RISTO VUKANOVIĆ

Autor: msr LJiljana Dragosavljević Savin, istoričar

Risto Vukanović bio je srpski slikar impresionista. Impresionizam je jedan od najznačajnijih pokreta umetnosti s kraja 19. veka. Cilj impresionizma je stvaranje perfekcionisane iluzije izgleda prirode. Bez obzira na to što je bio jedan sasvim francuski fenomen, usvojili su ga umetnici širom Evrope, SAD i Australije. Impresionizam će izvršiti presudan uticaj na umetnost avangarde u Evropi početkom 20. veka.

Risto Vukanović rođen je 3. aprila 1873. u Bugovini kod Trebinja, u Hercegovini. Osnovnu školu završio je u Turnu Severinu u Rumuniji, a gimnaziju u Beogradu. Slikarsku akademiju u Petrogradu upisao je 1890. godine kao državni stipendista. Nakon prve godine studija prelazi u Minhen, gde studira prvo kod Antona Ažbea, a potom na umetničkoj akademiji kod Šandora Vagnera. Inače, Anton Ažbe bio je slovenački slikar i učitelj slikarstva, jedna od najznačajnijih ličnosti minhenske umetničke scene. U njegovoj školi posebno su bili brojni studenti iz slovenskih zemalja. Među njegovim učenicima bili su i Nadežda Petrović i LJubica Filipović Nazarević. Ovde su se upoznali i družili Risto Vukanović i Babeta Bahmajer, Nemica poznata kao Beta. Tako je Beta upoznala zavodljivog „dugajliju“, koji je bio godinu dana mlađi od nje.

Oni su se venčali 1898. godine i preselili u Beograd. Odmah su pokrenuli niz akcija da bi oživeli umetnost u srpskoj prestonici. U sali Narodne skupštine Srbije od 20. septembra do 5. oktobra 1898. bila je priređena izložba radova troje srpskih mladih umetnika školovanih u Minhenu. Bili su to Risto i Beta Vukanović i vajar Simeon Roksandić. Slike su dopremili na taljigama, preko turske kaldrme, sami ukucavali eksere i kačili slike na zidove. Bila je to izložba kakvu Beograđani nisu imali prilike da vide ranije. Kako je ova izložba dočekana u Beogradu, najbolje kazuje podatak da je na otvaranju govorio tada najugledniji stručnjak, Srbin nemačkog porekla, teoretičar umetnosti, arhitekta, erudita, upravnik Narodnog muzeja – Mihajlo Valtrović. Ova izložba bila je zgodna prilika da se Beograđanima predstavi slika „Dahije“, za koju je Risto Vukanović dobio prvu nagradu na izložbi učenika Minhenske akademije i srebrnu medalju na godišnjoj izložbi priređenoj u Minhenu. Međutim, njihov najvažniji zajednički rad bio je da nastave sa Crtačkom i slikarskom školom Kirila Kutlika, koja je prestala s radom nakon njegove smrti.

Prvu slikarsku školu u Beogradu, na Kosančićevom vencu, pod imenom Srpska crtačka i slikarska škola, osnovao je slovački slikar i pedagog Kiril Kutlik, i to 5. septembra 1895. godina. Ona je postala kamen temeljac umetničkog obrazovanja u Srbiji. Posle njegove prerane smrti 1900. godine, Risto Vukanović postao je novi upravitelj škole, po odluci ministra narodne privrede Živana Živanovića i uz blagoslov kralja Aleksandra Obrenovića. Risto je od udovice preminulog slikara Kutlika otkupio ceo školski inventar ove umetničke škole. Zajedno sa svojom ženom Betom Vukanović započeo je školski rad 17. aprila 1900, na osnovu akta Ministarstva prosvete i Ministarstva privrede. Tako je otvorena Slikarska škola, koja je imala zadatak da priprema buduće polaznike stranih slikarskih akademija, ali i učitelje crtanja za gimnazije i više ženske škole, „ljubiteljima crtanja daje priliku da se usavrše u istoj“, i „omogućava zanatlijama da savladaju opšte i stručno crtanje“. Uz izdašnu državnu pomoć, programi su prošireni, nastava reorganizovana na modernoj osnovi i status škole podignut je na viši, kvalitetniji nivo. Slikarska škola finansirana je iz dva izvora: od sredstava Ministarstva privrede za večernji zanatlijski kurs i od uplata privatnih polaznika. Risto Vukanović želeo je da maksimalno poveća broj polaznika zanatlija i očigledno je uspeo u tome. I Ministarstvo privrede je uputilo raspis svim esnafima, sa preporukom da šegrti i pomoćnici redovno pohađaju besplatne časove crtanja. Interesovanje polaznika bilo je veliko, tako da je školske 1902/3. Slikarsku školu pohađalo preko stotinu učenika različitih profilacija. U nedostatku prostora, škola je koristila i prostorije Sale mira na Slaviji, sve dok ona nije prodata.

Bračni par Vukanović je 1901. sazidao porodičnu kuću, prema projektu arhitekte Milana Kapetanovića. Ovo je prva i jedina zgrada u Srbiji zidana za potrebe slikarske škole. Kuća je podignuta na uglu ulica Gornje Jovanove i Kapetan Mišine. Ovaj kraj ranije je bio naseljen Turcima, koji su morali da napuste svoja imanja, u skladu sa državnom odlukom. Vukanovići su kupili ovaj plac kada je Risto kralju Milanu Obrenoviću prodao svoju sliku „Dahije“. Sama kuća je sagrađena novcem od Betinog porodičnog nasledstva iz Nemačke. Bila je to ugaona vila sa vrtom. Kuća je imala dvojnu namenu. U prizemlju je bio prostor za stanovanje, a na spratu slikarski ateljei. Fasada kuće bila je bogato dekorisana i to tehnikom freskoslikarstva. Bila je to prva i jedina beogradska kuća sa oslikanom fasadom. Čitava dekoracija kuće bila je delo Bete Vukanović, koja je time veoma uspešno istakla posebnost namene ove kuće. Dekoraciju su činili ornamenti u vidu plavih cvetova perunike i šarenog paunovog perja. Centralno polje pod krovnim vencem zauzimala je alegorijska kompozicija sa predstavom tri muze – zaštitnice slikarstva, muzike i igre. Zbog ove dekoracije zdanje Vukanovića u narodu je nazvano „Kuća sa plavim perunikama“. Centralni motiv fasade činila je kompozicija Industrija i Trgovina, na kojoj su predstavljene muze između dva drveta. Kako je ova kuća nekada bila bogato dekorisana, danas možemo videti iz jedne stare sačuvane crno-bele razglednice. Zbog sve većeg broja polaznika i potreba modernizacije, Slikarska škola je delovala u ovoj kući do 1905. Onda su Beta i Risto, zajedno sa Đorđem Jovanovićem i Markom Muratom, osnovali Umetničko-zanatsku školu u zgradi, u Ulici kralja Petra broj 4.

Na početku Prvog svetskog rata Beta i Risto Vukanović napustili su svoj dom, zajedno sa srpskom vojskom. Kuća je teško oštećena u bombardovanju 1915. Risto je preminuo u Francuskoj 1918, a Beta se naredne godine vratila u Beograd. Ona nije želela da se vrati u urušenu kuću, prepunu sećanja, već ju je prodala generalnom konzulu japanskog konzulata, Milutinu Stanojeviću. Tridesetih godina 20. veka učinjene su brojne građevinske izmene i pregradnje kuće i tom prilikom je izgubljena bogata slikana dekoracija. Kuća je 1942. prodata gvožđarskom trgovcu Despotu Lukiću, a posle Drugog svetskog rata je pretvorena u stambenu zgradu, sa više stanova. Ateljei su pregrađeni, kružno stepenište uklonjeno, a u bašti su izgrađeni pomoćni objekti. Kuća Vukanovića je 1984. godine proglašena spomenikom kulture. Prema tvrdnjama savremenika Beta je, nakon prodaje kuće, nerado zalazila u ovaj kraj, iako joj je atelje bio u obližnjoj Kolarčevoj zadužbini.

Beta i Risto Vukanović su u svojoj kući vodili Slikarsku školu od 1. maja 1902. do 1905. Risto je vodio muško odeljenje i večernji zanatlijski kurs, dok je Beta bila zadužena za ženski odsek. Pored njih, profesori su bili i uvaženi akademici, stručnjaci, članovi Akademije nauka. Kroz slikarsku školu Vukanovića prošla su neka od najznačajnijih imena srpskog slikarstva 20. veka, kao što su Nadežda Petrović, Bora Stevanović, Kosta Miličević, Dragomir Glišić i drugi. S obzirom na to da u maloj predratnoj Srbiji nije postojala nikakva slikarska tradicija, ova Slikarska škola Vukanovića imala je ogroman značaj na razvoj slikarstva kod nas. Izmenjene kulturne prilike početkom 20. veka pogodovale su osnivanju prve specijalizovane pedagoške ustanove ove vrste u Srbiji.

Godine 1905. Slikarska škola menja ime u Umetničko-zanatsku školu i za svoj rad dobija zgradu u ulici Kralja Petra 4. Pod ovim imenom postojala je do 1918. Po oslobođenju nastavlja rad pod nazivom Kraljevska umetnička škola. U ovoj školi su predavali mnogi poznati srpski i jugoslovenski umetnici. U generacijama đaka koje je ova škola iznedrila, izdvajaju su imena umetnika Zore Petrović, Petra Lubarde, Bogdana Šuputa, LJubice Cuce Sokić, Milene Pavlović Barili, Mladena Josića i mnogih drugih. Iako je od 1919. do 1937. Kraljevska umetnička škola formirala kadrove slikara i vajara, kao i nastavnički kadar za srednje škole u Srbiji, Vojvodini, Crnoj Gori, Makedoniji i Bosni i Hercegovini, ona i dalje ostaje u rangu srednjih škola. U periodu od 1937. do 1939. ova škola se postepeno gasi. Na njenim temeljima izrasta Akademija likovnih umetnosti, današnji Fakultet likovnih umetnosti. Uporedo sa osnivanjem Akademije, javlja se i ideja o osnivanju srednje škole za primenjenu umetnost, tako da je nova škola otvorena već 1938. Posle Drugog svetskog rata Škola za primenjenu umetnost je ukinuta, tačnije podignuta na stepen Akademije. Akademija primenjenih umetnosti počela je sa radom u jesen 1948, i to u zgradi u ulici Kralja Petra 4. Danas se u toj istoj zgradi nalazi dekanat Fakulteta primenjenih umetnosti Univerziteta u Beogradu.

Risto Vukanović izlagao je na svim tadašnjim jugoslovenskim izložbama i izložbama u inostranstvu (1900. god. Pariz; 1905. god. Liže; 1906. god. Sofija; 1907. god. London; 1914. god. Pariz). Među njegovim radovima najbrojniji su portreti. NJegova najpoznatija slikarska dela su „Dahije“,„Slepi guslar“ i „Portret Bete Vukanović“ (Narodni muzej u Beogradu), „Molitva“ (Muzej u Zagrebu), „Portret gospođe K.Z.“ (Muzej u Sofiji), „Prve žrtve dahijske“, „Portret profesora Vulića“, „Portret gospođe Vukanović (slikareve majke)“, „Autoportret“… Pripadao je krugu intelektualaca okupljenih oko „Srpskog književnog glasnika“, jednom od najaktivnijih i najuticajnijih glasila toga doba. Bio je jedan od osnivača grupe Lada. Bilo je to prvo umetničko udruženje, osnovano u Beogradu 1904. u čast stogodišnjice Prvog srpskog ustanka. Prema nekim procenama, Lada je ne samo najstarije društvo umetnika u Srbiji, već i u Evropi. Risto Vukanović pripada grupi plenerista, koji su u srpskom slikarstvu odigrali značajnu ulogu uvođenjem novih umetničkih pravaca 20. veka.

Za vreme Prvog svetskog rata bračni par Vukanović delio je sudbinu srpskog naroda. Zajedno sa srpskom vojskom povlače se preko Albanije u Grčku. Posle izvesnog vremena provedenog u Solunu, Atini i Marseju, dolaze u Pariz. Beta je bila bolničarka prvo u Balkanskim, potom u Prvom svetskom ratu. Risto je je bio inspektor srpskih srednjih škola u više mesta u Francuskoj, koje su bile otvorene za decu iz Srbije pogođene ratom. Ristu Vukanovića zadesila je teška bolest i on je umro u sanatorijumu, početkom 1918. Sahranjen je na vojničkom groblju u Tijeu u Parizu, gde je sahranjeno blizu 750 srpskih vojnika. Beta mu je podigla spomenik, koji je redovno posećivala. Verovatno naslućujući skori kraj, Risto je u Parizu izradio Betin portret. On se smatra jednim od najlepših u srpskom slikarstvu tog vremena. Beta ga je kasnije poklonila Narodnom muzeju u Beogradu.

Posle Ristine smrti, Beta Vukanović se vratila u Beograd. Nastavila je sa pedagoškim radom sve do odlaska u penziju 1935, na mestu nastavnika crtanja i akvarelisanja na Umetničkoj školi. I kasnije je podučavala mlade slikare. Često je sedela u studentskom parku i beležila prizore koji su joj budili sećanja. Za sobom je ostavila brojna umetnička dela, a najčešće je slikala portrete i mrtvu prirodu. Preminula je 1972, u 100 godini života. Sahranjena je na Novom groblju u Beogradu.

Beogradska stručna javnost zaboraviće na jednu izuzetno važnu sliku srpskog slikara Riste Vukanovića. To je slika „Molitva“, u stvari triptih o toleranciji, nastalo između 1901. i 1906. Ovaj triptih jedno je od najkompleksnijih ostvarenja srpske umetnosti. U središnjem delu ove slike je hrišćanska molitva, desno od nje jevrejska, a levo muslimanska. Prema autoru, to nisu tri različite, već jedna jedina molitva tri monoteističke religije, koje su usmerene ka istom – jednom Bogu. Na ovim slikama prikazani su isključivo molitveni pokreti. Uočavamo potpuno odsustvo prikaza svetog prostora i svetih objekata – oltara, svitka Tore i mihraba. Sve to jasno pokazuje da autor nije pristupio slikanju ovog dela sa težnjom da napravi nekakvu komparaciju, već isključivo sa željom da na jedan simboličan način prikaže molitveni čin u tri monoteističke religije, koje su bile zastupljene na balkanskom i evropskom prostoru. Jasna poruka autora jeste poštovanje različitosti i ideje o verskoj toleranciji, koja je tih godina karakterisala život Kraljevine Srbije. U vreme nastanka ove slike u Evropi je bilo brojnih primera građanske tolerancije, ali i ekstremnih primera rasizma i netolerancije. Triptih „Molitva“ prvi put je izložen na prvoj izložbi umetničkog društva Lada u Beogradu 1906, a potom na Drugoj jugoslovenskoj izložbi u Sofiji 1906. i na Trećoj jugoslovenskoj izložbi u Zagrebu 1908. Otkupila ju je Kraljevsko-zemaljska vlada Hrvatske za tri i po hiljade dinara i poklonila Štrosmajerovoj galeriji u Zagrebu. U Istorijskom muzeju Srbije 1910. priređena je nesvakidašnja izložba „Ideja tolerancije i vizuelna kultura“. Na njoj je bila izložena jedna jedina slika i to upravo „Molitva“ Riste Vukanovića, posle više od 100 godina. Autor izložbe i kataloga bio je dr Nenad Makuljevič, profesor Filozofskog fakulteta. Sarađujući sa zagrebačkim kolegama povodom ove izložbe, on je otkrio i „Zamišljenu“, zaboravljeno delo Bete Vukanović. Galerije iz Zagreba, Štrosmajerova i Moderna, bile su izuzetno predusretljive prilikom izlaganja zagrebačke slike srpskog slikara.