Semjuel Hantington: preoblikovani svet u sudaru civilizacija

Semjuel Hantington: preoblikovani svet u sudaru civilizacija

 Autor: Milorad Vukašinović

Semjuel Filips Hantington (1928 – 2008) američki politikolog i sociolog bio je jedan od najuticajnijih svetskih intelektualaca u poslednjih nekoliko decenija prošlog i u prvim godinama 21. veka. NJegova briljantna akademska karijera otpočela je na prestižnom Jejlu gde je diplomirao (1946), nastavljena je na Čikaškom univerzitetu na kojem je magistrirao (1948), da bi zatim doktorirao (1951) na čuvenom Harvardu na kojem je bio predavač od 1963. godine do kraja života. U naučnim krugovima veoma rano stekao je ugled istražujući temu tzv. građanske kontrole nad vojskom i teorije modernizacije. Osnivač je i glavni urednik poznatog analitičkog časopisa Spoljni poslovi (Foreign Policy). Bio je zamenik direktora Centra  međunarodnih odnosa (1973), koordinator Odseka planiranja u Savetu za nacionalnu bezbednost SAD (1977 – 1978) i direktor Centra međunarodnih odnosa (1978 – 1989). Dokaz visokog naučnog autoriteta koji je uživao je i njegov izbor za zamenika predsednika (1984 – 1985) i predsednika Američke asocijacije političkih nauka (1986-1987). Kao član Saveta za inostrane poslove i Trilateralne komisije decenijama je ostvarivao uticaj na donosioce strateških odluka u Sjedinjenim Američkim Državama gde su ga doživljavali kao „konzervativnog teoretičara“. Hantingtonov stvaralački opus obuhvatao je širok spektar tema. Bavio se istraživanjem političke modernizacije, međunarodnim odnosima, teorijom demokratije i imigrantskim pitanjem – posebno u kontekstu uticaja na savremeni američki identitet. Ipak, svetsku slavu stekao je objavljivanjem ogleda o „sudaru (sukobu) civilizacija“ na stranicama časopisa Spoljni poslovi (1993) koji je kasnije pretočio u studiju Sukob civilizacija i preoblikovanje svetskog poretka (1996) koja je prevedena širom sveta i koja do danas ne prestaje da izaziva različite komentare i kontroverze.

Neoatlantizam

Završetak Hladnog rata nije označio i kraj svetskih konflikata. Danas je to više nego očigledno. Ipak, početkom devedesetih godina 20. veka i pod uticajem pobede u Hladnom ratu, u jednom delu zapadne elite prevladao je osećaj trijumfalizma u odnosu na pobeđeni komunistički sistem i Rusiju. U to vreme Frensis Fukujama napisao je znameniti ogled „o kraju istorije i poslednjem čoveku“ koji je u potpunosti oslikavao „ideološki optimizam“ dela američkog (globalističkog) establišmenta. Reč je o stanovištu po kojem je trijumf neoliberalizma shvaćen kao konačna istorijska datost kojom je okončana hegelijanski shvaćena istorija, uz razume se neosporno predvodništvo SAD-a kao „prvog postmodernog globalnog društva“ (Z. Bžežinski). Nasuprot tome, Hantington je zastupao realističnije stanovište o istoriji „koja se ipak nastavlja“ na novoj – staroj premisi o „sukobu civilizacija“ koja će preoblikovati celokupan posthladnoratovski svetski poredak. Zanimljivo je da je frazu o „sukobu (sudaru) civilizacija“ koristio  Alber Kami 1946. godine, a zatim i Bernar Luis u članku Koreni muslimanskog besa  u septembru 1990. godine. Ona se pojavila čak i ranije u knjizi Bazil Metjua Seoba mladog islama: studije sukoba civilizacija koja je analizirala prilike na Bliskom istoku 1926. godine. Ipak, nema sumnje da je u svetski akademski i medijski prostor sintagma o sukobu civilizacija počela široko da se koristi tek od pojave Hantingtonovog ogleda.

Hantington se prvenstveno suprotstavljao onim teoretičarima i piscima koji su tvrdili da su ljudska prava, liberalna demokratija i kapitalizam jedina preostala ideološka alternativa u posthladnoratovskom svetu. On  je verovao da se era ideologije završila, kao i da se posle toga svet vratio u normalno stanje u okviru kojeg će „glavna osa sukoba“ biti uz kulturne (civilizacijske) linije. Na taj način se, kako je isticao, razvija istorija. Smatrao je da je i pre kraja Hladnog rata svet politike ušao u novu fazu, u kojoj nosioci „nezapadne civilizacije“ nisu samo eksploatisani primaoci vrednosti „zapadne civilizacije“ nego i važni učesnici „koji se pridružuju Zapadu kako bi uokvirili i pomerili svetsku istoriju“. Hantington je razmatrajući posthladnoratovske globalne geopolitičke paradigme negirao mogućnost ostvarenja univerzalističke ideje o „jednom svetu“ (nazivao je velikom iluzijom), ali i koncepcije stvaranja „binarnog“ svetskog modela odnosa (smatrao ga je prevaziđenim), potom odbacivao prekompoziciju svetskog poretka po principu „mozaičnih“ struktura (uz napomenu da iako bliži realnosti, ipak nije ostvariv jer su države sve više bez suvereniteta i realne moći), ali i negirao mogućnost stvaranja „haotičnog sveta“ oružanih i etničkih konflikata (jer svet bez ikakvog poretka nije moguć). Zbog manjkavosti navedenih paradigmi koje se, kako je tvrdio međusobno isključuju, naglašavao je važnost „civilizacijske koncepcije“ koja jedina odgovara realijama posthladnoratovskog sveta. U članku iz 1993. godine Hantington je potencirao da će svet u budućnosti oblikovati interakcija sedam ili osam velikih civilizacija: Zapadna, Konfučijanska, Japanska, Islamska, Hinduistička, Slovensko – pravoslavna, Latinoamerička i verovatno Afrička. Kasnije je u knjizi iz 1996. godine donekle redefinisao stavove i otvorio više dilema.

Novi civilizacijski poredak

Hantington je bio pod naročitim uticajem ideja Osvalda Špenglera, Arnolda Tojnbija i Fernana Brodela, teoretičara koji su se fenomenom civilizacija bavili iz različitih uglova. Hantingtonova shvatanja mogu se u krajnjoj liniji svesti na nekoliko postavki. Najpre, on je zastupao gledište da civilizacija postoji u jednini (shvaćena kao civilizovanost naspram varvarstva) i u množini (kao više različitih civilizacija), zatim da su civilizacije sveobuhvatna i najšira kulturna grupisanja ljudi u kojoj je religija najvažniji element, potom da su civilizacije najtrajnije ljudske integracije, kao i da civilizacije, iako ne proizvode poredak – jer nemaju svojstva države, obuhvataju više teritorijalnih jedinica (država) koje u ime te iste civilizacije preuzimaju ulogu kreatora poretka.

U studiji koju je objavio 1996. godine Hantington je korigovao izvesne stavove i u vezi s tim ustanovio nove nazive. Tako je Konfučijansku civilizaciju preimenovao u Siničku, ukazujući da je reč o pojmu koji se odnosi ne samo na Kinu (izuzimajući Tibet i Sinkjang) nego i kineske etno-kulturne zajednice u Jugoistočnoj Aziji (Vijetnam, Korejsko poluostrvo, severno filipinsko ostrvo Luzon). Prema američkom politikologu – Japanska civilizacija, iako prostorno najmanja, ima posebna obeležja pre svega zbog toga što je visokocivilizacijski i tehnološki razvijena (zanimljivo je gledište ruskih evroazijaca koji Japan kao ostrvsku zemlju vide kao komponentu Velikog kopna). Tu je i Hindu civilizacija koja pored Indije obuhvata i Šri Lanku, himalajske države i hindu zajednice od jugoistoka Afrike do jugoistoka Azije, zatim Islamska civilizacija kao prostor koji zahvata Arabijsko poluostrvo, sever Afrike, Centralnu, Južnu i Jugoistočnu Aziju, kao i pojedine muslimanske enklave u Evropi (Balkanu), uz napomenu da zbog mnogih različitosti unutar islamskog areala Hantington ukazuje na postojanje više islamskih subcivilizacija: arapsku, tursku, persijsku i malajsku. Fenomen Zapadne civilizacije obuhvata tri geografske celine: Severnu Ameriku, katoličko – protestantsku Evropu, Australiju i Novi Zelenad koje se zbog karakterističnih društvenih i istorijskih razloga mogu posmatrati i kao subcivilizacijske celine. Fenomen Latinoameričke civilizacije obuhvata područje Centralne Amerike, Južne Amerike, Kube, Dominikanske Republike i Meksika koja u izvesnim aspektima (katolicizam i beli Latinoamerikanci) može da se posmatra i kao zapadna subcivilizacija. Ipak, izraženo domicilne kulture, nekadašnji kolonijalni uticaji i savremena politička stvarnost nametnuli su stanovište o latinoameričkoj kao posebnoj civilizaciji. Za nas sa ovih prostora posebno je zanimljivo Hantingtonovo stanovište o Pravoslavnoj civilizaciji koju je u svom tekstu u Spoljnim poslovima (1993) najpre označio kao Slovensko – pravoslavnu. Nema sumnje da je u skladu s prethodno iznetim kriterijumima ova korekcija sasvim opravdana jer isključuje slovenski katoličko-protestantski element iz ovog civilizacijskog areala. Tako pored Rusa, ovom arealu pripadaju i Rumuni, Grci, Jermeni, Bugari i Srbi. Na kraju svog izlaganja o glavnim civilizacijama američki politikolog ukazuje na verovatno fomiranje Afričke civilizacije za koju veruje da će vremenom nastati uprkos argumentaciji većine istraživača koji ističu da ovakva civilizacija ne postoji. Svoje stanovište Hantigton je zasnivao na tzv. subsaharskoj Africi gde je uočio da se razvija osećaj zajedničkog identiteta koji bi mogao da preraste u zasebnu civilizaciju. Konačno, u nabrajanju glavnih civilizacijskih tokova Hantington je izostavio budističku i jevrejsku civilizaciju, objašnjavajući ovakav stav pre svega istorijskim razlozima. Naime, osnovni problem kod konstituisanja budističke civilizacije video je u njenom istorijskom migriranju, grananju, uključivanju u druge civilizacije i naknadnoj prostornoj fragmentiranosti, dok je kod vaspostavljanja zasebne jevrejske civilizacije problem uočavao u istorijski uzrokovanom rasejanju koje je objektivno „diversifikovalo samospoznaju Jevreja“ od čvrste do formalne pripadnosti judaizmu, ali i sklonosti da se identifikuju sa trećim civilizacijama (posebno Zapadnom).

Nova Evropa

Hantington je nedvosmisleno tvrdio da će u posthladnoratovskom svetu konkretne civilizacije imati političku strukturu koja će se razlikovati od tzv. blokovske strukture. Dok su se tokom bipolarne ere države odnosile kao saveznici, sateliti, štićenici itd, u novom civilizacijskom poretku države će imati poziciju država – članica,  usamljenih zemalja, rastrzanih država, pocepanih zemalja i država – jezgara. Prema ovoj podeli država – članica je ona koja potpuno pripada jednoj civilizaciji i nalazi se unutar njenog prostornog areala (npr. Italija u Zapadnoj civilizaciji), zatim usamljena zemlja je ona koja ima posebnu kulturu, a nalazi se u okruženju društava koje su od nje različite religijski, etnički ili istorijski. Tipičan primer ovakve zemlje je Japan čija je unikalnost proistekla iz ostrvskog položaja, istorijskog izolacionizma, osobene tradicije, otpornosti na tuđe kulturne uplive i karakterističnog političkog i ekonomskog koncepta. Pojam pocepane  zemlje važi za one države koje su nacionalno, verski i rasno heterogene (Kanada, Belgija, Irak) i kod kojih je budućnost uslovljena širim regionalnim i geopolitičkim procesima. Takve tipične tvorevine bile su SSSR i SFRJ. Nasuprot pocepanim postoje tzv. rastrzane zemlje koje pripadaju jednoj dominantnoj civilizaciji, ali unutar koje postoji kriza identiteta koju izaziva elita koja veštački teži onom sistemu vrednosti i uticaja koji pripadaju drugoj civilizaciji. Reč je o fenomenu „civilizacijske konverzije“ za koji Hantington tvrdi „da nigde do danas nije uspeo“. Analizirajući mnogobrojne primere „rastrzanih zemalja“ on se posebno osvrnuo na pokušaje „zapadnizacije“ u 20. veku i to: Rusije (SSSR i postsovjetski period liberalnih reformi), Turske (Ataturkovova vladavina) i Meksika, dokazujući na ovim istorijskim primerima neuspehe civilizacijske konverzije. Konačno, posebnu važnost Hantington je poklanjao tzv. državi – jezgru koja se pojavljuje kao kreator novog multipolarnog (multicivilizacijskog) svetskog poretka. Ključ za uspostavu ovog poretka biće odnosi države – jezgra sa ostalim državama koje pripadaju istoj civilizaciji, ali i u međusobnim odnosima država – jezgara koje pripadaju različitim civilizacijama. U vezi s tim, američki politikolog davao je prednost trima civilizacijama: Zapadnoj (SAD), Pravoslavnoj (Rusija) i Siničkoj (Kina), dok je Islamsku civilizaciju posmatrao kao izuzetno važan faktor, ukazujući da je njena osnovna slabost nedostatak države –jezgra.

Hantingtonove posthladnoratovske koncepcije Evrope posebno su zanimljive za analizu. Američki teoretičar je iznova postavio pitanje o tome gde su na istoku evropskog kontinenta granice širenja NATO-a i Evropske unije koje je posmatrao „kao čuvare zapadne civilizacije“. Kao tipičan predstavnik „atlantizma“ on je u svom geopolitičkom ključu tumačio pobedu u Hladnom ratu. NJegova osnovna teza je ona o SAD-u koje su posle okončanja hladnoratovskog sukoba ojačale strateške pozicije na Starom kontinentu i to na osnovama demokratije, liberalizma, individualizma i ljudskih prava, kao i da je za Zapad ključ definisanje konfliktne linije s Pravoslavnom i Islamskom civilizacijom. Dakle, umesto nekadašnje ideološke „gvozdene zavese“ zastupao je gledište o civilizacijskim linijama razdvajanja u Evropi. Kao polaznu osnovu za svoje stavove preuzeo je teze iz knjige V. Valasa Transformacija zapadne Evrope (1990) koja je nastala neposredno posle ujedinjenja Nemačke i posebno njegovu kartu civilizacijskog razgraničenja za koju je istakao „da je najvažnija linija podele u Evropi“. Podsetimo, Valasova linija podele Evrope osmišljena je tako da civilizacijski cepa Belorusiju, Ukrajinu, Rumuniju i bivšu Jugoslaviju, i često se koristila kao dokaz zapadnih antiruskih, antisrpskih, ali i širih antipravoslavnih pretenzija. Suštinski, uključenje nekadašnjih država Istočnog bloka u NATO i EU, Hantington je posmatrao u skladu s novim civilizacijskim poretkom koji Evropu svodi na granice katoličko – protestantskog areala. Zanimljivo je da je i papa Vojtila zagovarao sličnu liniju podele u Evropi na rimski i vizantijski deo.

Globalna tranzicija

Kritičari teorije o sukobu civilizacija ukazivali su na brojne manjkavosti preoblikovanja svetskog poretka po ovom modelu. Ne ulazeći detaljnije u ovu problematiku (koja je sa stanovišta kritike vrlo osnovana) nema sumnje da su se mnoge Hantingtonove projekcije u međuvremenu ipak ostvarile. Mada je njegova teorija vrhunac citiranosti doživela posle terorističkih napada na Ameriku od 11. 9. 2001. godine, mnogi svetski događaji iz perioda devedesetih godina 20. veka odvijali su se u skladu s njegovim predviđanjima.

Hantington je još 1993. godine potvrdu osnovanosti svoje teorije video u procesima na postjugoslovenskom prostoru, posebno tokom građanskog rata u Bosni i Hercegovini (1992 – 1995). U intervjuu jednim nemačkim novinama iz 1996. godine doslovno je izjavio kako se „Evropa završava tamo gde počinju pravoslavlje i islam“. Zanimljivo je da se njegova civilizacijska mapa podele Jugoslavije našla u mnogim dokumentima zapadnih centara odlučivanja (Trilaterala) u kojima se odavno pravila jasna razlika između rimskog (katoličkog) i vizantijskog (pravoslavnog) dela nekadašnje države. Na taj način postaje jasno zašto su Slovenija i Hrvatska – kao delovi Zapadne civilizacije, uživale podršku u odnosu na Srbiju kao državu koja nesumnjivo pripada Pravoslavnoj civilizaciji. Izvodeći dosledno svoju civilizacijsku podelu Hantington je smatrao i da pravoslavna Grčka, iako članica NATO i EU, suštinski ne pripada Zapadnoj civilizaciji već da je reč o jednom „ekscesu“.

Kao tipičan teoretičar „atlantizma“ naročitu pažnju posvetio je analizi odnosa Zapada i drugih civilizacija, kao i konfliktnim potencijalima međucivilizacijskih dodira. Uspon islama za njega je bila nesporna činjenica posthladnoratovske ere. Za razliku od politički korektnih autora na Zapadu nije se ustručavao da istakne kako „islam ima krvave granice“ (iz knjige Sukob civilizacija). Uzroke muslimanske konfliktnosti (Indijski potkontinent, Kavkaz, Balkan) objašnjavao je duhovnim temeljima i praktičnim akcijama islamske vere, zatim verskoj isključivosti prema nemuslimanima i razvoju društvenog modela koji ne razdvaja veru i politiku, i teritorijalnim ekspanzionizmom koji je dokazivao primerom otomanske okupacije Balkana. Osim toga, ukazivao je i na savremene uzroke ove konfliktnosti koje je najpre objašnjavao zapadnim neoimperijalizmom koji se u muslimanskom svetu doživljava kao antiislamski pohod, potom nepostojanjem države – jezgra u samom muslimanskom svetu, ali i ogromnom demografskom eksplozijom koja omogućava manipulaciju versko – političkog karaktera. Hantington je, međutim, pogrešno predvideo da će prelaskom mladog muslimanskog stanovništva u zrelije godine (40, 50 ili 60) kao i bržim ekonomskim razvojem biti smanjen konfliktni potencijal između islamske i neislamskih civilizacija o čemu svedoče aktuelni događaji na Bliskom istoku gde su se pojavile još radikalnije islamističke grupacije (Islamska država).

Kao i većina zapadnih autora predvideo je uspon Kine u svetskim poslovima koji je prvenstveno posledica njenog brzog ekonomskog rasta. On je isticao uverenje da su ciljevi Kine vezani najpre za potvrdu statusa regionalne sile, ali i za ideju da druge države uklopi u svoj konfučijanski civilizacijski model koji je suprotstavljen zapadnom individualizmu i pluralizmu. Hantington je predvideo da će se dve Koreje i Vijetnam pokoriti kineskim zahtevima i postati njena veća podrška u regionu Istočne Azije. Zanimljivo je da je Hantington u Islamskoj civilizaciji video potencijalnog kineskog saveznika jer imaju „više revizionističkih ciljeva i zajedničkih sukoba sa drugim civilizacijama, posebno sa Zapadom“. Kineske i islamske zajedničke interese video je u oblastima proliferacije oružja, ljudskih prava i demokratije koja se sukobljava sa onom na Zapadu. Za Rusiju, Japan i Indiju koristio je izraz „civilizacije na ljuljaškama” i isticao da mogu da favorizuju bilo koju stranu. Rusija se, na primer, sukobljava sa mnogim muslimanskim etničkim grupama na njenoj južnoj granici (kao što je Čečenija) ali, prema Hantigtonu, sarađuje sa Iranom da izbegne dalje muslimansko-pravoslavno nasilje u Južnoj Rusiji i da pomogne daljem protoku gasa. Hantigton je odavno predviđao da će Kina najbliže sarađivati sa Iranom, Pakistanom i drugim islamskim državama kako bi poboljšala svoj međunarodni položaj (danas je to geopolitički projekat „Jedan pojas – jedan put“).

Zapad protiv ostalih

Hantington navodi šest objašnjenja u prilog teoriji o „sukobu civilizacija“. Najpre navodi različitost koja je uslovljena istorijom, jezikom, kulturom, tradicijom i religijom kao najvažnijim činiocem. Drugo objašnjenje odnosi se na rastuću svetsku interakciju što pojačava „svest civilizacija” i svesnost različitosti između različitih civilizacija i sličnosti unutar određene civilizacije. Sledeći uzrok „sukoba civilizacija“ proizilazi iz ekonomske modernizacije i društvenih promena usled čega su ljudi odvojeni od dugogodišnjih lokalnih identiteta, pa se u takvim okolnostima religija koja prevazilazi nacionalne granice pojavljuje kao ključni faktor koji povezuje civilizacije. Tu je i faktor „dvostruke zabrane“ koji se ispoljava kroz postojanje Zapada koji je na vrhuncu moći, ali i njegovog (zapadnog) suočavanja s nezapadnim zemljama koje sve više imaju želju, volju i resurse da oblikuju svet na nezapadne načine. Konačno, kulturne karakteristike i ekonomski regionalizam na svoj način doprinose jačanju civilizacijske samosvesti.

Kao odgovor Zapada na ovaj izazov Hantington je ponudio frazu Stjuarta Hala „između Zapada i ostalih“. On je ukazivao na tri forme glavnih akcija koje nezapadne civilizacije mogu da preuzmu u odgovoru Zapadu. Najpre, nezapadne zemlje mogu pokušati da postignu izolaciju kako bi očuvale svoje vrednosti i zaštitile se od zapadne invazije; zatim prema teoriji „uklapanja” mogu se pridružiti i prihvatiti zapadne vrednosti, i konačno mogu uložiti napor da uravnoteže zapadnu moć putem modernizacije (modernizacija bez vesternizacije). Prema Hantingonovom gledištu unutarcivilizacijski konflikti manifestuju se kao konflikti linije greške i konflikti supersile. Konflikti linije greške se na lokalnom nivou dešavaju između susednih država koje pripadaju različitim civilizacijama ili unutar država koje naseljava stanovništvo koje pripada različitim civilizacijama. Konflikti supersila se manifestuju na globalnom nivou između vodećih država različitih civilizacija i mogu se pojaviti izvan linije grešaka konflikata kada se supersile umešaju. Oni mogu biti uzrokovani odnosom snaga ili moći (militarizacije ili ekonomije), diskriminacijom protiv ljudi iz različitih civilizacija, intervencijom radi zaštite srodnika u drugim civilizacijama, ali mogu da budu i posledica različitih vrednosti i kultura. Tipičan primer ovakvog konflikta je rat u Siriji.

Kritika sukoba civilizacija

Hantingtonova teorija o sukobu civilizacija izložena je mnogobrojnim kritičkim sudovima. Pol Bergman u knjizi Teror i liberalizam (2005) ističe „da jasne kulturne granice danas ne postoje“. On ukazuje da ne postoje ni Islamska civilizacija ni Zapadna civilizacija i da dokaz o sukobu civilizacija nije uverljiv. Kao dokaz je uzeo u razmatranje vezu između SAD-a i Saudijske Arabije. Bergman je pisao i da mnogi „islamski ekstremisti“ ulaze u međusobne konflikte zbog različitih filozofskih verovanja, iako pripadaju istom kulturnom i religioznom identitetu. Timoti Garton Eš je u sukobu civilizacija video „ekstremni kulturni determinizam“, dok je Edvard Sed govorio da Hantingtonova kategorizacija sveta popravljenih civilizacija izostavlja dinamičnu međuzavisnost i interakciju kulture. Noam Čomski je kritikovao koncept „sukoba civilizacija“ kao novo američko opravdanje  „za sva zverstva koja su nameravali da sprovedu” posle završetka Hladnog rata kada je nestao izgovor od sovjetske opasnosti. Austrijski filozof Hans Koler predložio je model „dijaloga različitih civilizacija“ kao alternativni model Hantingtonovoj koncepciji o „sukobu civlizacija“. Unutar srpske intelektualne zajednice najoštriji kritičar ove teorije bila je prof. dr Smilja Avramov koja je naglašavala da je pristalica teorije o „prožimanju civilizacija“, a što je posledica prvenstveno fenomenalnog razvoja nauke i tehnologije. Konačno, poznati ruski geopolitičar Aleksandar Dugin u svom delu Osnovi geopolitike teoriju o „sukobu civilizacija“ vidi kao nastojanje „neoatlantizma“ da u svojoj pesimističkoj ideološkoj verziji (nasuprot ideološkom optimizmu Fukujame o kraju istorije) izvrši preoblikovanje svetskog poretka u smeru očuvanja dominacije SAD-a. Dugin je zastupao stanovište o „Velikom evroazijskom kopnu“ kao alternativnom geopolitičkom modelu zalažući se za savez evroazijskih naroda i kultura protiv zapadnocentričnog „novog svetskog poretka“.

Na kraju ovog eseja vredi podsetiti i da je Hantington bio kritičar modela zapadne demokratije za koji je isticao „da podstiče velika očekivanja kod ljudi“. On je isticao da rešenje za demokratiju „nije više demokratija nego njeno obuzdavanje“ i još sredinom sedamdesetih godina prošlog veka ukazivao na neodrživost i krizu njenog modela u Evropi. Posle dešavanja od 11. 9. 2001. godine i terorističkog napada na Ameriku, govorio je kako prisustvujemo „razaranju još jedne ideološke utopije (globalizma)“. Bio je i zagovornik koncepcije „unipolarno – multipolarnog sveta“ za koji je tvrdio da je istorijska zakonomernost posle završetka Hladnog rata. Od rane mladosti pripadao je elitističkim krugovima i imao važnu ulogu prilikom kreiranja ključnih američkih strateških interesa u poslednjih nekoliko decenija.

LITERATURA:

Semjuel Hantington, The Crisis of Democracy: On the Governability of Democracies (1976); Semjuel Hantington, Sukob civilizaija i preoblikovanje svetskog poretka, CID, Podgorica 1998; Smilja Avramov, Trilateralna komisija, LDIJ, Veternik 1998, Aleksandar Dugin, Osnovi geopolitike 1, Ekopres, Zrenjanin 2004; Milomir Stepić, Geopolitika: ideje, teorije, koncepcije, Institut za političke studije, Beograd, 2016.