Škotska na prelomu epoha: istorija novog doba u severnom britanskom kraljevstvu – mladost kraljice Marije Stjuart

Škotska na prelomu epoha: istorija novog doba u severnom britanskom kraljevstvu – mladost kraljice Marije Stjuart

Autor: msr Srđan Graovac, istoričar

Istorija čovečanstva je u svojim civilizacijskim tokovima „upoznala“ brojne uspone i padove čoveka kao jedinke, naroda i društva u celini, zavisno od vremena i uslova u kojima su se ti tokovi odvijali. Međutim, vrlo često se dešava da se pomenute promene apstrakuju i sistemski oblikuju, bilo istoriografskim, literarnim ili drugim vidovima naučnog sapoštavanja i analiziranja, putem refleksije evolutivnih tokova civilizacije na pojedinačne narode ili etničke skupine u jednom vremenskom intervalu. Dakle, ukupne sociološke promene posmatrane presekom višedimenzionalne strukture „društva uopšte“[1]najbolje se mogu razumeti njihovom konkretizacijom kroz proučavanje socio-istorijskog nasleđa različitih etničkih korpusa u pojedinim epohama. Ova sociološka načela se mogu najbolje primetiti i primeniti u kritično vreme na koje se odnosi i tema ovog rada. Ako se složimo da je, uslovno rečeno „škotsko društvo“ u XVI veku, egzistiralo kao konkretno društvo, jer pojam „društva uopšte“ ne postoji, onda ćemo uvideti da je ono predstavljalo apstrakciju koja proizilazi kao posledica naznačavanja zajedničkih osobina ili karakteristika škotskog i drugih konkretnih društava (npr. engleskog ili francuskog) sa kojima je ono dolazilo u dodir. Jasne pokazatelje ovih teza možemo da pronađemo u procesima i stanjima u istoriji evropskih naroda koji su se desili nekoliko decenija ili jedan vek pre kritičnog vremena na koje se odnosi tema ovog rada. Naravno, reč je o „grandioznim“ kulturnim i naučno-tehnološkim, a s njima večito u vezi privredno-ekonomskim i političkim promenama i procesima koji su u Evropi i kod pojedinih evropskih naroda „iznedrili“ postavke novih sistema društvenih struktura i njegovih vrednosti, što je dovelo do postepenog, ako ne i konačnog propadanja ili bolje reći prestruktuiranja „feudalnog društva, kao društva uopšte“ u srednjovekovnom smislu reči.

Ne zaboravimo da se proces „propadanja“ srednjovekovne feudalne države škotskog etnosa dešavao paralelno sa velikim procesima povezanim sa duhovnim, kulturološkim i socijalno-političkim transformacijama i izazovima unutar evropskog i drugih konkretnih društava. U vremenu kada su ta druga evropska „konkretna društva“ prolazila kroz promene koje su menjale osnovnu matricu srednjovekovnog ustrojstva, pripremajući ih za novi kulturološki i politički zamah, „talasi“ reformacije i vladavina Marije Stjuart, kao prvog škotskog suverena ženskog pola, označili su suštinsku prekretnicu u sistemskom određivanju položaja i sudbine celokupnog škotskog etničkog kolektiviteta, tako da se prethodno navedeni procesi u Evropi ovog doba teško mogu dovesti u direktnu vezu sa teleološko-psihološkim „bremenom vremena“ u kojima su ciljevi i narodna svest Škota dobijali sasvim drugačiju dimenziju. Može se nagovestiti da su se epohalni prelomni momenti istorijskih tokova u renesansnoj Evropi, kombinatoričkim sledom događaja samo preklopili ili bolje rečeno došli u koliziju sa isto tako kolosalnim promenama različitog eshatološkog smera u kojima se tada našao škotski etnos. Ne bi pogrešili ukoliko bi ove istorijske teze determinisali prikladnim umetničko-literarnim terminom – „poslednja vremena“.

U mnogo većoj meri u odnosu na naučno-stručnu, u umetničkoj literaturi, prilikom obrade tema i problematike koje se odnose na istoriju Škotske i Britanskih ostrva, posebno škotskog naroda i njegove uvek tajanstvene i bogate kulture i duhovnosti, autori kao nezaobilazan segment na vrlo istaknutom mestu navode ulogu i značaj škotke kraljice Marije Stjuart. Pokatkad se taj značaj preuveličava, pridaju mu se atributi koje on realno nije imao, posebno u političkoj istoriji zapadne evropske „hemisfere“, ali je isto tako važna činjenica da se tokom gotovo pet stotina godina od života i smrti škotske kraljice, razvio svojevrsni fenomen Marije Stjuart, žene-vladara, supruge, majke i intrigantnog činioca na zakulisnoj političkoj sceni pojedinih evropskih dvorova u XVI veku. Šta je to u ličnosti i delatnosti Marije Stjuart, što je toliko fasciniralo brojne pesnike, dramaturge, romanopisce, filozofe, istoričare, istoriografe, a poslednjih nekoliko decenija i moćnu „holivudsku“, odnosno evropsku industriju filma i televizije? Da paradoks bude veći, fascinacija Marijom Stjuart je bar u određenoj meri uočljivija na evropskom (kontinentalnom) nivou nego na samim Ostrvima ili Škotskoj gde je rođena i bila vladar. Razumevanje pomenute istorijske uloge čuvene vladarke nije moguće bez sveobuhvatne studije istorijskih izvora i literature koje neumoljivo prate sve okolnosti i fakte iz njenog burnog života, a što s drugog, povesnog aspekta pomaže istraživaču da odvoji bitne realne činjenice iz njenog života od umetničke fikcije književnika i dramaturga i njihovog stalnog, neumitnog traganja za Marijinom prvom i trećom Mojrom (Klotom i Atropom). Nažalost, bogata arhivska građa i velike istorijske sinteze čiji predmeti interesovanja se odnose na ličnost i vladavinu kraljice Marije Stjuart, u velikoj meri su nedostupni na srpskom jeziku, a posebno široj čitalačkoj publici na ovim prostorima.

Na ovom mestu nećemo pokušavati da otkrijemo izvesne „misterije“ i radnje „iza kulisa“, koje su više predmet interesovanja žurnalske i umetničke publicistike, ali u svakom slučaju, osnovna namera ovog rada jeste da putem odgovarajućeg prikaza preseka glavnih stanja i događaja i uz analizu nama dostupne literature, pruži adekvatan i ispravan odgovor na datu temu. Prošlost katkad dopusti da iz dubina njene misterije izrone neki događaji i imena koji manje-više u jednom kratkom vremenskom intervalu postanu opšte-poznati da bi zatim bili prepušteni istorijskoj nauci kao i kolektivnoj svesti čovečanstva s namerom da se one pobrinu da nikada ne budu zaboravljeni. Jedan period prošlosti je posebno ostao upamćen i to period u kome je iz „dubina njegove misterije“ izronilo ime najpoznatijeg škotskog suverena ženskog pola – Marije Stjuart. U duhovno-kulturološkom, političkom, a delimično i tehnološkom pogledu, XVI stoleće je vek „epohalnih preloma“, vreme kada su stare srednjovekovne dogme suštine života i postojanja čoveka (ne samo u sferi religije), ozbiljno dovedene u pitanje. Stoleće geografskih otkrića i u vezi sa njima pojave i ekspanzije političke i kulturološke moći jednih i nestanka istih kod drugih država, reformacija i krah srednjovekovne svemoći i uticaja Svete stolice, novi polet duhovnosti u vidu reformacijskog i protivreformacijskog dogmatskog prozelitizma, geneza „novog društva“ i pogleda na odnos čoveka prema Bogu i samom sebi, istorija čovečanstva je terminološki okarakterisala kao početak Novog doba ili Novog veka (epohe). Neki od navedenih procesa nisu zaobišli ni večito nemirnu, gorovitu i gorostasnu „zemlju klanova“, koja je kao iz „prikrajka“ posmatrala „rušenje srednjeg veka“ i ne shvatajući kakva će biti njena uloga u potonjim vremenima.

Upravo u ovom periodu, pojavila se ljupka ženska osoba „da ostvari sudbinu Škotske“, do tada ne baš interesantne za evropsku, pa i globalnu istoriju. Rođena u razdoblju stalne političke nestabilnosti, na „izdisaju starog doba u Škotskoj“ i na pragu prodora novih društvenih vrednosti u kraljevstvo koje je nasledila od predaka, njena životna i vladarska sudbina duboko je isprepletena sa pomenutim istorijskim okolnostima, a njena smrt, zapravo je odredila tok istorijskog razvoja Škotske i Engleske i na posredan način ih pripremila za vreme kada će narodi Britanskih ostrva „određivati sudbinu“ širokih zemaljskih prostranstava. Međutim, koliko je zapravo kasnijim istraživačima i uopšte naučnim delatnicima bio poznat lični, odnosno privatni život kraljice Marije; da li je istoriografija došla do saznanja o karakteru, nesumnjivo, specifične veze između njenih ličnih osobina i političkih okolnosti s kojima se suočavala kao suveren jedne države. U svetlu sveobuhvatnog razumevanja predmetne problematike, ova dva pitanja su i te kako međusobno uslovljena, a odgovori na njih u suštini pružaju i značaj i osnove za razumevanje motiva koji autora opredeljuju za obradu date teme. Na kraju ovog izlaganja biće popisana kompletna naučna i opšta literatura koja je bila od velike pomoći prilikom izrade rada. Sada je potrebno izneti nekoliko reči o najvažnijim autorima i njihovim delima koji govore o kraljici Škotske i burnim vremenima u kojima je živela. Pomenuta dela u mnogome su poslužila za što bolje razumevanje date problematike.

Na prvom mestu potrebno je da istaknemo veliku sintezu DŽordža Makolija Treveljana publikovanu u izdanju Kulture iz Zagreba 1956, pod naslovom „Povijest Engleske“ u kojoj je na vrlo koncizan način, hronološkim redom prikazana istorija Škotske u drugoj polovini XVI veka. Uz poštovanje svih metodoloških normi, opisana je struktura škotskog društva i mesto Marije Stjuart u njemu. Svojevrsni istorijski roman Stefana Cvajga „Marija Stjuart, škotska kraljica“, dobio je svoje drugo izdanje na srpskom jeziku 2005. godine i to u okviru edicije Narodne knjige iz Beograda pod vrlo inspirativnim naslovom „One su vladale svetom-Vladarice“. Pomenuto vredno delo, u velikoj meri je pisano na kritički način, pri čemu su ispoštovana sva metodološka pravila i metodička aparatura predviđena za tu vrstu naučnog ili literarnog rada. Sa određenim stepenom naklonosti, koja je neizbežna u pomenutoj vrsti književnosti, Cvajg je vrlo detaljno i s više aspekata predstavio biografiju Marije Stjuart, kao i sve okolnosti koje su pratile njen život i potonju istoriju Škotske. Od značajnijih udžbenika spomenućemo „Uspon Evrope 1450-1789“ akademika Dragoljuba Živojinovića, u izdanju Službenog lista SRJ iz 2003. godine. Važne izvore prilikom izrade ovog rada, predstavljali su veb-sajtovi na Internetu.Posebno dragoceni podaci nalaze se na stranicama službenog portala o Mariji Stjuart i na veb-sajtu Katoličke enciklopedije.

Buduća heroina engleskog zatočeništva, mučenica katoličkog sveta, ali iznad svega žena-„rodonačelnica“ engleske vladarske dinastije Stjuarta, rođena je 7. decembra 1542. godine u zamku Linlitgou kao kćerka škotskog kralja DŽejmsa V Stjuarta (1512-1542) i kraljice Marije (1515-1560), poreklom Francuskinje, inače ćerke Kloda, vojvode od Giza i Antoanete de Burbon.[2]Okolnosti samog rođenja Marije Stjuart u mnogome su odredile njen kasniji život. Vrlo je interesantna istorijska činjenica da „Stjuarti, kao vladari nisu imali sreće s prestolima“. Četiri škotska kralja: DŽejms I, DŽejms II, DŽejms III i DŽejms IV, dakle Marijini preci, umrli su nasilnom smrću, a uzmemo li u obzir tragičan kraj njenog unuka, engleskog i škotskog kralja Čarlsa I, shvatamo da položaj škotskih vladara u škotskoj političkoj, feudalno-klanovskoj društvenoj nomenklaturi, nije bio ni malo zavidan. U jednoj takvoj „atmosferi“ političke nestabilnosti izazvanoj razmiricama, pa i otvorenim oružanim sukobima između pojedinih klanovskih frakcija, neposredno pre rođenja Marije Stjuart, došlo je i do strahovitog poraza škotske vojske u sukobu s engleskim trupama kralja Henrija VIII Tjudora (1491-1547) kod Solvej Mosa.[3] Direktna posledica pomenutog poraza se očitavala u iznenadnoj bolesti i teškoj psihološkoj apatiji kralja DŽejmsa V, vladara koga su u odsutnom času napustili svi saveznici ili pripadnici plemstva koji su bili obavezni da služe kruni. Dok je ležao u samrtnoj groznici u dvorcu Foklend, 9. decembra 1542. godine dobio je vest da je po treći put postao otac, odnosno da je njegova supruga, kraljica Marija Giz rodila kćerku (tada već izvesno naslednicu prestola) u obližnjem zamku Linlitgou.[4] Svestan strahovito nestabilne političke i opšte-društvene situacije u zemlji koju ostavlja u nasleđe svojoj kćerki, preminuo je nekoliko dana nakon Marijinog rođenja.[5]

            Marija Stjuart, dete-kraljica, krunisana je na drevnom prestolu škotskih kraljeva u kapeli zamka Sterling (Stirling), 9. septembra, naredne 1543. godine, kada je imala nepunih deset meseci. Karakter ličnosti članova vladarskih dinastija, naročito „krunisanih glava“, nemoguće je analizirati u svim njegovim segmentima ukoliko u pomenutim analitičkim, a zatim i u sintetičkim naučnim procesima izuzmemo aspekt posmatranja istog u političkom kontekstu. Naime, celokupan život mlade kraljice, već od trenutka kada je ugledala svet, u određenom smislu je bio predodređen ili bolje da kažemo predvidljiv. Marija, već i zbog činjenice što je bila dete, nije mogla imati kritički razuman stepen slobode da o svojim esencijalnim, a svakako ličnim interesima brine potpuno autonomno. Međutim, uzmemo li u obzir činjenicu da je škotska kraljica rođena u jednom specifičnom društveno-političkom trenutku i to u zemlji u kojoj kolektivna socijalno-klanovska i feudalno-mentalna svest nije imala blagonaklon pogled na visokorangirani status žene u političkoj hijerarhijskoj strukturi, stepen nemogućnosti raspolaganja prethodno pomenutim slobodama, po automatizmu eksponencijalno raste. Odmah po dobijanju vesti da je škotski kralj DŽejms V preminuo, ali i da je pred smrt dobio kćerku, naslednicu prestola, Henri VIII je zapazio odličnu priliku kako da kruni Tjudora potčini starog „Severnog neprijatelja“. Koristeći rezultate svoje ratne kampanje iz 1542. godine, odnosno snagu svog oružja, ali i zakulisne političke intrige među škotskim plemstvom, podmitljivog i lakomog na novac, Henri VIII je ponudio sklapanje bračnog ugovora između engleskog prestolonaslednika i mlade škotske kraljice. Smatrao je da bi na taj način, pod krunom naslednika isto tako mladog, ali engleskog princa Edvarda (1537-1553)[6] i Marije Stjuart, dve britanske države bile ujedinjene, a njihov stari sukob konačno završen. Uvek razjedinjeni i potkupljivi škotski lordovi su ubrzo prihvatili ovu ponudu engleskog kralja.[7] Predstavnici Škotske i Engleske potpisali su mirovni sporazum 1. jula 1543. godine u Griniču, koji je istoriografija zapamtila pod imenom Sporazumi iz Griniča.[8] „Grinički mir“ sastojao se iz dva sporazuma. Prvi se odnosio na prekid oružanih sukoba između dva kraljevstva, a drugi je, zapravo, predstavljao međudržavni dogovor o sklapanju braka između mlade škotske kraljice i naslednika engleskog trona. Prema odredbama sporazuma o braku kraljica Marija je trebalo do svoje desete godine da bude vaspitavana i vreme provodi u društvu engleskog plemićkog bračnog para, a zatim da se preseli u Englesku, gde bi živela do venčanja sa princom Edvardom. Takođe, Griničkim sporazumima Engleska je garantovala suverenitet Kraljevine Škotske, odnosno pravo da njen severni sused svoju državnu egzistenciju i razvoj zasniva prema sopstvenim zakonima i pravnom sistemu. Uprkos činjenici da je sporazum sa škotske strane potpisao vojvoda DŽejms Hamilton, erl od Arana i regent maloletne kraljice (poznati protestantski pripadnik anglofilske stranke u Škotskoj – primedba autora), a da je sam sporazum bio ratifikovan 25. jula 1543. godine, škotski parlament ga je rezultno odbacio 11. decembra iste godine. Akt škotskog plemstva i njihovog parlamenta presudno će uticati na izbijanje novih sedmogodišnjih neprijateljstava između dve kraljevine, dok će britanska istoriografija u XIX veku pomenuti ratni sukob „ovenčati“ imenom „Grubo udvaranje“ (Rough wooing -primedba autora).[9]

Oko pitanja udaje tek rođenog deteta, nastale su velike političke komplikacije. Malodobna Marija Stjuart, u navedenom periodu svakako nije ni bila svesna u kojoj meri njeni život ili smrt imaju značaja za dalji tok dešavanja na političkoj pozornici Škotske, ali i drugih evropskih zemalja i njihovih svetovnih i duhovnih centara. Udajom za budućeg engleskog kralja i to u pomenutom životnom dobu, Škotska bi, možda i zauvek, bila „izgubljena za katolički svet“, jer se već nekoliko godina tjudorovska Engleska nalazila u središtu verskog pokreta reformacije specifičnog karaktera, što nikako nije bilo u interesu engleskih starih suparnika poput Francuske, ali i novih – Španije, kao „gvozdene pesnice“ katoličanstva i same Svete stolice u Rimu. Možda i glavna opozicija potencijalnom braku, bila je Marijina majka, regentkinja škotskog prestola kraljica Marija Giz i sama dosledna katolkinja, a uz to i Francuskinja koja je poticala iz moćne i čuvene plemićke porodice Giza. U toku pregovora koji su doveli do sklapanja Griničkih sporazuma, ali i posle njih, kralj Henri VIII je kao važan uslov postavio zahtev da maloletna kraljica odmah pređe na engleski dvor. Vrlo je verovatno da bi u tom slučaju Marija bila vaspitavana u duhu reformatorskih ideja novouspostavljenih verskih prilika u Engleskoj, što kraljici-regentkinji i njenim francuskim pokroviteljima svakako nije odgovaralo. Takođe, jednim tajnim članom škotski pregovarači obavezali su se da će u slučaju kraljičine smrti „sva vlast i posed Kraljevstva pripasti engleskoj kruni“[10], tj. Henriju VIII, što je za Mariju Stjuart predstavljalo veliku životnu opasnost. Niko nije mogao da garantuje kraljici Mariji Giz punu bezbednost za njenu kćerku, tim pre što je bila poznata spremnost engleskog kralja na krajnje surove metode obračuna sa svim političkim oponentima, bez obzira na izvesne porodične ili prijateljske veze s istima.[11]

Nakon neuspeha novog sporazuma o uslovima braka između princa Edvarda i kraljice Marije[12], engleski kralj je odlučio da svoj cilj ostvari i oružanim putem. Engleske trupe su u bici kod Pinki Klua, 10. septembra 1547. godine strahovito porazile škotsku vojsku koja je izgubila deset hiljada života svojih ratnika. Petogodišnja kraljica Marija s majkom je uspela da pobegne iz zamka Sterling, gde se dvor sklonio pred „najezdom razularene engleske vojske “koja je nemilice harala škotskom zemljom“.[13] Sasvim pouzdani dvorjani i to noću u najvećoj tajnosti, dete su sklonili u manastir Inšmehom, gde je skrivana sve dok Francuska nije intervenisala jednom vojnom demonstracijom u vidu pojave francuske flote na obalama Škotske, čime je izvršen pritisak na Englesku da odustane od namere da potpuno porazi saveznike i rođake francuskog kralja Anrija II (1519-1559). Unapred planirana budućnost mlade škotske kraljice bila je u potpunosti izmenjena. Umesto da postane supruga engleskog kralja, bio je predviđen brak sa sinom Anrija II. U ime francuskog kralja, general-lajtnant francuskog pomoćnog korpusa zaprosio je ruku Marije Stjuart za kraljevog sina dofena Fransou, budućeg kralja Fransou II (1544-1560). Još jednom, bez njene volje, mala kraljica Škotske je dobila verenika, ovog puta francuskog prestolonaslednika, trogodišnjeg Fransou. Na pomenuti način francuska diplomatija je uspela da, makar i privremeno, spreči uspostavu dominacije engleske krune nad severnim delom britanskog ostrva, a s druge strane suverenitet Škotske i suverenost škotskog monarha katoličke veroispovesti, ali pod protektoratom moćnog saveznika s Kontinenta, ostala je očuvana, a tada je možda sačuvan i kraljičin život. Uskoro, 7. avgusta 1548. godine Marija koja je jedva napunila pet godina i osam meseci, otpremljena je u Francusku. Pod stalnom pretnjom od napada „uvek budne“ engleske flote, galija koja je prevozila kraljicu Škotske dospela je u luku Roskof kod Bresta 13. avgusta 1548. godine. U pratnji kraljice Marije nalazile su se četiri mlade prijateljice, izabrane iz najuglednijih plemićkih kuća, tzv. „četiri Marije“. Sa njima je putovao i polubrat škotske kraljice DŽejms Stjuart, nezakoniti sin kralja DŽejmsa V. Neizvesna politička i životna budućnost bezbrižne devojčice još jednom je postala „izvesna“, što je još jedan dokaz da je „izvesnost“ samo apstraktna projekcija mentalnog sklopa ljudskog uma.[14]

***

[1]Braco Kovačević, Društvo i sociologija, Pravni fakultet, Banjaluka, 2000, str. 58-62.

[2]Pojedini izvori i naučna literatura navode 8. decembar 1542. godine kao tačan datum kada je rođena buduća škotska kraljica, vidi: Grupa autora, Velika misterija prošlosti, Nepoželjni muž, Mozaik knjiga, Zagreb, 2004, str. 12, Grupa autora, Priručni leksikon, Škotska, Znanje, Zagreb, 1959, str. 954, Pollen, J.H, Mary Queen of Scots, u: The Catholic Encyclopedia, Robert Appleton Company, New York, 1910, <http://www.newadvent.org/cathen/09764a.htm>(18. IV 2012).

[3]Kralj DŽejms V, podstaknut političkim intrigama pojedinih klanovskih feudalaca, stupio je u nepromišljeni rat protiv Engleske, što je svakako uticalo na njegovo narušeno zdravstveno stanje. Antagonizam dve države na britanskom kopnu, Engleske i Škotske, postojao je još od ranije i odnosi između dve zemlje uvek su bili na nivou latentnog ili otvorenog oružanog sukoba. Navedeni odnosi ponajviše su bili primetni u graničnom pojasu gde je vladao gotovo večiti rat. Iako na ovom mestu nećemo analizirati istorijat loših međudržavnih odnosa Engleske i Škotske koji seže u nekoliko stoleća pre rođenja Marije Stjuart, moramo istaći činjenicu da su oni upravo pred kraj prve polovine XVI veka ušli u svoju akutnu fazu. Davnašnji san engleskih vladara, a posebno Henrija VIII Tjudora i njihove feudalne političke elite da zavladaju i „severnom“ polovinom britanskog ostrva, svoj novi obrt je dobio u godinama početka reformacije u tjudorovskoj Engleskoj. Prema klasifikaciji prirodnih bogatstava, ekonomskih i političkih potencijala, oduvek siromašnija i slabija Škotska, zaštitu svojih državnih interesa (a tu mislimo prvenstveno na interese škotske krune i njoj odanih staleški i klanovski organizovanih plemićkih porodica) morala je da traži na Kontinentu, tačnije od Francuske. Na pomenuti način, nerešeni politički zapleti između Francuske i Engleske, koji su od završetka Stogodišnjeg rata dobili i novu formu i sadržinu, efektivno su uticali i na političku situaciju u Škotskoj. Zemlja se našla u svojevrsnom klinču, zavisna od francuske pomoći i pod stalnim pritiskom svojih južnih suseda, koji su vešto koristili podele i razmirice između brojnih škotskih političkih frakcija i klanova. Zapravo, status državnog suvereniteta i političke nezavisnosti, ogledao se u stabilnosti položaja škotskog vladara i kontinuiteta vladajuće dinastije. Kralj DŽejms V nije imao muških potomaka, tj. njegova dva zakonita sina DŽejms i Robert, preminula su još u najranijem dobu, tako da je neizvesna budućnost Monarhije sada zavisila od tek rođene bebe, koja je uz to bila ženskog pola. Otac naslednice škotskog prestola imao je i devetoro nezakonite dece (sedam sinova i dve kćerke), od kojih će kao najpoznatije u istoriji ostati zabeleženo ime DŽejmsa, erla od Mareja. O navedenom, vidi: Stefan Cvajg, Marija Stjuart, škotska kraljica, One su vladale svetom, Narodna knjiga, Alfa, Beograd, 2005, str. 5-19, Enciklopedija Britanika, S, knjiga osma, Politika, Narodna knjiga, 2005, str. 327-329, 390-391 i Dragoljub R. Živojinović, Uspon Evrope 1450-1789, Javno preduzeće Službeni list SRJ, Beograd, 2003, 59-60, 108-109.

[4]Stefan Cvajg, Marija Stjuart, škotska kraljica, One su vladale svetom, Narodna knjiga, Alfa, Beograd, 2005, str. 9-11.

[5]NJegove poslednje, pesimizmom prožete reči, bile su: „Sa žene je kruna prešla na nas, sa ženom će ona i propasti“, vidi: Stefan Cvajg, nav. delo, str. 11. Uporedi i: Mary Queen of Scosts, The Official Site of the Marie Stuart Society of Scotland, Mary Stuart: the Story, Scotland, The Early Years, <http://www.marie-stuart.co.uk/> (18. III 2013).

[6] Princ Edvard je bio sin rođen u braku Henrija VIII i njegove treće supruge kraljice DŽejn Sejmur (1505-1537). Bio je engleski kralj od 1547. do 1553. godine, pod imenom Edvard VI.

[7]Stefan Cvajg, nav. delo, str. 15.

[8](Treaties of Greenwich– primedba autora), vidi: Merriman, Marcus, The Rough Wooings. Tuckwell, 2000, 111–136.

[9]Isto, str. 124. Uporedi i: Historical Manuscripts Commission, 12th Report and Appendix, Part IV, Duke of Rutland, vol. 1 (1888), 33–56, Letters and Papers, Foreign and Domestic of the Reign of King Henry VIII, ed. J. S. Brewer and R. H. Brodie, 1965, 76-79.

[10]Stefan Cvajg, nav. Delo, str. 121.

[11]Isto, str. 16-17. Uporedi i: Mary, Queen of Scots, France 1548-1561, Scotland 1561-1568, The Final Years 1568-1587, u: Mary, Queen of Scots: Biography, Portraits, Primary Sources <http://englishhistory.net/tudor/relative/maryqosbiography.html> (5. III 2012).

[12]Isto, str. 17. Kao što smo ranije napomenuli, u izuzetno napetoj političkoj situaciji, Škotska se obavezala da će ispuniti uslove sporazuma o braku i dozvoliti odlazak Marije Stjuart u Englesku tek kada kraljica napuni deset godina. Međutim, pojedini plemićki krugovi i sama kraljica-regentkinja Marija Giz, trudili su se da pod svaku cenu izbegnu preuzete obaveze. Strahovite političke tenzije uticale su na političke elite i saradnike iz najbliže okoline kraljice Marije Stjuart da obnove bliske veze s francuskim dvorom i tamošnjim plemićkim magnatima. Istovremeno, javila se ideja o sklapanju novog bračnog dogovora za škotsku kraljicu, ovog puta sa naslednikom francuskog prestola. Uporedi i: Marcus, The Rough Wooings. Tuckwell, 2000, 131–133.

[13] Merriman, M, War and Propaganda during the „Rough Wooing”, International Review of Scottish Studies, Vol 10, 1980, 18-22

[14]Stefan Cvajg, nav. delo, str. 18-19. Imena prijateljica iz pratnje na putu u Francusku, bila su: Marija Fleming, Marija Livingston, Marija Biton i Marija Siton. Kasnije, tokom godina boravka u Francuskoj i nakon povratka u Škotsku, one će biti najbliže prijateljice Marije Stjuart i njene dvorske dame. Uporedi i: Mary Queen of Scosts, The Official Site of the Marie Stuart Society of Scotland, Mary Stuart: the Story, Scotland, The Early Years, <http://www.marie-stuart.co.uk/> (18. III 2013).