Autor: Milorad Vukašinović, novinar i publicista
U atmosferi zaoštrenih međunarodnih odnosa izazvanih „globalnom pandemijom virusa korone“ i u jeku poslednjih američkih priprema za, pokazalo se, haotično napuštanje Avganistana, Savet za inostrane poslove, tiho i bez pompe, obeležio je stogodišnjicu postojanja. Osnovana 29. jula 1921. godine u 68. ulici u NJujorku, ova organizacija je u međuvremenu prerasla u svojevrsnu „laboratoriju američke spoljne politike“ i mesto na kojem su razmatrane najznačajnije strateške odluke, koje su američke državne administracije zatim ugrađivale u svoje spoljnopolitičke doktrine. Potreba za osnivanjem SIO proistekla je prvenstveno iz složenih prilika u kojima se svet našao posle završetka Prvog svetskog rata, ali je i posledica uloge koju su SAD odigrale na Versajskoj mirovnoj konferenciji 1918. godine. Tako je prvi direktor SIO bio znameniti geopolitičar Ajzea Baumen koji je imao ulogu savetnika predsednika Vudro Vilsona za vreme Velikog rata i kasnije u Parizu, a među osnivačima su se našle i druge uticajne ličnosti poput: pukovnika Edvarda Hausa, Voltera Lipmana, DŽona Fostera Dalsa, Alena Dalsa i Kristijana Hertera. Nije nikakva tajna da su osnivanje SIO pomogle najuticajnije bankarske kuće onog doba (Rokfeler, Morgan, Šif i dr.)
Od početka osnivanja članovi Saveta su isključivo Amerikanci, ali je praksa ove organizacije bila da poziva i eminentne sagovornike iz dugih delova sveta. Mada je prilikom osnivanja zamišljen kao privatna nevladina organizacija, SIO je brzo izrastao u kadrovski regrutni centar za najviše državne funkcije, uključujući i instituciju američkog predsednika. Članovi SIO imali su važnu ulogu prilikom usvajanja dva univerzalna dokumenta: Povelje Društva naroda posle završetka Prvog svetskog rata i Povelje UN posle okončanja Drugog svetskog rata. Zanimljivo je da je prilikom osnivanja Ujedinjenih nacija u sastavu američke delegacije bilo 47 članova Saveta, kao i da je jedan od članova organizacije Aldžer His bio prvi predsedavajući UN. Nije nikakva tajna da je uspostavljanje „novog svetskog poretka“ kojim bi upravljala „svetska vlada“ dugoročni programski cilj SIO, kao i da se mnoga spoljnopolitička pitanja razrađuju u okviru specijalizovanog časopisa Spoljni poslovi koji izlazi od 1922. godine.
SIO je odmah posle okončanja Prvog svetskog rata razmatrao brojna pitanja, od kojih su ekonomski i finansijski problemi imali prioritet. Velika kriza koja se ubrzano širila nametnula je kao temu i budućnost američke spoljne politike, uz poseban akcenat na način prevazilaženja izolacionizma u samim SAD. Posle desetogodišnje debate (1923–1933) održana je konferencija Pro i kontra nacionalne samodovoljnosti (oktobar 1933) na kojoj su usvojeni stavovi koji su označili kraj izolacionističke ere. Naredne godine istoričar Č. Bird objavio je knjigu Otvorena vrata u kojoj je izložio strategiju investicija, liberalizaciju trgovine, uspostavu demokratskih režima u kapitalističkim državama, ali i rušenje kolonijalizma, čime je zadat konačni udarac Britanskoj imperiji. Tako su stvorene pretpostavke da se centar „talasokratije“ premesti iz Londona na drugu stranu obale Atlantika. Predsednik Ruzvelt je nakon toga u krug najbližih saradnika uključio najistaknutije članove SIO.
Svega nekoliko dana posle nemačkog upada u Poljsku 1. septembra 1939. godine, SIO je u najstrožoj tajnosti pristupio izradi Studije o ratu i miru, uz angažman velikog broja naučnika. Savet je prilikom izrade ove studije pošao od pretpostavke da u vreme jačanja nacionalizama kao prirodne posledice nacističke agresivne politike, SAD moraju izbeći klasične imperijalne metode i promovisati politiku integracija unutar velikih prostranstava. Kada je Sovjetskom Savezu 1. januara 1942. godine priznat status velike sile, članovima SIO postalo je jasno da ne postoji mogućnost ostvarenja ideje o svetskoj vladi, pa se pristupilo izradi Povelje UN – kao osnivačkog akta nove svetske organizacije koja je zamišljena da funkcioniše na principima suverenosti država i zabrani mešanja u njihove unutrašnje poslove. Uspostavljanje Saveta bezbednosti UN u redovima SIO shvaćeno je kao nužan kompromis i „prelazna faza do formiranja svetske vlade“.
U maju 1942. godine unutar SIO vodile su se rasprave o tome kako ograničiti posleratni uticaj Sovjeta. Tada se došlo na ideju o formiranju jedne istočnoevropske federacije koja bi obuhvatila područje od Baltika do Jadrana, a u okviru koje bi države bile okupljene u carinsku uniju, s jednom centralnom bankom i trasnportnim sistemom. U okviru ovog plana SAD su 24. jula 1942. godine u Vašingtonu potpisale Preliminarni ugovor s jugoslovenskom kraljevskom vladom, koji je podrazumevao uzajamnu pomoć u vođenju rata protiv agresije, i u kojem je odbrana Jugoslavije od agresije definisana „kao vitalna za odbranu SAD“. SIO je uticao i na odluku predsednika Trumana o upotrebi atomske bombe u Hirošimi i Nagasakiju. Tim povodom u aprilu 1945. godine Truman je oformio osmočlani Privremeni komitet za eventualnu upotrebu atomske bombe, u okviru kojeg su petorica članova, uključujući ministra rata H. Stimsona, bili članovi Saveta. Ovaj komitet se bezrezervno založio za upotrebu atomske bombe na kraju rata, s uverenjem da će ona „impresionirati svet i učvrstiti dominantu ulogu Amerike“.
Posle završetka Drugog svetskog rata SIO je nastavio započete aktivnosti. Projekcija odnosa snaga u Evropi sadržana u Studiji o ratu i miru nije se u potpunosti ostvarila. Naime, prodor Crvene armije ka istočnoj i centralnoj Evropi, stvorio je novu situaciju i nametnuo potrebu redefinisanja američke strategije u Evropi. Utisak je da je u radu Saveta prevladala struja realista predvođena diplomatom Kenanom, autorom Strategije obuzdavanja Sovjetskog Saveza, a koja je u osnovi bila zasnovana na Spajkmanovoj Rimland–koncepciji. Razume se da je u vreme Hladnog rata bilo izvesnih prilagođavanja ove koncepcije s realijama tadašnje međunarodne politike. SIO je bio primoran da ovu strategiju prilagođava i zbog kriza unutar samog kapitalističkog sistema, a što je šezdesetih godina u Americi i zapadnoj Evropi uzrokovalo masovna socijalna nezadovoljstva. Zbog toga je Savet zauzeo prividno fleksibilniji odnos u odnosu na suparničke komunističke države, nudeći određene vidove saradnje (model konvergencije, prim. autora). Krajem sedamdesetih SIO je doneo odluku o promeni strategije u odnosu na Sovjetski Savez i to na taj način što se s modela statičnog bipolarizma prešlo na model „prikrivenih akcija“ – prvenstveno u Evropi kroz uključenje Rimokatoličke crkve u svetsku politiku, a što se kasnije pokazalo fatalnim po budućnost jugoslovenske države. Drugi kraj „evroazijskih klešta“ na Dalekom istoku podrazumevao je jednu vrstu kompromisa s komunističkom Kinom kojoj je ponuđeno da postane deo „svetskog privrednog sistema“. Sve je to doprinelo dodatnom pritisku na SSSR i posledično dovelo do okončanja Hladnog rata na poznati način.
Aktivnosti SIO nastavljene su i u posthladnoratovskom periodu, a mnoga izazovna ekonomska, politička i bezbednosna pitanja razmatrana su i u okviru „sestrinskih organizacija“ kao što su Trilaterala, Bilderberg ili Rimski klub. I pored nastojanja da popravi imidž u svetu i samoj Americi (primer je angažman glumaca Anđeline DŽoli i Arnolda Švarcenegera), aktivnosti SIO bile su izložene najžešćim kritikama, naročito u SAD. Ove primedbe uglavnom dolaze iz tradicionalnih paleokonzervativnih krugova koji članove SIO optužuju da su „kidnapovali američku demokratiju“ i stranački duopol i administraciju sveli na puki servis korporativnih krugova. Američki konspirolozi ukazuju i na činjenicu da je glasilo Spoljni poslovi nastalo s ciljem da se stvori privid o javnosti ciljeva, ukazujući na postojanje tzv. unutrašnjeg kruga najuticajnijih moćnika čija imena i odluke nisu poznati ostalim članovima Saveta.
Mada nema izričitih dokaza, nema sumnje da je SIO odigrao najvažniju ulogu u postupku uklanjanja predsednika Trampa na izborima 2020. godine, o čemu svedoče mnogobrojne koordinirane aktivnosti medija koji se nalaze pod kontrolom najuticajnih korporacija koje finansiraju rad ove organizacije. Konačno, rad SIO nije moguće razmatrati i bez analize jedne karakteristične političke kulture koja se istorijski formirala u SAD. Reč je o tradiciji donošenja odluka u za javnost zatvorenim klubovima i organizacijama, koje kao neka vrsta filtera za javne funkcije obezbeđuju kretanje pojedincu od univerzitetskih kampusa do elitističkih pozicija.
LITERATURA: Ralf Eperson, Nevidljiva ruka: uvod u istoriju zavere, Kupola, Beograd 1995; Smilja Avramov, Trilateralna komisija, Nova Evropa, Beograd 2006; Miša Đurković, Tamni koridori moći, Ukronija, Beograd 2013; Milorad Vukašinović, Misliti prostorno, SAJNOS, Novi Sad 2021;
Ostavi komentar