Autor: prof. dr Rastislav Stojsavljević
Za postanak gradova su oduvek bili potrebni određeni prirodni uslovi. Pitomi tereni na raskrsnicama puteva uticali su na to da se tu grupiše većina naroda jer su u blizini bili trgovački putevi, ali i plodno zemljište. Stara Srbija u granicama bila je vrlo pogodna za život, mada je to bila i negativna karakteristika jer je zbog svog povoljnog položaja bila poprište mnogih sukoba u istoriji. Teritorija srednjovekovne Srbije je bila poznata, a i danas je, po svojim prirodnim lepotama. U bogatoj prirodi skrivene su lepote Lovćena i Boke Kotorske, Dunava i Đerdapske klisure, pitomog Zlatibora i okrutnog Durmitora, bistre i šumovite Tare, procepi kanjona Morače, privlačnost šumadijskih pejzaža.
Opis reljefa Stare Srbije kreće od njene severne granice, Save i Dunava. Dve reke su činile bedem od upada sa severne strane, od strane Ugara. Peripanonska nizija južno od njih je i dalje nizijska, pa je pogodna za zemljoradnju i stočarstvo, ali ne predstavlja značajniju prepreku upadima neprijatelja sa severa. Prvi obronci planina na zapadu počinju sa planinom Cer, Iverak i Vlašić. Između ovih planina i južnijih Jagodnje, Boranje i Sokolskih planina prolazi dolina reke Jadar. Na ovom prostoru gradovi su postojali još od starog veka jer pored pogodnih uslova za zemljoradnju, Dunav i Sava su predstavljali raskrsnicu puteva gde su se ukrštali mnogi narodi. Upravo zbog ovoga gradovi su ovde podizani kao važne strategijske tačke i centri za trgovinu.
Idući južno teren se još više izdiže prema Povlenu i Maljenu gde na izvorištu reke Skrapež nadmorska visina ide i do 1.350 m. Potom se teren dosta naglo spušta prema dolini Zapadne Morave, Ovčarsko-kablarskoj klisuri i dolini Đetinje prema Užicu, prestonici župana Nikole Altomanovića. Istočno od ovog pojasa prostiru se planine Suvobor i Rudnik (Cvijićev vrh – 1.132 m), prostori gde se nalazio centar kralja Dragutina. Ovaj nešto viši planinski deo služio je od davnina kao sklonište naroda kada su gradovi, koji su se nalazili u dolinama velikih reka, bili osvajani od strane neprijatelja. Postojanje velikog broja pašnjaka uticao je na to da su gradovi u ovom području bili povezani sa ruralnim sredinama u kojima su se ljudi bavili pretežno stočarstvom.
Idući na sever od planine Rudnik teren se spušta prema dolini reke Peštan i Turije da bi se na zapadu stiglo do reke Kolubare, a na njenom istoku je planina Kosmaj, Venčac i Bukulja čije visine jedva da dostižu 700 m. Teren se zatim lagano na istoku spušta prema Velikoj Moravi preko terena koji je ispresecan tokovima Jasenice, Lepenice, Rače, Belice i Lugomira. Šumadija je nekad bila pokrivena šumama po čemu i nosi ime, ali su one tokom istorije iskrčene. Upravo ovaj prostor bio je glavni pravac prvih migracija Srba sa teritorije Kosova i Metohije i Makedonije koje su zaposeli Turci krajem XIV i u prvoj polovini XV veka. Kroz dolinu Velike Morave prolazio je čuveni rimski put Via militaris koji je i u srednjem veku bio važan trgovački put, pa su brojni gradovi građeni pored njega. Svakako da je i nešto plodnije zemljište u dolini Velike Morave uticalo da se jezgro srpske države preseli u ove krajeve u XV veku.
Južno od Zapadne Morave zalazi se u najstarije jezgro srednjovekovne srpske države i njene rane početke oko srednjovekovnog grada Rasa. Teren se južno od Užica polako podiže preko Tare, Zlatibora, Mučnja, Čemernice, Javora i Golije. Pojas od Užica do ušća Ibra u Zapadnu Moravu ispresecan je brojnim rečnim tokovima Bjelice, Moravice, Velikog i Malog Rzava što je prava blagodet za navodnjavanje zemljišta. Zlatar, Javor i Golija su najviši predeli stare Raške gde visine idu i do 1.700 m. Potom se dolazi na peštersku visoravan, hladno i sušno područje. Za razliku od Šumadije ovaj predeo je imao veću nadmorsku visinu, nepristupačnije predele koji su služili za zaštitu od Turaka. Ovaj region nije bio značajnije privredno aktiviran krajem XIV i u prvoj polovini XV veka i pored velikih potencijala za razvoj stočarstva. Opasnost od Turaka i njihovi sve češći upadi u Bosnu i današnju Crnu Goru uticali su na to da ovaj predeo u kasnom srednjem veku bude dosta nestabilan i emigracioni.
Predeo Starog Vlaha i Raške se polako spušta prema dolini Ibra ispresecan rekama Studenice i Raške da bi se potom opet uzdizao planinama Goč, Stolovi i Željin ka prethodnicama visokog Kopaonika (Pančićev vrh – 2.017 m).
Predeo istočno od Velike i Južne Morave poznat je po tipičnom merokrasu. Nedovoljna količina padavina, propustljivost terena, uticale su na to da na ovom terenu bude manje zemljoradnje, nego na prethodno pomenutim. Srpski vladari nisu svoje prestonice gradili u ovom predelu. Peripanonska nizija je ovde presečena tokovima Mlave i Peka gde počinju i severni obronci Homoljskih planina, Beljanice, Velikog grebena i Deli Jovana. Nizije su još u dolini Porečke reke i pri ušću Timoka u Dunav.
Na jugu, preko prevoja Čestobrodice, Zlotske reke i Crnog Timoka stiže se do linije Ražanj – Rtanj – Tupižnica koja deli karpatske od balkanskih planina. Potom reljef ima nižu nadmorsku visinu sve do sastava Svrljiškog i Trgoviškog Timoka da bi se na jugu opet povećala nadmorska visina preko planina Ozren, Devica, Tresibaba i Svrljiških planina. U dolini Nišave, gde se nalazi prelepa Sićevačka klisura, nadmorska visina reljefa je mala, da bi se teren potom izdigao na Babičku goru, Suvu planinu i Belavu. Predeo oko reke Nišave ima povoljan strateški značaj jer se ovde ukrštaju putevi za Malu Aziju, pa su Turci ovuda najviše prolazili osvajajući krajeve koji su severnije.
Istočno od dva prethodna planinska pojasa nalazi se prelepa Stara planina (Midžor, 2.168 m), druga najviša planina u Srbiji posle Prokletija. Ona je oduvek bila put kojim su turske horde prelazile u Srbiju, pogotovo posle pada Vidinske Bugarske pod vlast sultana Bajazita. Već od Maričke bitke (1371. godine) stanovništvo ovih krajeva počinje da migrira prema severu i zapadu zbog opasnosti od Turaka.
Dolina Južne Morave takođe je bila jedan od puteva koji su koristile neprijateljske vojske kada su upadale u Srbiju. Sa obe strane ove reke su visoke planine. Zapadno, prema Kosovu i Metohiji nalaze se planine Vidojevica, Sokolovica, Majdan, Radan i Kukavica ispresecane rečnim tokovima Toplice, Kosanice, Jablanice i Veternice. Istočno od Južne Morave nalaze se planine Dukat, Besna Kobila, Vardenik, Gramada i Ostrozub i rečni tokovi Jerme, Vlasine, Banjske i Pčinjske reke. Kao i danas, ovaj kraj je tokom srednjeg veka bio privredno i demografski najsiromašniji. Česta menjanja srpske granice prema današnjoj Makedoniji uticala su na to da su srpski vladari smatrali ovaj kraj potencijalno opasnim i previše blizu neprijateljskim granicama (Vizantiji, Bugarskoj, a u jednom periodu i Turskoj). Ne računajući Skoplje na jugu, nijedna prestonica nije izgrađena u ovom delu stare Srbije.
Najznačajniji deo srpske države predstavljao je predeo Kosova i Metohije. Sa severa ove regije se pruža Kopaonik da bi se teren potom spustio u doline reka Ibra, Sitnice, Kline i Batlave. Planine Crnoljeva i Drenica su vododelnice rečnih tokova koji otiču u tri različita sliva. Zapadno od ovog predela se nalazi Metohijska kotlina ispresecana tokovima Belog Drima, Pećke, Dečanske i Prizrenske Bistrice. Južno od njih teren se izdiže ka planinama Prokletije, Koritnik, Paštrik i Šar-planini. Istočno od planine Crnoljeve pružaju se planine Žegovac i Koznica posle kojih se teren spušta u doline reka Nerodimke, Sazlije i Binačke Morave. Na ovom prostoru su se u srednjem veku nalazili čuveni rudnici, a najveću pažnju od njih zaslužuje Novo Brdo koji će biti detaljno obrađen. Kosovo i Metohija su bili glavna polazna tačka u težnjama cara Dušana ka osvajanjima prema jugu. Činjenica je da se ovaj predeo nalazio neprekidno u sastavu stare Srbije od kraja XIII veka pa do pada Srbije pod tursku vlast. Brojni srednjovekovni gradovi su izgrađeni u ovom regionu pre svega zbog mešavine plodnih dolina reka i planina koje su pružale utočište seoskom stanovništvu tokom ratnih vremena.
Na prostoru koji je obuhvatala stara Srbija moguće je izdvojiti više klimatskih tipova. To su planinski i kotlinsko-župski. Može se izdvojiti i više klimatskih oblasti: južni obod Panonskog basena (Posavina, Šumadija i Pomoravlje), Timočka Krajina, planinsko-kotlinsko područje (zapadne i centralne Srbije) i Južna Srbija u koju spadaju Kosovo i Metohija i južno Pomoravlje.
Timočka Krajina je pod uticajem Vlaške nizije. Ima tipičnu kontinentalnu klimu što prouzrokuje jača temperaturna kolebanja. Planinsko-kotlinska oblast ima planinsku i kotlinsku klimu. Planinska klima se proteže kroz Zlatiborsku, Kopaoničku i Vlasinsku regiju. Kotline između ovih planina imaju više prosečne temperature i manje padavina. Južna Srbija je pod blagim uticajima mediteranske klime koja prodire dolinama Vardara i Drima. Ovo je najsuvlja i najtoplija oblast Stare Srbije. Na visokim planinama (Prokletije, Kopaonik, Šara i Stara planina) može se govoriti i o alpskoj klimi.
U hidrografskom smislu pored graničnih reka, Save i Dunava, najznačajnije su Velika, Južna i Zapadna Morava. Od Stalaća, koji je držao čuveni vojvoda Prijezda, do ušća u Dunav Velika Morava je tipična ravničarska reka sa mnogo meandara. Dužina joj je 245 km. Međutim, veći gradovi Srbije su od davnina smešteni podalje od ćudljive reke zbog njenog čestog izlivanja. Najveće pritoke su joj Lepenica, Jasenica i Resava koje takođe znaju da se izliju iz korita i nanesu štete poljoprivredi.
Na Južnoj Moravi se nalaze dve poznate klisure Stalaćka i Grdelička, ali i kotline: Vranjska, Leskovačka i Niško-aleksinačka. Među pritokama Južne Morave najpoznatija je Nišava sa Sićevačkom klisurom, kao i Toplica, Kosanica, Vrla i Vlasina.
Zapadna Morava je duga 210 km i izgradila je Ovčarsko-kablarsku klisuru. Najveća pritoka joj je Ibar. U Ibar se ulivaju Raška i Studenica, reke oko kojih se formirala srednjovekovna srpska država. Od pritoka Zapadne Morave tu su još Gruža i Rasina.
Plodno područje i velike mogućnosti za razvoj poljoprivrede iz koje su se crpeli glavni izvori prihoda tokom srednjeg veka uticali su da srpski srednjovekovni gradovi, u različitim vremenskim periodima nastaju u centralnom području Balkanskog poluostrva. U gradovima se razvila i trgovina u kojima je Srbija razmenjivala svoje proizvode sa drugim zemljama kao što su Mletačka republika i Venecija.
Gradovi koji su bili glavna trgovačka središta, uglavnom su nastajali na raskrsnicama važnih puteva ili ušćima reka (Kruševac, Ras, Stalać i dr.) dok su gradovi koji su se nalazili na periferijama država uglavnom imali strategijske položaje, pa su građeni na nepristupačnim predelima, uglavnom na uzvišenjima kako bi bili u prednosti na napadače (Maglič, Golubac, Užice i dr.). Postojali su gradovi koji su građeni isključivo u blizini rudnika jer im je rudarstvo bila i primarna funkcija (Novo Brdo).
Postanak gradova se vezuje za drugu polovinu XII veka i trajalo je do prve polovine XIV veka.
Ostavi komentar