Autor: dr Miloš Savin, istoričar
O korenima socijalizma vođene su mnoge polemike. Neki mislioci socijalističke ideje vide u Engleskoj u 17. veku, u pokretima Levelera i Digera koji su svoj uspon imali u doba Olivera Kromvela; neki ih nalaze i vek ranije kod Tomasa Mora i njegove Utopije, dok najdalje odlaze oni koji socijalizam povezuju sa Platonovom Državom i nastankom hrišćanstva. Međutim, tek na početku 19. veka socijalizam postaje politička doktrina. Epilog Industrijske revolucije bio je prelazak u kapitalističku fazu razvoja, pa u zapadnoj Evropi dolazi do ogromne akumulacije industrijskog kapitala u rukama malog broja ljudi. Pokret koji se protivio ovakvom sistemu u početku je branio zanatlije koji su bili ugroženi džinovskom industrijskom proizvodnjom. Vrlo brzo dolazi do preorijentacije na radnike koji su za potrebe surovog razvoja industrije bili najobičniji potrošni resurs. Tadašnji radnici bili su proleteri u pravom smislu te reči: osim vlastitog rada i vlastigog potomstva nisu imali ništa; svoje kratke i teške živote proživljavali su po fabričkim smeštajima, bez ikakvih prava i zaštite. Razvojem socijalističkih ideja tokom 19. veka nastaće „utopijski socijalizamˮ, a nasuprot njemu, Karl Marks i Fridrih Engels definisaće „naučni socijalizamˮ. Reformistički socijalizam, odnosno socijaldemokratija, svoje ideje pokušavao je da ostvari u okviru parlamentarnog i kapitalističkog uređenja. Neki od navedenih pravaca socijalizma tokom 20. veka zavladaće u velikom broju država širom sveta.
S obzirom da je u prethodnom istorijskom periodu Ugarska bila dominantno poljoprivredna zemlja, što je bilo u interesu Beča i krupnih mađarskih veleposednika, ona je po zaostajanju u kapitalističkom razvoju bila sličnija carskoj Rusiji, nego zapadnoevropskim državama. Na stabilizaciju političkih okolnosti nakon pada Bahovog režima nadovezala se izgradnja razvijene železničke mreže: do kraja 19. veka Ugarska je na svojoj teritoriji imala 17 000 km pruge, dok je njena gustina na teritoriji Vojvodine bila podjednaka tadašnjoj Engleskoj. Na takvu ekspanziju železnice najviše je uticala trgovina poljoprivrednim produktima. U nedostatku domaćeg kapitala, stvoren je pozitivan kreditni ambijent koji je prouzrokovao vrtoglavi razvoj kapitalističke privrede u Ugarskoj, znatno brži nego u ostalim delovima istočne Evrope. Brzina obrta kapitala je dovela do toga da se broj kreditnih ustanova povećao za dvadeset i pet puta, dok se obim kredita udesetostručio. Nakon Nagodbe iz 1867. godine, putem kredita u Ugarsku je masovno plasiran strani kapital, pre svega od strane Rotšilda i drugih bankarskih kuća. Naravno, suštinski interes stranog kapitala nije bio da ostane zarobljen u Mađarskoj, nego da se uvećan vrati svojim matičnim ustanovama, ali s obzirom na to da je postojao deficit domaćeg kapitala, u početnoj fazi on je inicirao ogroman rast privrede.
Do prvog ozbiljnijeg udruživanja mađarskih radnika, na čelu sa Mihajlom Tančićem, dolazi neposredno posle Nagodbe, ali ovo udruženje je ubrzo eliminisano hapšenjem njegovih članova. Nadahnut idejama Marksa i Engelsa, metalurški radnik Karolj Farkaš, uspostavio je svoju organizaciju i spojio je sa Prvom internacionalom. Ova organizacija je, na vest o uspostavljanju Pariske komune, pokušala da nešto slično izvede u Budimpešti što je dovelo do krvavog gušenja pokreta. Rukovodstvo mađarskog radničkog pokreta je optuženo i osuđeno za veleizdaju. Značajnu ulogu u razvoju mađarskog socijalističkog pokreta imao je Leo Frankel, jedan od osnivača Pariske komune, koji je, uprkos ranjavanju, uspeo da se sakrije i preživi ove događaje. On je bio mađarski Jevrejin, sin lekara iz Obude (deo Budimpešte), sa velikim iskustvom u radničkim pokretima širom Evrope i pokušao je da formira socijalističku radničku stranku, koja je promovisala nepomirljivu klasnu borbu.
Godine 1890. nastala je Socijaldemokratska stranka u Ugarskoj, odnosno Mađarskoj. Osnivač ove političke grupacije bio je Pal Gabor Engelman, limar iz Pešte, koji je radio na osnivanju sindikata u Nemačkoj i Austriji. Iako je bio ključna ličnost mađarskog radničkog pokreta, uz svesrdnu podršku Fridriha Engelsa, Engelman se na kraće vreme distancira zbog stupanja velikog broja oportunista u partiju, da bi nakon ponovne fuzije predvodio levo krilo mađarskih socijaldemokrata.
Pored uticaja koje su imali navedeni događaji sa nivoa čitave Ugarske, među Srbima u Vojvodini posebno se mora istaći uticaj Svetozara Markovića. Boraveći kao student u Petrovgradu stupa u vezu sa ruskim socijalistima kao što su Černiševski, Dobroljubov i Hercen. Zbog članka „Srpske obmaneˮ u Miletićevoj „Zastaviˮ, gde je kritikovao Jovana Ristića i Milivoja Petrovića Blaznavca, gubi stipendiju i vraća se u Srbiju. U periodu 1871–1872. Marković izdaje list „Radenikˮ, prvi socijalistički list u Srbiji i na Balkanu. U trenutku najveće snage i uticaja Srpske narodne slobodoumne stranke na čelu sa Svetozarem Miletićem i njenog prerastanja u oduševljeni masovni nacionalni pokret Srba u Vojvodini, Svetozar Marković 1872. prelazi u Novi Sad odakle širi socijalističke ideje.
Novo otkriveni izvori upućuju na mogućnost da su određene bezbednosne strukture Kneževine Srbije postigle neku vrstu kompromisa sa Markovićem da se privremeno izmesti u Novi Sad, a da širenjem socijalističkih ideja bude opozicija Srpskoj narodnoj slobodoumnoj stranci utemeljenoj na ideologoijama građanskog liberalizma i srpskog nacionalizma. Već 1873. godine dolazi do prvih znakova nehomogenog političkog delovanja u Miletićevoj stranci, što je svakako posledica sinhronizovanih pritisaka na nju, oportunizma pojedinih starih lidera i klasne diferencijacije na marginama stranke, pre svega zbog razmimoilaženja u Ujedinjenoj omladini srpskoj, te izdvajanja Nove omladine. Okosnicu Nove omladine činila je grupa vršačkih socijalista okupljenih oko Laze Nančića, Jaše Tomića, Koste Lere, Braće Tokin… Na poslednjoj skupštini stare Ujedinjene omladine srpske došlo je do sukoba mišljenja između ključne ličnosti, Vladimira Jovanovića i socijaliste Svetozara Markovića. Iako u osnovi humane ideje o negiranju kapitalističkog razvija Svetozara Markovića, bile su prilično nerealne i u datom trenutku neuklopive na području Vojvodine, gde je kapitalizam bio razvijeniji nego u Srbiji.
Vršački socijalisti su prihvatili Markovića kao svog „duhovnog ocaˮ, iako ni Nančić, ni Tomić nisu bili deo proletarijata, već studenti, izdanci bogatih vršačkih trgovačkih porodica. Vršac u to vreme ima više stanovnika nego Novi Sad, a vršački socijalisti vrše snažan uticaj na nacionalni, kulturni, publicistički i politički život svoje sredine. Iako opčinjeni Markovićem, kroz neku vrstu političkog sinkretizma oni su i vatrene pristalice Miletića, zbog čega su poznati i pod nazivom Tićevci ili Tići. Do prvog ozbiljnijeg razmimoilaženja sa Prvom internacionalom dolazi 1875. godine povodom Hercegovačkog ustanaka. List nemačke socijaldemokratske stranke „Folkštatˮ je negirao narodnooslobodilački karakter ustanka, falsifikovao političke okolnosti, te etiketirao ustanike kao plaćenike ruskog carizma. Nančić i Tomić su uputili protesno pismo, obrazlažući detaljno zbog čega oni kao srpski socijalisti podržavaju ustanak. NJihova reakcija nije objavljena, a lično Viljem Libkneht je optužio predstavnike Nove omladine da su šovinisti, a ne socijalisti. Možemo sa sigurnošću potvrditi da je ovaj događaj bio vododelnica nakon koje će Nova omladina socijalizam zameniti građanskim radikalizmom i srpskim samoodbrambenim nacionalizmom. Po pitanju rešenja istočne krize, Tomić odustaje od koncepta švajcarske konfederacije u korist ideje o velikoj srpskoj državi na Balkanu.
Termin radikalizam (od radix – lat. koren) označava niz političkih pokreta u Evropi s kraja 18. i prve polovine 19. veka. Radikalni pokreti su se uglavnom zalagali za korenite reforme kao što su opšte pravo glasa, republikanizam, antiklerikalizam, demokratizacija društva, sloboda štampe, pravednija redistribucija kapitala… Radikali ne spore kapitalizam, ali zahtevaju njegovu maksimalnu korekciju. Jedan od glavnih saradnika Svetozara Markovića, Đorđe Đoka Mijatović, baštinio je ove ideje.
Ovaj prvi novosadski i vojvođanski socijalista važio je za čoveka izuzetnog obrazovanja i pustolovnog duha: završio je pravo u Budimpešti i Parizu, agronomiju u Bostonu i medicinu u Cirihu, a stigao je i da obiđe Egipat, Kinu i Indiju. U vreme studija, Mijatović je iz inostranstva slao svoje članke Miletićevoj „Zastaviˮ, da bi 1872. po povratku u Novi Sad objavio svoj socijalistički program „Jednaka prava, jednake dužnosti i jednaka sloboda za sveˮ i pokrenuo politički list „Jednakostˮ. Mijatovićev politički program je insistirao na opštem pravu glasa za sve stanovnike Ugarske, na decentralizaciji i jačanju opštinskih samouprava. Tražio je da se svi zakoni usvajaju na referendumu, zatim racionalizaciju državne uprave, drastično smanjenje činovnika, kao i smanjenje plata visokih činovnika. Program je predviđao ukidanje stajaće vojske i naoružavanje naroda, koji bi sam sebi birao starešine. Smatrao je da svaki građanin ima pravo da predlaže zakone. Insistirao je na progresivnom oporezivanju, ali i ukidanju bilo kakvog oporezivanja za one čiji je godišnji prihod bio 400 forinti i manji. Tražio je osmočasovno radno vreme, kako u fabrikama, tako i na poljima. Protivio se prodaji i plenidbi imovine koja bi garantovala prihod od pomenutih 400 forinti. Zalagao se za obavezno besplatno obrazovanje, obavezno državno staranje o invalidima i nemoćnima. Takođe, Mijatovićev program je propagirao i najšire građanske slobode. Ipak, ovaj program je donekle ostao mrtvo slovo na papiru, pošto nije formirana politička stranka koja bi se ozbiljnije zalagala za njega. Svakako da su vršački socijalisti, potonji radikali, bili bliski ovom programu, ali su oni od 1887. do 1902. godine bili na pozicijama Bečkerečkog programa, dopunjenog socijalnim zahtevima. Po Mijatovićevim shvatanjima najpoznatiji socijalista i komunista bio je Isus i zbog ovog stava došao je u sukob sa brojnim klerikalcima. U svome programu Mijatović ni na jednom mestu ne koristi termine socijalizam, socijalistički pokret, socijalistički organ, upravo iz namere da svojoj političkoj formaciji dâ legalne okvire. Iako je njegov program predlagao konkretne mere, „Jednakostˮ je prestala da izlazi iz ličnih i finansijskih razloga. Mijatović tada ponovo odlazi u Cirih gde studira medicinu, istovremeno radeći u najboljim ciriškim klinikama i laboratorijama. U Cirihu 1875. stiče titulu doktora medicine. NJegova disertacija u oblasti ginekologije je publikovana na nemačkom jeziku i imala je zapaženu ulogu u medicinskim krugovima. Naredne dve godine Mijatović je radio kao lekar u engleskim i holandskim kolonijama na Dalekom istoku. Vrativši se u Novi Sad, Mijatović se oženio sa Sofijom Mandić, ćerkom Teodora Mandića, jednog od najznačajnijih srpskih pravnika i dobrotvora. Nakon svadbenog putovanja, Đorđe Mijatović, erudita i socijalista velikog entuzijazma, prerano umire u trideset i trećoj godini od antraksa.
Srpska demokratska stranka, odnosno kikindski demokrati okupljeni oko lista „Srpski glasˮ koji je počeo da izlazi 1907. godine, u svom delovanju su baštinili elemente socijaldemokratije. Pre svega se to odnosi na Miletu Jakšića, izuzetnog intelektualca i pravoslavnog sveštenika bliskog levim idejama. On se zalagao za agrarnu reformu kojom bi feudalna imanja bila raspodeljena i data seljacima u privatno vlasništvo. Za razliku od njih komunisti su smatrali da se od tih poseda stvori zajedničko zemljište, pa su se između ove dve političke grupacije vodili veliki sporovi pre i posle Prvog svetskog rata. Pored toga što su se zalagali za deljenje zemlje agrarnoj sirotinji, braća Jakšić su smatrali da zadruge i druge vrste zajedničkog zemljišta mogu služiti za zbrinjavanje iznemoglih i bolesnih. Iako će neki od njih, poput Žarka Jakšića, nastaviti sa svojim delovanjem, nadolazeće vreme Prvog svetskog rata nije odgovaralo realizaciji socijalističkih ideja kikindskih demokrata, koje su s jedne strane bile neprihvatljive za konzervativno-kapitalističko društvo, dok su sa druge, iz ugla komunista, bile isuviše „reakcionarneˮ zbog protivljenja besklasnom društvu i drugim komunističkim maksimama.
Ostavi komentar