SMENA SRPSKIH LIBERALA 1972. GODINE SRPSKO-HRVATSKI ODNOSI POSLE DRUGOG SVETSKOG RATA

Autor: msr Ognjen Karanović, istoričar

U širim slojevima srpske javnosti preovladava uverenje da je odlukom Josipa Broza i „tvrdokorne“ linije revolucionarnih partijskih aparačika iz Saveza komunista Jugoslavije, kao i Srbije 1972. godine o smeni partijskog i republičkog rukovodstva, uklonjena „poslednja šansa u evolutivnom razvoju Srbije“ u državu liberalno-demokratskog i evropskog modela. Nesumnjivo, reč je o narativu koji opstaje, ali se i politički zloupotrebljava sve do danas. Ukoliko želimo da sveobuhvatno razumemo karakter i strukturu navedenog narativa, onda je potrebno da o datim istorijskim procesima, odnosno o tzv. „smeni srpskih liberala“ iz 1972. godine pružimo potrebne činjenice, kao i analizu ukupnog položaja srpskog naroda i države Srbije u doba „predvečerja kraja“ Titove Jugoslavije. U godinama posle čuvene 21. sednice Predsedništva Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije u Karađorđevu 1971. godine na kojoj je smenjeno rukovodstvo Centralnog komiteta i uopšte Saveza komunista Hrvatske, sudionica tog događaja i ondašnja sekretarka Centralnog komiteta Saveza komunista Srbije, Latinka Perović, svedočila je o tom istorijskom događaju. U svojim kasnijim radovima i prilikom javnih obraćanja govorila je da je na toj sednici „imala utisak da se odvijalo ogoljeno nasilje nad predstavnicima SKH“, te da su rukovodioci Centralnog komiteta iz Zagreba „…bili odbačeni poput neke bezvredne krpe…“. Takođe, pružila je i jedan sentimentalan opis (pomalo patetičnog karaktera) odnosa rukovodstva CK SK Jugoslavije prema dotadašnjim saborcima iz Hrvatske, kada je kazala „…da se drugovi iz Zagreba nisu zadržali na ručku u Karađorđevu“. U ovim rečima „majke druge Srbije“ jasno prepoznajemo percepciju lične, ali i kolektivne svesti tadašnjih političkih elita u Srbiji o statusu njihove federalne jedinice, građana te jedinice i tadašnjeg jednopartijskog političko-pravnog sistema prema drugim subjektima federacije. Pomenuti utisci nesumnjivo potvrđuju tezu, a možda i „političko-duhovnu zakonitost“ (posle 1945. godine, a posebno nakon Brionskog plenuma), prema kojoj su sve struje ili neformalne frakcionaške grupacije u komunističkom pokretu u Srbiji, bez obzira na njihove nesumnjive razlike u spektru totalitarističkog političkog senzibiliteta ili vizije o ideološkom i političko-pravnom ustrojstvu Srbije u Jugoslaviji, bile potpuno politički „impotentne“, čak i indiferentne prema državnim interesima svoje federalne jedinice, a svakako i u odnosu na srpske nacionalne interese u celini. Zapravo, za njih su „srpski nacionalni interesi“ bili potpuno nepoznata odrednica.

Mnogi istoričari zastupaju tezu na osnovu koje su „tvrdolinijske strukture“, konzervativni revolucionari i „stari borci“ iz Drugog svetskog rata, zapravo rukovodioci iz najbližeg Brozovog okruženja animirali Titovu urođenu opreznost prema „izazovima njegovoj apsolutnoj, diktatorskoj i ličnoj vlasti“, zbog čega je predsednik SKJ i Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije odlučio da sa političke scene ukloni, prvo „maspokovsko“ nacionalističko i suštinski secesionističko rukovodstvo Hrvatske, a onda i tzv. „liberalno“, u odnosu prema spoljno-političkoj i ideološkoj orijentaciji, prozapadno rukovodstvo Srbije, na čelu sa Markom Nikezićem (predsednikom Centralnog komiteta SK Srbije), Latinkom Perović (sekretarkom CK SK Srbije), Mirkom Tepavcem (saveznim sekratarom za spoljne poslove SFRJ) i drugim. Navedena teza nije bez osnova ili argumenata, ali faktografski i materijalno nije sveobuhvatno utemeljena na utvrđenim, nespornim, tj. autentičnim i verodostojnim činjenicama. Na prvom mestu, sve ideje i agende „Hrvatskog proljeća“ o ustrojstvu konfederalnog statusa Jugoslavije i samosvojnog statusa Hrvatske u federaciji bile su implementirane u amandmanima na ustav iz 1963. godine u periodu od 1967. do 1971. godine. Usled procene da nije došao trenutak za potpuno međusobno razdruživanje federalnih jedinica i disoluciju SFRJ, planovi hrvatskog nacionalističkog (akademskog i političkog) pokreta o stvaranju zasebne nacionalne države bili su odbačeni, zapravo odloženi (pokazaće se za period u trajanju od dve decenije), ali su i kao „konstitucionalni uslov“ bili inkorporirani u političko-pravni sistem SFRJ na osnovu ustava iz 1974. godine. Suštinska podrška „liberalnog rukovodstva“ Srbije ustavnim reformama, koje su do krajnjih granica ograničili suverenitet i političku mobilnost države (dok su federalnu jedinicu potpuno razvlastili na polovini njene teritorije, odnosno u socijalističkim autonomnim pokrajinama) bila je inicijalna kapisla za odluku Tita i njegovog okruženja da preduzmu akciju sprečavanja potencijalne saradnje između dve republičke partijske organizacije u vezi sa realizovanjem njihovih partikularnih interesa. Sa jedne strane, Tito je pružio legitimitet, uistinu doktrinarnim komunističkim principima hrvatskog maspokovskog rukovodstva u vezi sa njihovim nacionalističkim težnjama o ustrojstvu Jugoslavije u status labave konfederacije, u kojoj bi Hrvatska bila definisana kao nacionalna država hrvatskog naroda sa visokim stepenom državnog suvereniteta. Sa druge strane, Tito je negovao blagonaklon stav prema anacionalnoj, takođe doktrinarnoj politici „srpskih liberalnih komunista“, posebno u odnosu na njihovu „pomirljivost“, kada je reč o definisanju statusa Srbije, kao „asimetrične i specifične federacije tri teritorijalne celine (uže Srbije, SAP Vojvodine i SAP Kosova)“ u konfederalizovanoj Jugoslaviji. Ostarelom maršalu i njegovom okruženju bilo je neprihvatljivo strateško opredeljenje „komunističkih liberala“ da bi Srbija i Jugoslavija trebalo da „liberalizuju“ duhovno-ideološke i privredno-političke sisteme u tako kompleksno zamišljenoj državnoj zajednici. Pomenute zamerke u odnosu na politike komunističkih rukovodstava Hrvatske i Srbije bile su dovoljan razlog Titu da preduzme klasičan partijsko-staljinstički postupak u cilju njihovog uklanjanja iz političkog života ondašnje Jugoslavije.

Trebalo bi da budemo svesni činjenice da je tzv. „liberalno rukovodstvo“ zastupalo ideju (sličnu nacionalnim partijskim rukovodstvima u drugim federalnim jedinicama) da bi strukturu državnog uređenja Jugoslavije trebalo reformisati u skladu sa partikularnim interesima svih njenih federalnih subjekata, odnosno da bi državu trebalo ustrojiti prema konfederalnim principima. Takođe, „srpski kompartijski liberali“ bili su saglasni sa slovenačkim i hrvatskim („proljećarskim“) rukovodstvima u stavu da životi građana i funkcionisanje društveno-političkih sistema u republikama i pokrajinama predstavljaju ekskluzivne nadležnosti partijskih i državnih rukovodstava federalnih subjekata. Dakle, njihov osnovni stav sadržan je u premisi da bi bilo kakvo međuinterakcijsko delovanje između federalnih subjekata u pogledu nadležnosti i funkcije federalnih jedinica trebalo zabraniti. Takođe, doktrinarno su zastupali stav da bi nadležnosti i funkcije savezne države trebalo ograničiti samo na skup zajedničkih interesa (ukoliko postoje-primedba autora) federalnih jedinica, u jednom procesu koji bi uslovio konačno „odumiranje države“, prema svetonazorima marksističkih ideološko-filozofskih platformi. Bez obzira na njihovo izvesno zalaganje za uvođenjem ekonomskih principa zasnovanih na ideji o „slobodnom tržištu“ u privrednom sistemu Srbije i Jugoslavije, „srpski kompartijski liberali“ zastupali su ideju prema kojoj bi socijalističko samoupravljanje, uz ustavne reforme, bio jedini društveno-politički model koji bi mogao da obezbedi i kasnije utopijsko „odumiranje“ i nacionalnih država u toj jugoslovenskoj konfederaciji, a što predstavlja konačni cilj svih „marksistički obojenih“ komunista u državi. Dakle, u pogledu državno-društvene organizacije vlasti, „srpski komunistički liberali“ zastupali su stav da su granice Srbije „omeđene rekama Drinom, Savom i Dunavom na Zapadu, Severu i Severoistoku, te planinama Starom planinom i Kopaonikom na Istoku i Jugu“. Suštinski, prema njihovim svetonazorima država Srbija „prostirala se samo na teritoriji tzv. uže Srbije“ i u tom pogledu „srpski liberali“ nisu se razlikovali od „srpskih konzervativaca“ u komunističkom rukovodstvu tada „osakaćene Srbije“. U pogledu budućnosti društvenog uređenja, „srpski liberali“ nadali su se „odumiranju“ i tako uređene Srbije, koja bi od statusa države trebalo da se transformiše u jednu teritorijalno-političku zajednicu „asocijacije samoupravnih organizacija“ zasnovanih na marksističko-klasnim fundamentima definisanja okupljanja nekoliko grupacija građana u profesionalno-interesne i privredno-političke klastere. U tako zamišljenoj organizaciji društva bili bi utemeljeni principi „pluralističkog jednopartijskog političkog života“, gde bi Savez komunista predstavljao okvir za političko delovanje uz liberalizaciju privrednog sistema na načelima „slobodne trgovine i slobode tržišta“. Uz nesumnjivi uticaj dva velika ideološka i vojno-politička bloka velikih sila i njihovih satelita na političkom Zapadu i Istoku na ondašnje i opisane procese u Srbiji, težnja prema liberalizaciji privrednog sistema, kao i kulturoloških prilika, uz oslanjanje na iskustva Zapada, presudili su „liberalnom rukovodstvu srpskih komunista“. „Hladnoratovska Jugoslavija“ imala je „oročenu budućnost“ i kao i svaka jugoslovenska država nastajala je i nestajala sa presudnim uticajem velikih sila sa Istoka i Zapada, čiji su se interesi prelamali na području zapadnog Balkana. Takođe, Jugoslavija je trebalo da predstavlja i jedan „politički međuprostor“, odnosno „sanitarni kordon“, koji bi sprečavao narušavanje „geopolitičke ravnoteže uticaja velikih sila na jugoistoku Evrope“. Tito je to dobro znao, te je i iz navedenih, ali i ličnih razloga (kao i u slučaju Maspoka) odlučio da „politički uništi liberalno rukovodstvo u Srbiji“. Velike sile procenile su da su jedino Tito i njegova „stara garda“ sposobni da artikulišu „sanitarno-kordonski karakter“ i funkciju Jugoslavije u „hladnoratovskoj podeli“ sveta u ovom delu Evrope. Sa druge strane „stara garda“ nije želela da ih, u pogledu starosne dobi, mlađe „liberalno rukovodstvo pošalje u političku penziju“. U datom konglomeratu preklapanja različitih interesa, Tito je dobio priliku da ukloni još jednu potencijalnu političku pretnju za njegovu ličnu vlast, te se u ranu jesen 1972. godine obračunao sa rukovodstvom Saveza komunista Srbije. Znao je Tito da je „liberalno rukovodstvo“ njemu odano, ali bio je svestan i činjenice da bi preuranjena transformacija Jugoslavije u državu zasnovanu na „težnjama i idejama liberala“ predstavljala izazov za geopolitičke odnose između dva „hladnoratovska bloka“.

Dužni smo i da pojasnimo zbog čega rukovodstvo Srbije i njene partije iz 1972. godine nazivamo „liberalnim“. U kojim segmentima njihovih doktrina i delovanja se ogledao taj „liberalizam“? Na prvom mestu, potrebno je da istaknemo da „komunistički liberali“ nisu bili nikakvi „vesnici demokratije, sloboda i ljudskih prava“ u vreme Titove komunističke diktature u Jugoslaviji. Naprotiv! Partijski aparačici na nivou lokalne, regionalne, pokrajinske i republičke organizacije vlasti u Srbiji javno su isticali „svoje zasluge“ u pogledu ograničavanja slobode misli, govora, intelektualno-akademskog rada u periodu između 1968. i 1972. godine, dakle u „kratkotrajnoj eposi vladavine komunističkog liberalizma“. Odanost „liberala“ postulatima „pravovernog ideološkog usmerenja“ u političkom i društvenom radu bila je neupitna. Možemo da zaključimo da su u datim pitanjima ograničavanja političkih, duhovnih, medijskih i intelektualnih sloboda „liberali“ bili i oštriji od starih, „revolucionarno-konzervativnih“, ali i „rankovićevskih“ struktura u partijskoj organizaciji u Srbiji. U 1972. godini Gradski komitet SK Srbije u Beogradu inicirao je postupke zabrane 58 novinskih listova, časopisa i drugih periodičnih štampanih, kao i književnih publikacija. Između ostalih, bio je zabranjen i „crkveni kalendar“ za 1972. godinu, publikovan od strane Srpske Pravoslavne Crkve. Do 1975. godine neuspešan pritisak i progon usmeren protiv osam univerzitetskih profesora (zbog njihove podrške studentskim demonstracijama iz 1968. godine), prvenstveno sa Filozofskog fakulteta predstavljao je akutan problem u odnosima između državno-partijskih vlasti u Srbiji, sa jedne strane i Beogradskog univerziteta, sa druge strane. Kao i drugi segmenti istorijata delatnosti Saveza komunista Srbije u datom periodu i navedeno pitanje kasnije je mitologizovano, odnosno, generisan je jedan narativ o navodnom otporu „liberala“ Titovoj odluci da sankcioniše „nepodobne profesore“, te da akademsku zajednicu ideološki unifikuje u skladu sa postulatima doktrina jugoslovenskih komunista. Nisu Marko Nikezić i Latinka Perović „štitili beogradske profesore“, već je to činio sam Univerzitet sve do 1975. godine kada je na osnovu posebnog zakona konačno usvojena odluka o „uklanjanju“ osam profesora iz radnog sastava Univerziteta u Beogradu. Kada je reč o ekonomskoj politici, „liberali“ su zastupali tezu o efikasnosti zasebne, partikularne ekonomije u okvirima federalnih jedinica, a koja bi trebalo da bude ustrojena i na fundamentima sistema slobodnog tržišta. Međutim, u realizaciji tih ideja postigli su minimalne uspehe, a ostali smo i bez odgovora na realno pitanje da li su uopšte i posedovali politički kapacitet za implementaciju tih težnji.

Na osnovu navedenih činjenica trebalo bi da zaključimo da je termin „liberalizam“, pripisivan partijsko-državnom rukovodstvu Srbije u periodu između 1968. i 1972. godine predstavljao samo „romantizovanu odrednicu“ eufemističkog karaktera i svakako, bilo bi nedopustivo poistovećivanje ideoloških smernica u društveno-političkom životu Srbije na početku druge polovine prethodnog stoleća sa idejom liberalizma, koja je predstavljala snažan oslonac u političkom razvoju moderne Srbije u XIX veku. Gotovo svi prikazi istorijata rada „srpskih komunističkih liberala“ potiču iz kasnijeg, višestranačkog perioda u istoriji Srbije, te predstavljaju tzv. „naknadnu pamet“. Nesumnjivo, u svom kasnijem političkom i intelektualnom radu vođe „liberala“ doprinele su generisanju narativu o „liberalnoj eposi“ istorije Srbije u komunističkoj Jugoslaviji, ali su uslovile još jedan, mnogo važniji proces. „Zametak“ duhovno-ideološke podele u srpskom društvu na tzv. „prvu i drugu Srbiju“ možemo da prepoznamo u daljoj prošlosti moderne Srbije, ali istinski politički okvir, uz teorijsku osnovu afirmisanja ideje o superiornosti tzv. „druge Srbije“ nad „prvom“ pružili su „srpski komunistički liberali“. U vremenu postkomunističkog, novog „nacionalnog rizorđementa“ srpskog naroda i srpskog građanskog društva, „liberali“ su gotovo u potpunosti podržali akademsko-političke snage, koje su negovale izrazitu averziju prema svim procesima obnavljanja srpske građanske i nacionalne svesti, uz otklon prema afirmisanju identitetskih i etnoloških tradicija srpskog naciona. U tom pogledu, „bivši liberali“ zasupali su komunističku tezu o „remetilačkoj prirodi“ srpskih nacionalnih interesa na Balkanu, pri čemu su duhovno-ideološke postavke komunističkog pokreta u Jugoslaviji jednostavno preimenovali u „evropske vrednosti“.

IZVORI I LITERATURA

Istorija Saveza komunista Jugoslavije. Izdavački centar „Komunist“, Beograd, „Narodna knjiga“, Beograd, „Rad“, Beograd 1985. godina.

Dimić, LJubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU.

Koštunica, Vojislav; Čavoški, Kosta (1983). Stranački pluralizam ili monizam: društveni pokreti i politički sistem u Jugoslaviji 1944–1949. Beograd: Centar za filozofiju i društvenu teoriju.

Lučić, Iva (2009). „Stavovi Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije o nacionalnom identitetu bosanskih Muslimana/Bošnjaka: Između afirmacije, negacije i konfesionalne artikulacije”. Rasprave o nacionalnom identitetu Bošnjaka: Zbornik radova. Sarajevo: Institut za istoriju. str. 97–115.