Rober Stojkers: evropske sinergije

Autor: Milorad Vukašinović, novinar i publicista

Rober Stojkers (1956), belgijski geopolitičar flamanskog porekla i uticajni član Nove desnice, jedan je od najznačajnih evropskih konzervativnih mislilaca. Osnivač je panevropske organizacije Evropske sinergije i urednik časopisa Orijentasion, Vuluar i Novosti evropskih sinergija koji su u međuvremenu prerasli u svojevrstan medijum njegovih kontinentalističkih telurokratskih koncepcija. NJihova suština je zasnovana na „čoveku kao zemaljskom biću“, odnosno „zemlji“ i „prostoru“ kao neophodnoj pretpostavci geoistorije. Oblasti posebnog interesovanja su mu metapolitika, istorija, mitologija, tradicija i evropska kultura. Poslednjih godina pisao je o krizi unutar Evropske unije, zatim „ratovima četvrte generacije“, ali i ideji neoevroazijstva. Pažnju javnosti izazvala je 2016. godine pojava njegove knjige Evropski poduhvat (The European Enterprise: Geopolitical Essays) u kojoj je analizirao istorijske, kulturne i duhovne osnove glavnih evropskih imperija. Autor je mnogih članaka o konzervativnoj revoluciji, nacional-boljševizmu i evropskoj civilizaciji. Pored publikovanja geopolitičkih radova bavi se i prevodilaštvom. Srpskoj čitalačkoj publici poznat je njegov članak Teorijska panorama geopolitike koji je objavljen 1994. godine u okviru zbornika Tajna Balkana.

Kao tipičan predstavnik evrokontinentalizma istraživao je stvaralaštvo Karla Šmita i razvio geopolitičku teoriju koja se razlikuje u odnosu na ostale istaknute predstavnike Nove desnice (Alen de Benoa, Žan Tirijar i drugi). Ono što njegov geopolitički model čini karakterističnim jeste preporuka da Evropa mora više pažnje da usmeri ka Indijskom okeanu, kojem u budućoj geopolitičkoj arhitekturi sveta predviđa ulogu Središnjeg okeana (između Atlantika i Pacifika). Na unutarevropskom planu Stojkers se zalaže za jačanje nemačkog mitelevropskog modela, a u globalnim okvirima za saradnju Evrope s arapskim i Trećim svetom.

Istražujući evropsku i evroazijsku prošlost nastojao je da pronađe „konvergencije, a ne razloge za neprijateljstva“. Otuda je zanimljivo njegovo opažanje o povesti koja je nedopustivo redukovana na zapadnu istoriju, dok je nasleđe mnogih naroda – poput Skita, Sarmata i Slovena, zanemareno i duboko potisnuto ili izbrisano iz kolektivnog sećanja. Zbog toga njihovo ponovno otkrivanje smatra značajnim za budućnost Evrope i sveta.

Za flamanskog geopolitičara emancipacija Evrope podrazumeva njeno oslobađanje od američkog uticaja čija geopolitička akcija ima i izrazito protivruski karakter koji se ispoljava: u opkoljavanju ove države, zatim nastojanju da se komada i satelizuje tzv. zona turbulencije a potom u narednoj fazi i ostatak Ruske Federacije – prema strategiji balkanizacije koju je svojevremeno osmislio lord Kuzon. Za Stojkersa je veoma bitna i američka strategija unutrašnje subverzije Rusije, uz korišćenje tzv. činilaca meke moći (veoma je indikativna nedavna izjava američkog ambasadora u Moskvi o tome da ova zemlja mora da iznađe način da razgovara s ruskim društvom – prim. autora).

Panorama geopolitike

Stojkers se u članku Teorijska panorama geopolitike na karakterističan način osvrnuo na stvaralaštvo klasika geopolitike i njihov doprinos razvoju ove discipline koja je bila dugo javno proskribovana zbog njenog „nacističkog greha“. Reč je o svojevrsnoj panorami geopolitičkih teorija koja obuhvata analize radova Fridriha Racela, Vidala de la Blaša, Rudolfa Kjelena, Karla Haushofera, Halforda Mekindera, admirala Mehena i njegovog sledbenika Nikolasa Spajkmana.

U pomenutom ogledu Stojkers je nastojao da najpre označi predmet istraživanja geopolitike, ukazujući da o njoj kao disciplini treba suditi na osnovu „dinamičkih a ne statičkih kriterijuma“. On se pozvao na reči Antonija Flaminjija za kojeg je „politička geografija analiza, dok je geopolitika sinteza“. Iz ovakvog karaktera geopolitike proističe i stanovište o „političkim zajednicama koje se uvek nalaze u kretanju pa se zbog toga moraju tretirati kao živi organizmi“.

Pažnju privlači i analiza pojma „geografske svesti“ koja je u osnovi „psihoanaliza naroda“. U vezi s tim flamanski geopolitičar ukazuje na mnoge naučnike koji su istraživali ovu temu još od vremena antike (Aristotel, Tukidid, Herodot), preko srednjeg veka (Ibn-Haldun), do renesense i novijeg doba (Boden, Monteskje, Tokvil, Herder, Humbolt, Karl Riter). Tako je Aristotel pisao o geopolitičkom uticaju ostrva Krit na ostatak Grčke, Monteskje je isticao klimu kao faktor koji utiče na formiranje naroda, dok je Herder ukazivao na značaj kulture, književnosti i lingvistike za objedinjavanje teritorija.

Osvrćući se na Racelovu političku geografiju, Stojkers izdvaja „teoriju životnog prostora“ koju je ovaj nemački antropolog prvi naučno artikulisao. U radovima Vidala de la Blaša njegovu pažnju privlači tzv. „teorija verovatnoće“, ali i to da su određene religije otvorenije za tehnički progres u odnosu na neke druge religije. Na taj način se De la Blaš približava Maksu Veberu i protestantizmu, ali i tvrdnjama Serža Kristofera Kolma koji smatra da pripadnost budizmu daje prednosti u savremenoj ekonomiji. R. Stojkers ističe i gledište francuskog naučnika Valoa koji je 1911. godine pravio razliku između država koje su  sposobne da kontrolišu nekoliko različitih tipova teritorija i onih država koje su u stanju da kontrolišu jedan određeni tip teritorije, razume se, dajući prednost prvom tipu država.

Stojkers se u svojim geopolitičkim teorijama naročito oslanjao na Šveđanina Rudolfa Kjelena i njegovu analizu položaja velikih sila od 1903. do 1922. godine. Podsetimo, za Kjelena je geopolitički položaj Nemačke bio središnja tema. Kao što je Novi svet bio sfera uticaja Engleske i SAD koje su postepeno počele da izlaze iz okvira svog velikog unutrašnjeg tržišta, tako je i Nemačka počela da se oslanja na Otomansku imperiju kako bi zaštitila svoju ekonomsku ekspanziju prema jugoistoku, Prednjoj Aziji, Persiji i Indoneziji (u to vreme holandskoj koloniji – prim. autora). Odatle je potekla ideja o „geopolitičkoj dijagonali“ koja se pruža od Islanda do Indonezije, a koja prolazi kroz ceo evroazijski kontinentalni masiv.

Posle 1918. godine Kjelen je upozoravao na postojanje tri čvorna nerešena problema: francusko-nemački sukob, zatim sukob između Nemačke i Rusije na Balkanu, kao i stalne tenzije između Nemačke i dominantno „talasokratske“ sile (Engleska ili SAD). Otuda je posebno analizirao pojmove „središnje i periferne zemlje“ i Mekinderovu Geografsku osovinu istorije (1904). Naročito je naglašavao Mekinderov stav o „nepobedivosti Središnje zemlje“ koji proističe iz činjenice „da brodovi i druga sredstva talasokratije ne mogu da prodru u tu zonu“, a o čemu svedoče mnogobrojni neuspeli pokušaji njenog osvajanja (Karlo XII, Napoleon, Hitler). Za Stojkersa je veoma važan Mekinderov zaključak da pomorski i periferni narodi moraju da suzbijaju narode Središnje zemlje. Upravo na toj logici su se zasnivale američke strategije posle Drugog svetskog rata. Tako je Nikolas Spajkman, oslanjajući se na ranije iznete teze admirala Mehena, još 1942. godine napisao studiju Američka strategija u svetskoj politici u kojoj je izneo tvrdnju da „Središnja zemlja više nije centar svetske istorije, već da je to Središnji okean koji zapljuskuje obale Severne Amerike i Zapadne Evrope“. Ovde nije teško uočiti da Spajkman nastoji da artikuliše prvenstveno interese atlantske zajednice sa SAD kao novom supersilom sveta.

Zadatak Evrope

Posle Drugog svetskog rata 1945. godine dogodila se dvostruka pobeda – pobeda američke talasokratije i sovjetske kontinentalne moći. Ako je posle Hirošime i Nagasakija izgledalo da su SAD nepobedive, pobeda komunističke revolucije 1949. godine u Kini potpuno je izmenila posleratnu geopolitičku paradigmu. Nakon što su Amerikanci zdušno radili na cepanju velikih evropskih teritorija, prvenstveno okupljenih oko Nemačke, i istočnoazijskih teritorija okupljenih oko Japana, pojava ogromnog komunističkog regiona u Dalekoj Aziji svakako nije bila po volji vašingtonskim stratezima. To je bio jedan od povoda za početak Hladnog rata i zaoštravanje situacije i rat u Koreji.

Rober Stojkers u takvim međunarodnim okolnostima položaj Evrope opisuje kao veoma složen i nastoji da u okviru pokreta Nove desnice artikuliše njen geopolitički interes. On ističe da je u interesu Evrope da raznorodni mozaik država i naroda objedini u jednu celinu od Islanda do Novog Zelanda, primenjujući strategiju otpora i protiv sila talasokratije i protiv sila telurokratije. Za flamanskog geopolitičara je evroazijska perspektiva činilac koji povezuje „raznovrsnost morske konfiguracije i unutrašnjih zemalja“. Iz jednog takvog pogleda na svet proistekla je koncepcija koju je nazvao „geopolitikom dijagonale“. Reč je o geopolitičkoj sintezi koja je zasnovana na načelima politike snage koja se kao takva objektivno suprotstavlja imperijalizmu. Tako je po Stojkersu politika snage samo drugo ime za politiku ravnoteže.

U Teorijskoj panorami geopolitike naročitu zainteresovanost izaziva onaj deo ogleda koji je posvećen izvorima nemačke geopolitike i stvaralaštvu Karla Haushofera. Naime, njegova geopolitička škola razradila je osobenu „koncepciju velikog prostora“ pozivajući se na niz teorija koje su publikovane dvadesetih godina prošlog veka. Haushoferovo osnovno polazište je da su prostori i resursi nacionalnih država veoma ograničeni, pa su prvenstveno zbog industrijskog razvoja, narodi prinuđeni da „razvijaju veliki prostor kao novi oblik političke organizacije“. Po Haushoferu to su: Evroafrika, u kojoj prevlađuje francusko-nemačka osovina, potom Sovjetska Rusija za koju je predviđao da će svoj uticaj proširiti na Persiju, Avganistan i Indijski potkontinent, zatim Istočna Azija u kojoj je Japan vodeća regionalna sila, kao i Severna i Južna Amerika koje su pod dominacijom SAD. Stojkers ukazuje da je uoči Drugog svetskog rata ovaj nemački geopolitičar imao plan o stvaranju velikog kontinentalnog evroazijskog saveza u kojem bi se našli Frankova Španija, Francuska iz Višija, Nemačka, Rusija i Japan, a protiv Britanske imperije. Haushofer je još u to vreme podržavao nezavisnost arapskog sveta, Indije i Persijanaca, nadajući se da će tako zbaciti sa sebe okove britanskog imperijalizma. Napad Hitlera na Sovjetski Savez 1941. godine srušio je taj veliki projekat, ali je on na neki način obnovljen u Franuskoj za vreme vladavine generala De Gola. Na tim pretpostavkama nastala je Stojkersova osobena koncepcija o velikom prostoru koja je bila u skladu sa temeljnim opredeljenjima Nove desnice.

Središnji okean

Neposredno posle završetka Hladnog rata, uprkos planetarnom trijumfu atlantizma, među evropskim geopolitičkim teoretičarima aktuelizovane su tzv. neoklasične ideje. NJihove savremene osnove treba tražiti u procesima koji su započeli šezdesetih godina prošlog veka kada je počela da se naslućuje nova paradigma epohe globalizacija koja je na potpuno izmenjen način definisala predmet istraživanja geopolitike kao discipline koja se bavi izučavanjem prostornog i političkog. Na tim premisama nastao je evrokontinentalizam – osoben pravac evropske geopolitičke misli koji uprkos različitim idejama poseduje i niz zajedničkih svojstava. Najpre, to je težnja za geopolitičkom emancipacijom Evrope od američkog uticaja, zatim je tu težnja za što čvršćim povezivanjem sa Rusijom (ranije Sovjetskim Savezom) čije su resursne, prostorne i vojnostrateške karakteristike, jedina garancija nezavisnosti Evrope. Žan Tirijar je u tom smislu zastupao svakako najradikalnije stavove zalažući se za stvaranje jedne „evrosovjetske imperije od Dablina do Vladivostoka“. I drugi evrokontinentalisti, manje-više, bili su na tragu ovakvih koncepcija, uz izvesne varijacije na temu koje se pre svega odnose na način političke organizacije „evropskog velikog prostora“.

Posle razlaza sa Tirijarom 1994. godine, Rober Stojkers je nastojao da kroz časopis Nove evropske sinergije na karakterističan način artikuliše svoje viđenje koncepcije velikog prostora. Pored izrazitog antiatlantizma koji ga povezuje sa ostalim evrokontinentalistima, Stojkers se na praktično-političkom planu zalaže za povezivanje Nemačke i Srednje Evrope sa Rusijom i zemljama Trećeg sveta, pre svega arapskim svetom. U središnju njegove geopolitičke koncepcije je kontrola nad Indijskim okeanom koja omogućava strateški uticaj na ključne zone Evroazije: Bliski istok, Indiju, Kinu, Iran, Indokinu, Daleki istok, tihookenske regione i dr. U središtu ovog „strateškog svoda“ je malo ostrvo Dijego Garsija na kojem se nalazi najvažnija američka vojnopomorska baza.

Flamanski geopolitičar na taj način Indijski okean definiše kao Središnji okean koji se nalazi izneđu Atlantika i Pacifika i igra ključnu stratešku ulogu u budućem geopolitičkom ustrojstvu planete. Otuda pomorska kontrola nad ovim okeanom omogućava ključni istovremni geopolitički uticaj na tri najvažnija velika prostora: afrički, južnoevroazijski rimland i tihookenski region. Stojkers je zbog toga predlagao da celokupna evropska strategija bude koncentrisana na ovaj deo sveta gde će se dogoditi presudno geopolitičko sučeljavanje za 21. vek. On je takođe isticao da socijalni, politički i diplomatski projekti raznih država i blokova, predstavljaju zamagljeni izraz globalnih geopolitičkih koncepata.

Ratovi četvrte generacije

U razgovoru sa našim uglednim misliocem Borisom Nadom (Pečat, kraj 2017), Stojkers je govorio i o drugim temama koje su, pored geopolitike, predmet njegovog interesovanja. To su pre svega metapolitika, istorija, mitologija, tradicija i evropska kultura. Iz ovog zanimljivog intervjua izdvajamo njegove stavove o krizi liberalne demokratije, negativnom karakteru Šezdesetosmaškog pokreta i Frankfurtske škole, zatim posledicama trijumfa neobuzdanog neoliberalizma i reganomike, posle kojih smo ušli u period postistorije.

Za Stojkersa nema dileme da „određene tajne službe s one strane Atlantika vode politiku slabljenja Evrope“ stalnim nevojnim napadima, tipičnim za tzv. „ratove četvrte generacije“. Ekonomske strategije i berzanske manipulacije su uobičajeni trikovi koje oni koriste kako bi sprečili Evropu da se samostalno razvija, da stekne veću autonomiju u svim političkim i vojnim pitanjima, da dostigne blagostanje putem istraživanja i razvoja, kao i da izgradi snažne ekonomske veze sa Rusijom i Kinom.

Neprekidna opsesija britanskih i američkih tajnih službi je sprečavanje nemačko-ruskih veza. Sada je Nemačka oslabljena kritičnom masom miliona lažnih izbeglica, što će ubrzo prouzrokovati kolaps sistema socijalne zaštite, koji je oduvek bio posebno obeležje nemačkog društvenog sistema (bilo pod Bizmarkom, nacional-socijalistima, demohrišćanima ili socijaldemokratama). Stojkers ističe da „potpuna destabilizacija evropskih industrijskih društava (Švedske, Francuske, Nemačke, Italije i delimično tzv. Niskih zemalja – Holandije i Belgije) dovodi do društvenih i političkih smena, koje povremeno poprimaju oblik tzv. populističkih pokreta“. Do sada oni nisu bili u mogućnosti da dobiju ozbiljan udeo u vlasti, pošto su se „konvencionalne stranke“ infiltrirale u sve institucije (štampu i medije, sudove, banke). U Španiji, koja je siromašnija i koja ne privlači migrante zbog svojih materijalnih ograničenja, jedina moguća poluga za pokretanje operacije „rata četvrte generacije“ bio je katalonski mikronacionalizam. Ako se Katalonija otcepi, jedna od najindustrijalizovanijih pokrajina istorijske Španije će napustiti zajednicu koja postoji još od 1469. godine – venčanja Izabele I od Kastilje i Ferdinanda II od Aragona. To bi značilo ozbiljno zaostajanje za Španiju, koja je već ionako krhka i koja bi ubuduće zavisila od susednih zemalja – od već destabilizovane Francuske i Nemačke. Nemačka se, takođe, suočava s problemom izbeglica i erozijom sistema socijalne sigurnosti, što dovodi do porasta nezadovoljstva i na kraju do uspona stranke Alternativa za Nemačku.

Flamanski geopolitičar zbog svega toga sebe označava kao pristalicu novog evroazijstva, koje se u njegovoj intepretaciji donekle razlikuje u odnosu na tradicionalno ili rusko evroazijstvo. Jedan svetski antisistemski pokret otpora atlantizmu – to je Stojkersova geopolitička percepcija savremenog sveta. Reč je o širokoj viziji istorije svake političke i istorijske komponente na zajedničkoj teritoriji Evrope i Azije iz koje će se pronalaziti konvergencije, a ne razlozi za neprijateljstva. Ovo je tokom dvadesetih i tridesetih godina prošlog veka predlagao prof. Oto Heč za Zapadnu Evropu i Rusiju. Zbog toga bi prvi korak bio da se u istoriji pronađe konvergencija između zapadnoevropskih sila i Rusije kao osnove za jedinstvo Evroazije.

LITERATURA: Rober Stojkers, Teorijska panorama geopolitike, u Tajna Balkana, SKC, Beograd 1994; Aleksandar Dugin, Osnovi geopolitike, knj. 1, Ekopres, Zrenjanin 2004; Milorad Vukašinović, Misliti prostorno, Sajnos, Novi Sad 2021.