Sibinjanin Janko i Druga kosovska bitka – 575 godina kasnije

Autor: Prof. dr Boris Stojkovski

Srpsko-ugarski, odnosno srpsko-mađarski odnosi tokom srednjeg veka predstavljaju jednu kompleksnu sliku saradnje, savezništva, ali i sukobljenih političkih interesa. Ove svestrane odnose obeležio je i veliki broj značajnih istorijskih ličnosti na obe strane. Među njima najistaknutije, ili jedno od svakako najvažnijih mesta, zauzima, van svake sumnje, Sibinjanin Janko, odnosno Jovan (Janoš, Janko) Hunjadi. Predvodio je niz pohoda protiv nadirućih Osmanlija, a za celu hrišćansku zapadnu i srednju Evropu od posebnog je značaja njegovo komandovanje u odbrani Beograda leta 1456. godine. Među njegovim brojnim pohodima na Balkan, Druga kosovska bitka oktobra 1448. godine ostavila je najdublji trag u srpskoj epskoj svesti i tradiciji, ali bila je i najbitnija sa istorijskog aspekta. Upravo 2023. godine navršava se 575. godišnjica ove bitke. Iako je o Hunjadiju i ovoj temi mnogo pisano i govoreno raznim prigodama, ipak je ova godišnjica prilika da se još jednom ponešto možda razjasni i nanovo spomene, naročito u ovom periodu kada su odnosi Srba i Mađara na najvišem nivou i istorijskom maksimumu u novijoj prošlosti.

Jovan Hunjadi je rođen nešto pre 1409. godine i, izvesno, poticao je iz porodice koja je bila vlaškog porekla. NJegovo poreklo dokazao je pre više decenija jedan od najuglednijih mađarskih medijevista Andraš Kubinji. Za nešto precizniju godinu rođenja nekad se uzima 1407, iako je bilo i pretpostavki da je rođen 1387. godine, što je međutim, sasvim odbačeno. Od mladosti je bio štitonoša, a služio je najpre firentinskog velikaša u ugarskoj službi Pipa od Ozore, poznatog kao Pipo Spano, ili Filip Madžarin u epskim narodnim pesmama. Potom je, o čemu svedoči vizantijski pisac Laonik Halkokondil, bio na dvoru i despota Stefana Lazarevića. Zbog toga je kasnije nastalo niz legendi o Hunjadijevom poreklu, koje se vezivalo i za despota Stefana Lazarevića, slično kao i sa kraljem Žigmundom Luksemburškim, u čijoj je službi započeo svoju karijeru.

No, vratimo se Hunjadiju. Od 1430. godine počinje njegov uspon, a te godine sklopio je i brak sa Elizabetom Silađi. Iz tog braka se rodio i sin, potonji ugarski kralj, Matija, poznat po humanističkom imenu Korvin. Janko Hunjadi je bio u pratnji kralja Žigmunda Luksemburškog u Italiji 1430–1433. godine, a bio je prisutan i u kraljevskoj pratnji na Bazelskom koncilu 1434. Učestvovao je zatim i u husitskim ratovima, ali je ipak najpoznatiji po svojim brojnim poduhvatima i pohodima protiv Turaka na Balkansko poluostrvo, posebno na prostore srpskih zemalja i Bugarske.

Kada je 1439. godine sklopljena firentinska unija između Carigradske patrijaršije i Rima, jedna od njenih posledica bila je otopljavanje odnosa prema Balkanu od strane rimokatoličkih sila. Novi pohodi Jovana Hunjadija protiv Osmanskog carstva bili su direktna posledica ove unije. Od 1441. godine, pa sve do 1443. borio se u Vlaškoj i Erdelju, a upravo 1443. godine je započela i serija pohoda poznata u istoriografiji kao duga vojna, period kada se više puta sukobljavao sa Osmanlijama. Bio je učesnik i tragičnog (po mnogima poslednjeg krstaškog) pohoda koji se okončao katastrofom i bitkom kod Varne 1444. godine, a borio se i, u kontekstu ovoga rada ključnoj bici, na Kosovu, 1448. godine. Svakako je najveći trag ostavilo njegovo herojstvo tokom odbrane Beograda 1456, kada je kao junački predvodnik zaustavio sultana Mehmeda Osvajača u daljem prodoru ka severu i odložio propast ugarske kraljevine za sedam decenija, čime je Beograd ostao hrišćanski grad još 65 godina. Ovaj grad je predstavljao i ključ Ugarske, kao i strateški jedan od najvažnijih gradova čitave Evrope. No, za Hunjadija je ova borba za Beograd bila istovremeno i vrhunac, ali i kraj. Zarazio se kugom, i u Zemunu, nedugo nakon slavne odbrane Beograda, Janko Hunjadi je i preminuo. Ostao je upamćen u srpskoj epici kao Sibinjanin Janko, a narodno pamćenje i tradicija ga slave kao velikog junaka i borca protiv nadiruće osmanske najezde i opasnosti.

Nekoliko godina pre bitke na Kosovu 1448. godine, to jest 11. novembra 1444. godine, odigrala se pomenuta velika i odlučujuća bitka kod Varne. Kako bi se razumeo čitav kontekst Hunjadijevih pohoda na Balkan i same Druge kosovske bitke neophodno je reći nekoliko rečenica i o bici kod Varne, ali i čitavoj geopolitičkoj situaciji na Balkanu u to vreme. U bici kod Varne učestvovale su hrišćanske snage koje su predvodili ugarski kralj Vladislav II, zatim tada već veoma istaknuti vojskovođa i plemić Jovan Hunjadi, kao i kardinal Julijan (Đuliano) Čezarini. Od početka rata 1444. godine situacija se razvijala nepovoljno po hrišćansku koaliciju. Despot Đurađ Branković se držao neutralno i nije čak dopustio ni prelazak vojsci koalicije preko srpske teritorije. Srbija se tek obnovila nakon prvog pada 1439. godine, te je srpski vladar strogo poštovao odredbe Segedinskoga mira i obnove svoje despotovine 1444. godine. Upravo zahvaljujući ovom diplomatskom manevru, može se reći da je život srpske srednjovekovne države produžen na još deceniju i po. Pored Smedereva despot Stefan je dobio i druge važne gradove i tvrđave, pre svega Novo Brdo. Iako popaljeno 1444. godine, u njemu rudarska proizvodnja nije prestajala, a konačni pad Novog Brda je usledio 1455. godine. To je sve omogućilo despotu Đurđu da obnovi državu, te je zbog toga zauzeo pasivan stav prema ovom, tzv. krstaškom ratu. Upravo despotov stav 40-ih godina je doveo do toga da se zapadna (latinska, rimokatolička) javnost prema njemu veoma negativno odredi i da počne da kruži priča o njemu kao izdajniku hrišćanstva.

Zbog svega toga su Ugri i njihovi saveznici uoči bitke kod Varne u jesen 1444. godine išli preko Vlaške prema Anhijalu i Mesemvriji, koje je vizantijski car Jovan VIII Paleolog ustupio kao posede Hunjadiju. Ali, hrišćanska vojska do tih poseda nije ni stigla jer je došlo do odlučujuće bitke kod Varne. U njoj su poginuli i kralj Vladislav i kardinal Čezarini, a jedino se Hunjadi spasio. Turci su ostvarili veliku pobedu koja je daleko odjeknula u celom hrišćanskom svetu.

Pogibijom kralja Vladislava Jagelonca Ugarska je ostala bez svog poglavara. Staleži su potvrdili Ladislava V Posmrčeta za kralja, a posle peripetija sa nemačkim carem Fridrihom III Habzburškim, Janko Hunjadi je 1446. godine izabran za guvernera, odnosno regenta Ugarske. Svoj novi položaj, kao tek postavljeni regent Ugarske, odlučio je da iskoristi ne samo za učvršćivanje svoje vlasti, već i za pokretanje novih vojnih operacija protiv Turaka. U proleće 1448. godine Hunjadi je na saboru u Budimu odlučno pozivao na rat protiv Turaka, a već u toku leta krenuo je da sakuplja novac i oprema vojsku. Međutim, pripreme nisu tekle po planu, te, iako je obećao kralju Alfonsu V Aragonskom da će u rat krenuti tokom jula, tek početkom septembra hrišćanska vojska uputila se u pohod na Turke. Kada je septembra 1448. godine Hunjadi poveo vojsku, ni tada srpski despot Đurađ Branković nije bio sa njim, ali je u odredima pod komandom ugarskog plemića bilo Poljaka, Čeha, Nemaca, kao i odred vlaškog kneza.

Despot Đurađ Branković nije dozvolio prelazak preko svoje teritorije, ali Janko Hunjadi se ovog puta čak nije ni obazirao na to i utaborio se u Kovinu, preko puta despotovog dvora i smederevskog prestonog grada. Dok je boravio u Kovinu, Jovan Hunjadi je 8. septembra 1448. godine poslao pismo papi Nikoli V, u kome ga obaveštava da ne može da odgodi pohod i da očekuje turski napad. Tri dana docnije poslao je i izaslanstvo u Mletačku republiku sa namerom da od nje traži da se priključi antiturskoj koaliciji. Prelazak Hunjadijevih trupa preko teritorije Srbije je verovatno podstaklo despota Đurđa Brankovića da o novom protivturskom kretanju ove vojske obavesti i samog sultana Murata II. Potom je i Jovan Hunjadi prešao Dunav i svoj logor smestio pokraj braničevskog sela Subotice. Započeti su pregovori sa despotom o eventualnom priključenju srpskog vladara ovom pohodu. U despotovo ime pregovore je vodio njegov rizničar i diplomata, čuveni Dubrovčanin u službi despota Đurđa Brankovića, Paskoje Sorkočević. Tri puta je on boravio u taboru Janka Hunjadija, ali do dogovora nije došlo i despot je ostao neutralan u ovom ratnom sukobu. Despot je, kako piše savremeni vizantijski istoričar Laonik Halkokondil, smatrao da pripreme nisu dovoljno detaljno izvršene i mudro je procenio da je vojska mala i da se u tom času ne treba suprotstavljati Turcima. Halkokondil navodi i da despot nije ni imao volje da bude od pomoći Ugrima, jer ga nisu slušali ni uoči bitke kod Varne, a od njih je trpeo i mnoge uvrede. Iz ove misije ostalo je kao izvor Sorkočevićevo obaveštenje Sicilijancu koji je tad bio u Arti, u Epiru, Nikoli de Ansalonu, a koji je, u stvari, bio poverljivi aragonski obaveštajac. Kralj Alfonso V Aragonski je i preko drugih kanala i izvora, kao i njegov sin Ferante, dobijao informacije o dešavanjima na Balkanu i razvoju situacije oko Hunjadijevog pohoda na Turke, ali i o držanju despota Đurđa Brankovića prema tim dešavanjima na istoku Evrope.

Po propasti ovih pregovora Hunjadijeve trupe su krenule kroz Srbiju, pljačkajući je i pustošeći je ognjem i mačem, kako navodi ugarski hroničar Jovan Turoci. Zatim je dolinom Morave prodro do Stalaća, a potom do Kosova polja. Kao uspomena na ovaj prodor prema Kruševcu ostao je naziv Jankova klisura, koja se danas nalazi kod sela Čučale, u opštini Blace, između Jastrepca i Kopaonika. Odatle su vojnici izbili na Kosovo u blizini Prištine, a zatim doprli do mesta gde se 1389. godine i odigrala bitka. Na Kosovu polju on je trebalo da se susretne sa četama Đurađa Kastriota Skenderbega, ali se on sa svojim trupama već bio povukao. Skenderbeg se u to vreme već odmetnuo od Turaka i krenuo u borbu protiv njih, ali zahvaljujući držanju despota Đurđa Brankovića, ni Kastriota nije mogao da se priključi Hunjadijevoj armiji.

U međuvremenu, osmanske snage su došle iz Sofije brojčano jače i spremnije. Desnim krilom i anadolskim trupama komandovao je budući sultan, tada naslednik trona Mehmed, na levom boku je bila rumelijska vojska, a centrom je komandovao sam sultan, i taj deo vojske su činili janjičari i artiljerija. Zbog dužine fronta i vojnog rasporeda i Hunjadi je razvukao svoju armiju, a on se, naravno, nalazio u njenom centru. Došlo je zatim, u četvrtak 17. oktobra 1448. godine, do sudara vojski, odnosno do Druge kosovske bitke, u kojoj je Jovan Hunjadi doživeo strahovit poraz. Bitka je trajala tri dana i noći, navodno – bez prestanka. Hrišćanska vojska je imala bolju artiljeriju, čime su uspeli da nanesu teške gubitke turskoj armiji i delovalo je isprva da će osmanske trupe biti savladane i uništene. Međutim, ratna se sreća promenila, a i turske trupe su bile taktički i strategijski bolje pripremljene. Odlučujući preokret se dogodio kada su Turci uspeli da zađu iza leđa hrišćanskim vojnicima, opkolivši ih potpuno. Jovan Hunjadi je tad pobegao noću, izvukavši se sa bojnog polja, dok se vlaška vojska stavila na stranu Osmanlija. Poslednjeg dana su se sa Turcima borili samo Česi i Nemci, koji su se povukli u tabor od bornih kola, kao što su i u husitskim ratovima redovno činili. Turci su ih sve strahovito pobili, kao i Vlahe koji su prišli osmanskim snagama. Postoji priča kako je sultan naredio da se leševi hrišćanskih vojnika pobacaju u Sitnicu i da je od toga voda bila toliko zatrovana da se riba iz nje dugo nije mogla jesti. Srpski letopisi čak pišu kako razbi Murat Jankula na Kosovu, a bitka je dugo bila urezana u svesti naroda. I do danas se zbog toga kaže prošao kao Janko na Kosovu. Zapovednik hrišćanske armije Jovan Hunjadi, zarobljen je, ali se uspeo spasiti i, kao što je rečeno, pobegao je sa Kosova. Potom je ponovo pao u zatočeništvo, ovog puta despota Đurđa, ali je otkupljen, položene su svečane zakletve i decembra iste godine gubernator Ugarske je svečano otpremljen iz Smedereva u Segedin.

Despot Đurađ Branković nakon ove bitke ostao je trajno obeležen kao izdajnik. Zahvaljujući činjenici da se Evropom širila slava o Hunjadiju, ali i Skenderbegu, despot Đurađ Branković koji nije učestvovao u pohodu koji se okončao kod Varne, te je u ratnim operacijama 1448. godine označen kao izdajnik. Ovakav stav započeo je u svojim delima srednjovekovni hroničar i istoričar Eneja Silvije Pikolomini, kasniji papa Pije II i to je postalo opšte mesto na zapadu u poznom srednjem veku. Konačno, takav narativ uneo je i jedan od najznačajnijih srpskih izvora za srednji vek Mavro Orbin u svoje delo Kraljevstvo Slovena, pa je stapanjem tradicija o dve kosovske bitke (1389. i 1448) došlo do toga da je Vuk Branković označen za izdajnika u Kosovskoj bici 1389. godine. Vremenom je i u srpskoj usmenoj poeziji počela da se širi ova predrasuda i porodica Branković je tako stigmatizovana kao izdajnička. Spajanje dvaju tradicija imalo je poseban odblesak u srpskoj epskoj poeziji, elementi izdaje, junaštva, kao i metamorfoza brojnih ugarskih plemića u srpske epske junake samo su neke odlike viševekovne epske tradicije o dvema bitkama na Kosovu polju.

Istorijska istina je, kao i u mnogo  sličnih slučajeva, posve drugačija. Despot Đurađ Branković, vođen sopstvenim političkim interesima nije uzeo učešće ni u jednom od pominjanih pohoda. NJegova ambicija je bila da sačuva svoju državu i posede, kao što su, uostalom, postupale i Mletačka republika, ali i brojni ugarski velikaši u poznom srednjem veku. Ne treba smetnuti s uma koliko je samo Hunjadi imao neprijatelja unutar zemlje i koliko je ugarskih barona u vreme kada je država bila u velikoj opasnosti gledalo samo svoje lične interese. Despot Đurađ Branković, pak nastojao je da održi despotovinu u životu koliko je još mogao.

Jovan/Janko Hunjadi je, uprkos ovom neuspehu, ostao jedna od najznačajnijih ličnosti ugarske istorije, ali i celokupne srpske epike i tradicije. NJegove borbe sa Osmanlijama odjeknule su celom Evropom, a posebno jak kult imao je u kolektivnoj srpskoj svesti vekovima nakon svoje smrti.