Autor: Jovanka Simić, novinarka
Ako je život krug − kako je voleo da kaže somborski slikar Milan Konjović (1898−1993) imajući na umu prvenstveno svoj „krug“ od Sombora do Pariza i natrag − može se reći da je sličnom putanjom kružio životni i umetnički put Save Šumanovića (1896−1942), jednog od najznačajnijih slikara srpske umetnosti 20. veka, s tom razlikom što je Šumanovićeva polazna i krajnja tačka bio sremski grad Šid.
Navršilo se ovih dana 125 godina od 22. januara 1896. godine kada se u porodici Milutina Šumanovića i njegove supruge Perside (Tubić) rodio Sava. Kada im je sin bio četvorogodišnjak, porodica se preselila u Šid. Gimnaziju je pohađao u Zemunu, gde je njegovo interesovanje za umetnost u tolikoj meri bilo izraženo da se energično usprotivio očevoj želji da postane advokat te je u Zagrebu 1914. godine upisao Višu školu za umetnost i obrt.
Tokom studija samostalno je proučavao umetnike, prvenstveno impresioniste kojima je bio naročito fasciniran. U školi je dobijao najviše ocene i brojna priznanja. Posle četiri godine, a po završetku školovanja, počinje javno da izlaže svoje slike. Izrađivao je razne ilustracije, a radio je i kao scenograf u zagrebačkom Narodnom kazalištu. U Muzeju za umetnost i obrt priredio je dve izložbe svojih ranih dela koja su pripadala prvenstveno simbolizmu, a koja je likovna kritika pozitivno ocenila. U tim delima je insistirao na atmosferi vešto koristeći senke i tanke slojeve boja.
NJegovi imućni roditelji omogućili su mu da u jesen 1920. godine otputuje u Pariz i da iznajmi atelje na levoj obali Sene, u čuvenom Monparnasu, tadašnjem centru intelektualnog i umetničkog sveta. Bio je to najznačajniji događaj u Šumanovićevoj slikarskoj karijeri. Učitelj slikanja tokom narednih šest meseci bio mu je Andre Lot, istaknuti likovni pedagog analitičkog kubizma, slikarskog pravca koji su krajem prve i početkom druge decenije 20. veka razradili Pablo Pikaso i Žorž Brak. Veliki uticaj kubizma vidljiv je u toj, ali i u docnijim fazama Šumanovićeve umetnosti, te likovni znalci ističu da je ovaj „jezik“ Šumanović doneo u Srbiju i da njegova dela ostaju najreprezentativniji primer našeg kubističkog slikarstva.
Lot je Savu smatrao svojim najdarovitijim učenikom, a njihova saradnja je potpuno promenila životna i umetnička gledišta mladog Šiđanina. Mada pun entuzijazma i novih otkrića, 1921. godine po povratku iz Pariza, Šumanovića je čekalo veliko razočaranje na njegovoj izložbi u Zagrebu. Ispostavilo se da zagrebačka provincijalska i konzervativna publika nije razumela modernu umetnost.
Naredne četiri godine u Zagrebu Šumanović je proveo u neumornom nastojanju da izmeni te konzervativne i provincijalne stavove tamošnjih umetničkih krugova. Tada su nastali tekstovi Slikar o slikarstvu i Zašto volim Pusenovo slikarstvo, koji su veoma značajni za razumevanje njegovih ideja i umetnosti.
Vrativši se potom u Srbiju, počeo je da slika ženske aktove i pejzaže iz okoline Šida. Ovi motivi dominirali su na njegovim platnima do kraja umetnikovog života. Ne zadržavajući se dugo u Šidu, 1925. godine vraća se u Pariz, ali ovoga puta boravak u francuskoj prestonici nije mu bio ugodan. Mada je u to vreme naslikao neka od svojih najboljih dela, publika i likovna kritika ih je dočekala sa podeljenim utiscima.
Ponovni odlazak u Pariz, Šumanoviću je omogućila prodaja 20 slika advokatu Doriću. Reč je o platnima koja su danas deo reprezentativne kolekcije Galerije Matice srpske u Novom Sadu. Zanimljivo je da je taj boravak u Parizu obeležio ponižavajući uslov pod kojim je Šumanović dobio vizu. Imao je, naime, status učenika, dobio je ograničenu dozvolu boravka.
Izlagao je svoja platna na Jesenjem salonu u Parizu 1926. godine. Ugledni francuski časopisi, koji su se bavili umetnošću, pisali su o našem umetniku i reprodukovali njegove slike. U to vreme naslikao je Doručak na travi, autoportret sa četiri akta u predelu, koja se danas nalazi u Spomen zbirci Pavla Beljanskog u Novom Sadu.
Učestvovao je i u oslikavanju kultne kafane „La Coupole”, 1927. godine, a iste godine nastalo je njegovo najznačajnije delo „Pijani brod“, slika monumentalnih dimenzija koju je naslikao za samo sedam dana i noći. Izložio ju je na Salonu nezavisnih, ali ocene kritike ponovo su bile podeljene. Danas se ovo platno čuva u Muzeju savremene umetnosti u Beogradu.
Teški uslovi rada ali prvenstveno odsustvo veće naklonosti kritičara, dovela su Šumanovića do nervne iscrpljenosti, te se 1928. godine vratio u Šid na oporavak. Tada su nastale prve slike predela iz okoline Šida, „Sremske krajine“, kao i nekoliko pejzaža na kojima je dočarao jedinstvenu svetlost i atmosferu zavičaja.
U septembru 1928. godine na Novom univerzitetu u Beogradu izložio je slike koje su nastale u Parizu. Dobro je prošao i kod kritike i kod publike, rasprodao je većinu slika i potom se ponovo, poslednji put, uputio u Pariz. Tokom nešto više od godinu dana koliko je trajao njegov boravak u francuskoj prestonici, nastala su Šumanovićeva remek-dela: Most na Seni, Crveni ćilim, Ležeći ženski akt i Luksemburški park u Parizu.
Verovatno se kod kuće nije dovoljno oporavio te su se njegovi zdravstveni problemi veoma brzo ponovo ispoljili. Majka je došla po njega u Pariz i zajedno su se vratili u Šid marta 1930. godine. Kratko vreme lečio se na klinici u Beogradu čija dokumentacija je potpuno uništena u bombardovanju za vreme Drugog svetskog rata te nisu sačuvani podaci o dijagnozi i lečenju slikara.
Kod kuće je bio potpuno posvećen slikanju. Prvih godina slikao je aktove po skicama koje je doneo iz Pariza i pejzaže iz svoje neposredne okoline. Ovi motivi preovlađivali su na njegovim platnima do kraja umetnikovog života.
Kada mu je otac Milutin preminuo 1937. godine, Šumanović je preuzeo brigu o porodičnom imanju. Sačuvana dokumentacija svedoči da je i ovoj obavezi pristupio krajnje ozbiljno. Uz sve to, posvetio se i učenju engleskog jezika, pohađao časove igranja, posećivanju izložbi drugih umetnika i sve vreme slikao u svom ateljeu pripremajući postavku za Beograd.
U septembru 1939. godine na Novom univerzitetu u Beogradu priredio je veliku samostalnu izložbu na kojoj je izložio više od 400 slika. Izložba je dobila pohvale i publike i kritike. Zadovoljan ovim dugo čekanim uspehom, Šumanović se vratio u Šid i nastavio da radi sa velikim poletom, uprkos Drugom svetskom ratu koji je tada upravo počeo.
Posle kapitulacije Jugoslavije 1942. godine Šid ulazi u sastav Nezavisne Države Hrvatske. Ćirilično pismo je zabranjeno. Šumanović nastavlja da slika, ali iz protesta ne potpisuje svoja dela već samo označava godinu nastanka. U akciji, na Veliku Gospojinu, 28. avgusta 1942. godine, ustaše su uhapsile 150 viđenijih Srba iz Šida i kamionima ih odvezle u zatvor u Sremskoj Mitrovici. Među uhapšenima bio je i Sava Šumanović. Kada su došli po njega uzeo je najosnovnije stvari, poljubio majku u ruku i otišao ne znajući za kakav „greh“ ga terete.
Događaji koji su usledili nikada nisu sasvim rasvetljeni. Uhapšenici, među njima i slavni četrdesetšestogodišnji slikar, mučeni su u zatvoru, a zatim streljani, kako se pretpostavlja, 30. avgusta. Taj datum se uzima i kao dan Šumanovićeve smrti.
Do kraja svog života Persida Šumanović bezuspešno je tragala za posmrtnim ostacima svog jedinog sina. Sava Šumanović i danas počiva sa svojim sugrađanima u masovnoj grobnici u Sremskoj Mitrovici.
LITERATURA
Galerija slika „Sava Šumanović“ Šid.
Tragika genija iz Šida, Petar Stanivuković (Večernje novosti, feljton, 7 nastavaka, 2008).
Ostavi komentar