Autor: dr Miroslav Jovičin, istoričar
Tokom vekova, grčke kolonije po gradovima Jadranskog primorja vrlo su stare. U verskom i crkvenom pogledu, grčke zajednice oduvek su pripadale istočnom hrišćanstvu i jurisdikciji carigradskog patrijarha. Kad je u X i XI veku hrvatsko i romansko stanovništvo Dalmacije potpuno primilo latinski obred i potčinilo se jurisdikciji Rimske crkve, Grci po dalmatinskim gradovima ostadoše uz grčki obred i uz Carigradsku patrijaršiju.
Posle 1180. godine, kad smrću vizaatijskog cara Manojla Komnina konačno prestaje vlast Vizantije u Dalmaciji, izvršiće se konačno raslojavanje izmeću pripadnika latinske, tj. rimske crkve i crkvenih opština dalmatinskih Grka kojima su kasnije sa kopna pristizali u primorske gradove, kao pojačanje, pravoslavni Srbi. Najjače grčke kolonije, tada omasovljene Srbima, nalazile su se u Zadru i Splitu, a nešto slabije u Šibeniku i u Makarskoj. Ovi Grci su se bavili isključivo zanatstvom i trgovinom i stekli su velika i lepa imanja. O crkvenom životu ovih kolonija podaci su nam oskudni i nedovoljno pouzdani. Dalmatinski episkop Simeon Končarević u svom „Letopisu”, pisanom polovinom XVIII veka, kaže da su Grci imali u Zadru crkve sv. Antonija, sv. Stefana, sv. Platona i sv. Dimitrija; u Splitu crkvu Uspenija presvete Bogorodice i sv. Kirijaka; u Šibeniku crkvu sv. Paraskeve, a u Makarskoj crkve sv. Pankratija i sv. Đorđa. Ali, usled rasplamsalog fanatizma pripadnika latinske crkve posle prvog krstaškog rata (1096–1099), za vreme mađarske uprave Dalmacijom, bila je većina ovih grčkih crkava vizantijskog obreda oduzeta i ustupljena Latinima. Tako je u Splitu od pravoslavnih
oduzeta crkva sv. Kirijaka, a u Zadru crkve sv. Platona, sv. Antonija i sv. Stefana i pretvorene u latinske crkve. U jednom zadarskom katastiku iz dvadesetih godina XV veka pominju se crkve Sv. Platona kao manastir, Sv. Dimitrija i Sv. Stefana kao već katoličke. Za crkvu i manastir Sv. Platona zna se da su kasnije bili u sastavu manastira Sv. Dominika, a crkva Sv. Dimitrija smatrana je za vrlo staru. Na saboru latinskih episkopa, održanom u Splitu 1185, pravoslavci su proglašeni jereticima i predani anatemi, a svetovne vlasti su zaužene da gone sve one koji na bogosluženju pominju carigradskog patrijarha. Odmah je splitskim Grcima bila oduzet hram Uspenija presvete Bogorodice, a posle Lionske unije je i od zadarskih Grka njihova poslednja crkva Sv. Platona.
Pad Carigrada i osnivanje Latinskog carstva (1204) još više su pogoršali situaciju dalmatinskih Grka. Oduzete su im gotovo sve crkve, od tada se pominje još samo crkva sv. Paraskeve u Šibeniku. Najbrojnija grčka crkvena opština bila je tada u Šibeniku.
Da bi se oduprli prozelitizmu latinske crkve, šibenički Grci odmah su po restauraciji Vizantije (1261) poslali u Carigrad svog uglednog graćanina Nikolu Georgijadisa k patrijarhu Josifu da ga upozna sa teškim prilikama u kojima se nalaze i da zatraži zaštitu. Crkva sv. Paraskeve ostala je grčka još nekoliko decenija, ali kad je početkom XIV veka u Šibeniku osnovana latinska episkopija, episkop Martin oduzeo je 1314. Grcima i ovu poslednju njihovu bogomolju. Tako će Grci na čitavoj istočnoj obali Jadrana ostati bez svojih hramova. Od tada će grčki sveštenici u ovim gradovima preuzeti taktiku koju će njihove kolege primenjivati u Veneciji vek i po kasnije: okupljeni verni narod se organizovao na molitvu u svojim domovima. U Splitu se tada pominju sveštenici Gerasim, Josif i Nikola Kapukis sa Krfa, a u Šibeniku Sevastijan Memhijadis.
Dalmatinski Grci bili bi od tada, u crkvenom pogledu, još tragičniji da se u Nemanjićkoj Srbiji, koja je u Zeti i Humu izlazila na more i graničila se mletačkom i mađarskom Dalmacijom, nije pojavila autokefalna i po vizantijskom uzoru dobro organizovana Srpska pravoslavna crkva. Počele su migracije srpskog stanovništva iz Huma i Bosne uz Dinaru prema severnoj Dalmaciji. Hrvatski istoričar Ivan Lučić (Joannes Lucius, 1604–1679) govori da ti Srbi počeše služiti kao vojnici banu Mladenu Šubiću (1312–1322) i da se iz planinskih predela stali su se spuštati u ravnice, te pomešani sa Hrvatima počeše obraćivati polja. NJihov broj je rastao te ovladaše i mnogim poljima primorskih gradova. O ovim kretanjima Srba piše i Marko Jačov u svojoj knjizi ,,Spisi Kongregacije za propagandu vere u Rimu o Srbima 1622–1644“.
Daljoj afirmaciji pravoslavlja u severnoj Dalmaciji doprinela je udaja Jelene, sestre cara Dušana, za moćnog hrvatskog bana Mladena Šubića (1347) i dolazak Dušanovih
vojničkih posada u gradove Klis i Skradin, a zatim prisustvo pravoslavnih monaha, duhovnika ove princeze i njenih posada, i naposletku, osnivanja dvaju pravoslavnih manastira, Krupe (1317) i Krke (1350). Sve to govori da je pravoslavna crkva u Dalmaciji postajala faktor s kojim se moralo da računa. U Skradinu, kojim je 1348–1356. godine upravljala Jelena Šubić i u kome se nalazila neko vreme srpska carska posada, bio je organizovan pravoslavni crkveni život. Končarevićev Letopis govori da je kneginja imala na svom dvoru duhovnika Rufina i da su k njemu došla još trojica kalućera iz Palestine, svakako iz manastira Sv. Mihaila i Gavrila, koji je tamo sagradio srpski kralj Milutin. Jeleninim nastojanjem sagrađena je u Skradinu 1348. crkva sv. Jovana Krstitelja (ova crkva je previditor Grimani pisao 1754. godine pisao da je za vreme Turaka uništena). Rufin je sa dvojicom od onih palestinskih kalućera osnovao 1350. godine manastir Krku, za čiju prvu izgradnju novac je dala Jelena i tako postala ktitor ovog manastira.
Šibenički Grci, pošto nisu imali svoje crkve, odlazili su u Skradin na bogosluženje iako je ono bilo obavljeno na slovenskom jeziku, ali bilo je pravoslavno. To je bio početak crkvene simbioze u severnoj Dalmaciji izmeću ostataka starih grčkih kolonija i pravoslavnih Srba koji su počeli da dolaze na ovo područje. Doseljavanje novih grupa pravoslavnih Srba u Dalmaciju, u vremenu kad je njome upravljao bosanski kralj Tvrtko I (1371–1391), stvaralo je već kompaktnija srpska naselja u zaleđu dalmatinskih gradova, a mnoge zanatlije su dobro primljeni i u samim gradovima, gde su našli skromne ostatke nekada brojnih grčkih kolonija, čiji je crkveni život bio sasvim prigušen.
Prodiranjem Turaka na Balkansko poluostrvo počinju permanentne migracije balkanskog hrišćanskog stanovništva. Grci i Srbi bili su prvi na udaru. Turci su, zbog opskrbe i normalizovanja stanja osvojene ali i opustošene teritorije, izvršili prisilno naseljavanje severne Dalmacije srpskim stanovništvom. Tako su između Zrmanje i Cetine, naseljeni Srbi na opustošenu i istrebljenu teritoriju, dovođeni iz Crne Gore, Stare Srbije kao i iz Bosne i Hercegovine. Sveže naseljeni, oni su svojim naseljima, selima, podigli crkve nastavljajući da život usadržavaju u duhovnom, jer vreme u kome su živeli, bogato neizvesiošću i stradanjem, nije im nudilo od života više do saznanja ο prolaznosti i patnji. Iz tih vremena potiče neraskidiva veza između Srba i njihove crkve.
U toku postepenog turskog osvajanja grčkih teritorija mnogi su Grci, od 1416. do 1467, prešli pod vlast Mletačke Republike: imućniji da bi se emigracijom spasli od turske pljačke, siromašni da bi našli bolje uslove za život. Imućniji su se u novoj sredini odavali već oprobanim trgovini i zanatima, a ostali su mahom stupali u mletačku vojnu službu kao laki konjanici, obrazujući posebne vojne formacije pod imenom stratija. Ovi su vojnici stratioti, bili su potrebni Republici radi učvršćenja njenih pozicija, koje je od 1409. do 1420. godine stekla u Dalmaciji zadobijanjem svih primorskih gradova sem Dubrovnika i svih ostrva sem Krka. Emigrirali su i Srbi, ne samo iz oblasti koje su već pale pod Turke, nego i iz krajeva u kojima se očekivala turska najezda i stradanje. I ovde su emigrirali najpre imućniji sa svojom pokretnom imovinom. Za njima se nastavlja emigracija uplašenog naroda, u masama ili pojedinačno, iz krajeva koje su već zauzeli Turci zbog teških zuluma i poreza, a naročito zbog danka u krvi.
Masovno bežanje srpskog i hrvatskog naroda iz Bosne i Hercegovine ojačalo je naročito od 1468. godine. Tada je ojačao slovenski živalj u Dalmaciji. Ali taj priliv će uskoro biti zaustavljen turskim upadima na ovo područje sa koga su Turci odvodili mnogo
roblje, a sprečavali emigraciju hrišćana sa svog područja na teritoriju Republike svetog Marka. Posle pada Carigrada (1453) i mletačkih poseda na Levantu i Peloponezu (1500–1540) u turske ruke, a kasnije, posle pada Kipra (1563) i za vreme dugog Kandijskog rata (1645–1669), bila je emigracija grčkog stanovništva još više pojačana. Tada su se mnoge grčke porodice naselile kako u samoj Veneciji, tako i u dalmatinskim gradovima Zadru, Šibeniku, Skradinu i na ostrvu Hvaru i u tim mestima, kao i u Veneciji, osnivali svoje pravoslavne crkvene opštine, gotovo uvek u zajednici sa Srbima. Čak i u Trogiru, koji je bio neznatno naselje, pominje se 1556. i 1557. godine grupa stratiota. Mećutim, već od po-
četka, nailazili su pravoslavni Grci i Srbi na teškoće u organizovanju svog crkvenog života, jer je Mletačka Republika bila rimokatolička država, koja je podržavala prozelistička nastojanja Rimske crkve. Uticaj papske kurije bio je u Republici toliko jak
da se ona često morala odreći svojih sopstvenih političkih i ekonomskih interesa da bi zadovoljila želje Kurije. Kroz čitavu svoju istoriju Mletačka Republika se, u pogledu svojih pravoslavnih graćana, Grka i Srba, nalazila kao u procepu izmeću svojih interesa,
koji su zahtevali da ovi korisni graćani budu zadovoljni, i želje Rimske kurije, koja je intimno bila na srcu i mletačkim vlastima, da ovi „šizmatici” budu privedeni u krilo Rimske crkve.
Prvi pokušaji na organizaciji pravoslavnog crkvenog života učinjeni su u samoj Veneciji u drugoj polovini XV veka, ali je ta akcija naišla na oštar otpor Rimske kurije. Jedino blagodareći tome što su venecijanski pravoslavci bili važan faktor u nacionalnoj privredi i vojsci, Republika je bila primorana da u pogodnom momentu dobije papsku saglasnost i odobri pravoslavnima da sagrade u Veniciji svoju crkvu. Bilo je to 1514. godine. U venecijanskoj pravoslavnoj opštini bilo je pored Grka i dosta Srba. Za ove venecijanske Srbe veli Veludos, da su odavno sačinjavali u Veneciji zasebnu opštinu, bratstvo, adelfotis, da su po njihovom primeru i Grci osnovali svoju opštinu, a u vreme kad su tražili da im se odobri gradnja crkve bili su i Grci i Srbi ujedinjeni u jednu opštinu. Meću četvoricom prvih tutora ove pravoslavne opštine bila su: dvojica Carigraćana, stratiotski oficir Teodor Paleolog i Pavle Kores,
jedan Srbin iz Zete, Andrija Zećanin i jedan Krićanin, Mateja Barelo. Crkva je bila sagraćena, i 1527. godine u njoj je otpočelo bogosluženje. Kako je to bila mala crkva, otpoče mletačka pravoslavna opština 1536. da gradi novu reprezentativnu crkvu, koja je bila
gotova tek 1573. godine.
Na rimokatoličkom Zapadu svi pravoslavni, zbog istočno-vizantijskog, grčkog obreda
i veroispovedanja, nazivani su Grcima. Zato će i mletačke vlasti nazivati grčkima ne samo grčke, ili mešovite grčko-srpske crkvene opštine, već i one koje su bile čisto srpske, kao i pojedine Srbe. To je ušlo i u narodni govor, te su pravoslavni Srbi u dalmatinskom Zagorju zbog svoje „grčke” vere nazivani grkaći, hrkaći, rkači, od čega se (do zločinačke akcije Oluja, prim. autora) u tom kraju za pravoslavnog Srbina, ne samo za Srbina, već i za konvertite zadržao podrugljivi nadimak „rkać”. Simo Matavulj je u delu Bilješka jednog pisca kaže:
Ovdje se vjerska pripadnost uglavnom poklapala sa nacionalnom. Srpska nacija bilo je isto što i grčka nacija, tojest pripadnik pravoslavne vjeroisvovijesti.
Za pravoslavne u Mletačkoj Republici postavio je carigradski patrijarh 1577. posebnog episkopa. Bio je to raniji čestiti mletački paroh Gavrilo Sever, koji je pre dve godine izabran i posvećen za episkopa Filadelfije u Lidiji. On je i kao mletački episkop zadržao tu titulu. NJu su nosili i kasniji mletački arhiepiskopi sve do propasti Republike. O verskom i crkvenom životu Srba u Dalmatinskoj Zagori vodili su brigu obližnji episkopi, a posle obnove Pećke patrijaršije (1557) mitropolit dabrobosanski preko nastojatelja manastira Krke. Dok su meću pravoslavnim Grcima u Veneciji vodeću ulogu imali imućni trgovci i privrednici, u dalmatinskim primorskim gradovima bili su prvobitno brojniji vojnici, stratioti i mornari. NJihov ekonomski potencijal bio je slabiji i stoga su oni teže mogli da pomišljaju na gradnju svojih crkava. Ujedinjujući svoje snage sa pravoslavnim Srbima, čiji je broj iz decenije u deceniju bivao sve veći, oni su nastojali da doću do svojih bogomolja. U Šibeniku su pravoslavii dobili 1443. dozvolu da mogu sagraditi svoju crkvu. U toj akciji istupaju zajedno i Grci i Srbi.
Na čelu tih nastojanja nalaze se dva Srbina (Jovan Pavković i Mihailo Zloković) i dva Grka (Mihail Vato i Kosma Kigalo). Mećutim, zbog otpora šibeničkog rimokatoličkog episkopa ovaj pokušaj nije uspeo, već je izazvao još jači pritisak na pravoslavne.
Godine 1460. pojavio se u Šibeniku grčki sveštenik Artemije Kaloheritis sa tobožnjim moštima sv. Hristofora i gramatom carigradskog patrijarha koji to potvrđuje. Pravoslavni Šibenčani posumnjali su u autengičnost ove gramate i moštiju. Zato Artemije proda ove mošti rimokatoličkom šibeničkom episkopu, a pravoslavni
Šibenčani budu optuženi zbog ismevanja svetinje, te mnogi budu osućeni i bačeni u tamnicu. Mihail Vato je u tamnici i umro. Te godine (1460) silom je uklonjen i iz Zadra pravoslavni kalućer Pahomije Hika, koji je posle zatvaranja zadarske kapele u kući bogatog zadarskog Grka Nikole Kolone vršio svešteničku službu za svoje parohijane krišom. Aprila 1433. godine zadarski kapetan Lorenco Dona naredio je da se kapela u vrtu Kolone poruši. Posle ovih nasilja upućivali su predstavnici pravoslavnih opština u Zadru, Šibeniku i Skradinu žalbe i deputacije u Veneciju, ali pomoći nije bilo. Naprotiv, odgovoreno im je kao i ranije, da su pravoslavni u primorskim gradovima dužni priznavati vlast latinskih episkopa, kao što su i pravoslavni u Veneciji dužni da priznaju vlast mletačkog latinskog patrijarha.
Istorija Dalmacije u XV veku predstavlja vrlo nesrećno doba. Turski pljačkaški upadi bili su učestali, zemlja se nije obraćivala pa je nastupila glad kojoj se ,,pridružila” i kuga. Pored mnogo izginulih u borbama, u severnoj Dalmaciji je u učestalim turskim napadima odvedeno u periodu od 1462. do 1521. godine više od 70.000 duša. Naposletku je došao i rat izmeću Turske i Mletačke Republike (1537–1540), koji je stradanja ovog stanovništva doveo do kulminacije. Dalmatinski mletački gradovi ostali su gotovo pusti. Zato će mletačke vlasti početi da vrbuju Grke sa Peloponeza, jonskih i
egejskih ostrva i Srbe ispod turske vlasti da dolaze na njeno mletačko područje, da ga obraćuju i brane. Kopnenu Dalmaciju od Zrmanje do Cetine naselilo je tada mnogo srpskog naroda iz Bosne i Hercegovine i iz Stare Srbije. To je bila najveća seoba Srba u Dalmaciju i o njoj pišu svi stari pisci. Končarevićev Letopis kaže da je od 1523. do 1527. prešlo u Dalmaciju više hiljada srpskih porodica. Kada se uzme u obzir da je prosečna porodica brojala od 20, 25 članova, vidi se da taj broj uopšte nije mali. Mletački sindik Andrea Barbarigo takoće veli da ih je prešlo više hiljada (piu migliaja) i da su naselili svu Kninsku krajinu, Bukovicu i Kotare, koji su predeli do tada bili pusti (quasi deserto). Dalmatinski proveditor Melhior Mikijel izveštava 1539. godine da je s ovim srpskim narodom prešlo i mnogo sveštenika, kojima narod bezuslovno veruje. Vinjalić govori o ovoj seobi, naziva je prvom seobom Srba (Morlaka, Vlaha) u Dalmaciju. Iz zaleđa dalmatinskih gradova, koje je u ovo doba predstavljalo najčešće „ničiju zemlju”, doseljavali su pojedini Srbi u dalmatinske gradove gde su takoće bili rado primani zbog odbrane i privrede. Milaš navodi, po Končareviću, da je jedna grupa tih doseljenika došla pod grad Šibenik i nastanila se u današnjem šibeničkom „varošu”. Uskoro naselili su se u Šibeniku stratioti i već u drugoj polovini XVI veka urećena je u Šibeniku ponovo pravoslavna crkvena opština.
Teškoće koje su inicirale ovu imigrapiju, uslovile su ujedno i promenu kursa u verskoj
politici Republike. Zato će u ovom periodu početi da se javljaju pravoslavne bogomolje ne samo po Kninskoj krajini, Bukovici i Kotarima, već i u dalmatinskim primorskim gradovima. Tada su organizovane pravoslavne crkvene opštine i otvorene crkve u Šibeniku, Zadru, Skradinu i Hvaru. Šibenički pravoslavni stanovnici, čiju su većinu sačinjavali stratioti, nisu mogli, kao bogata mletačka grčka opština, da misle na gradnju crkve sopstvenim sredstvima. Zato su oni molili da im se za vršenje bogosluženja ustupi jedna od rimokatoličkih crkava u Šibeniku. Dok su predstavnici lokalne političke vlasti bili voljni da se pravoslavnima ,,Grcima” iziđu u susret, tome su se protivili šibenički rimokatolički episkopi. Pravoslavnima je 1569. ustupljena mala latinska crkva sv. Julijana na osnovu ugovora koji je potpisao tutor te crkve Đorđe Šišgorić. Crkva je prilagoćena pravoslavnom bogosluženju i posvećena Uspeniju presvete Bogorodice.
Prvu liturgiju služio je u njoj na taj praznik 1569. godine grčki sveštenik Rafail Zigaras. Godine 1580. posetio je šibeničku parohiju pravoslavni episkop filadelfijski Gavril, kome su složni šibenički Srbi i Grci sa svojim parohom Rafailom Zigarasom izrazili svoju radost što imaju crkvu, ali su se i požalili na nasrtaje rimokatoličkog klira na pravoslavnu bogomolju. Episkop je njihove pritužbe izneo vladi u Veneciji, koja je 1582. izdala strogu naredbu da se pravoslavni u Šibeniku ne smeju uznemiravati u vršenju svojih verskih dužnosti. O zajedničkom crkvenom životu pravoslavnih Grka i Srba u Šibeniku u XVII i XVIII veku svedoči i lista šibeničkih sveštenika među kojima je bilo i Grka i Srba. Iz te liste šibeničkih sveštenika se vidi da su do druge polovine XVII veka imali u ovoj opštini prevagu Grci, jer su u tom vremenu sveštenici bili
isključivo Grci, ali od sedamdesetih godina XVII veka uz paroha Grka nalazi se redovno i kapelan Srbin. Prema Petranovićevim ispitivanjima sledeći sveštenici bili su članovi šibenske crkvene opštine:
Jeromonah Ignjatije Istrijano, jeromonah Gavril Pekis (umro 1639), jeromonah Kiril Garbijeli (umro 1689); kapelani su mu bili Jeremija Karvela (1671), Filotej Zagredo (1675–1676), Dimirtije Kiriko (1674–1679), Nikodim Busović (1676–1688), Meletije Darotko (1678–1681), Nikifor Milošević (1687–1694) i Nikifor Gavrilović (1689).
Jerej Amvrosije Metaksa (1694–1707); kapelani su mu bili jeromonasi Gerasim LJubotina (1695–1696), Stefan Matijević (1701–1703) i Makarije Likudi (1704–1705).
Protojerej Nikolaj Metaksa (1707–1752). Kapelani su mu bili: Gerasim LJubotina (1715), Dimitrije Krička (1725–1736), Pajsije Pankratio (1728–1729), Mihail Jovanović (1728), Teodor Krička (1728–1730), Ilija Pandurliko (1736–1740), Jovan LJubibratić (1737–1746) i Jovan Dobreta (1744).
Protojerej Matej Veja upravljao je ovom parohijom kroz čitavu drugu polovinu XVIII veka i dočekao Francuze. Bio je u velikom poštovanju kod Srba.
(G. Petranović, Pravoslavno obštestvo šibeničko, Srpsko-dalmatinski magazin, 1846.)
Tako je ostalo i kroz ceo XVIII vek, dok u XIX veku nije ova opština sa izumiranjem grčkih porodica dobila potpuno srpski etnički karakter. Koliko Srbe u XVII veku nije smetalo što im sveštenik nije Srbin, svedoči primer jeromonaha Kirila Gabrieli, koji je polovinom XVII veka bio paroh šibenički na opšte zadovoljstvo. Kad mu je 1668. neki Mihovil Kapuan nanosio uvrede, podneo je harambaša Cvijan Šarić u ime svih Srba žalbu dalmatinskom proveditoru, koji je oštro naredio šibeničkim upravljačima da zabrane Kapuanu da vređa oca Kirila i da baca smeće u blizini pravoslavne crkve.
Pravoslavna crkvena opština u ovom periodu je značajno napredovala. Kirila je mletački (filadelfijski) arhiepiskop Meletije Tipaldi 1659. godine imenovao arhiprezviterom i svojim vikarom za sve pravoslavne crkve u mletačkoj Dalmaciji. Da napomenemo, jedan slučaj kada je neki Jovan Vuković, zvani Obad, inače bogati šibenički trgovac, radio na tome da se sa šibeničke parohije ukloni otac Kiril i dovede neki mlađi kaluđer. Međutim, 24. jula 1654. godine sakupiše se kod crkve Sv. Julijana harambaše i kućne starešine pravoslavnih Srba i energično osudiše ovaj Vukovićev pokušaj i zapisnički izjaviše pred svedocima da je njihov paroh, otac Kiril, bio u svakom pogledu besprekoran crkveni pastir.
Ovog Kirila je filadelfijski (mletački) arhiepiskop Meletije Tipaldi 1659. godine imenovao za sve pravoslavne crkve u Dalmaciji. Dok je on za šibeničke Grke služio na grčkom jeziku, dotle su za Srbe služili na srpskoslovenskom njegovi kapelani, jeromonasi Nikodim Busović, Nikifor Milošević i Nikifor Gavrilović. Busović je bio rodom iz Šibenika. Zamonašio se u manastiru Krka. Kao šibenski kapelan bio je vrlo poštovan i popularan. Kad je za velikog rata Austrije i Mletačke Republike protiv Turske (1683–1699) Kninska krajina pripala Republici, našlo se u mletačkoj Dalmaciji mnogo više pravoslavnih Srba nego do tada. Na tom području bio je potreban i episkop, i to episkop Srbin baš iz toga kraja. Izbor filadelfijskog arhiepiskopa Meletija Tipaldi pao je na popularnog Nikodima Busovića, koji je hirotonisan 1693. godine. Ali, kako on nije pristajao uz Tipaldijeve unionističke ideje, imao je mnogo neprijatnosti. Pošto je naišao na razumevanje srpskog patrijarha Arsenija III Crnojevića, vršio je episkopske dužnosti u Dalmaciji gde je uživao i poštovanje mletačkih lokalnih vlasti. Mećutim, kad je zbog novih napada na pravoslavne došlo 1705. godine i do narodne pobune u Cetinskoj krajini, bio je episkop Nikodim prognan iz države. Kad mu je odobren povratak, umro je 1707. godine u manastiru Krki. Kirilov naslednik Amvrosije Metaksa nije imao snage da se odupre Tipaldijevim unionističkim idejama, već se zajedno s njim okrenuo protiv episkopa Nikodima Busovića. Zbog toga je izgubio narodno poverenje i ljubav svojih parohijana i morao da napusti Šibenik.
Sledeći episkop bio je Nikola Metaksa (od 1707). Nije pošao stopama svoga prezimenjaka, već je zajedno sa svojim parohijanima čuvao pravoslavlje. Kad mu je Tipaldi, da bi ga pridobio, poslao gramatu kojom ga imenuje horoepiskopom, on je to sa indignacijom odbio i zajedno sa srpskim sveštenstvom Dalmacije dao snažan otpor Msletiju koga su svi prestali da spominju u crkvama. Tako je pravoslavna crkva u mletačkoj Dalmaciji prekinula svaku vezu sa mletačkom filadelfijskom ahiepiskopijom koja posle Meletijeve smrti (1712) sve do 1782. godine neće biti pravilno popunjavana zbog otpora pravoslav-
nih u Venepiji protiv unijatskih arhiepiskopa i sveštenika.
Grci u Zadru
Pravoslavni Grci u Zadru dočekali su novi period svoje istorije u XVIII veku ujedinjeni u zajedničkom otporu protiv nasilja nad njihovom verom i crkvom. Tu su Grci brže došli do svoje bogomolje. Kao glavni grad ove pokrajine, Zadar je imao i velik broj stratiota. U Zadru su već boravili stratioti 1496. do 1502. godine, stacionirane pod komandom Đakoma Manolesija i bili smešteni u posebnim stanovima. U svojim izveštajima iz 1553. godine sindici stratiota pominju konjičku formaciju od 64 stratiota, od kojih su 10 bili u četi Jovana Barbatija, 15 u četi Jovana Renesija, 23 u četi Andreje Renesija, 6 kod Lopetija i 10 kod kapetana Geta.
Prošle su decenije dok njihovi zapovednici nisu zamolili proveditora Andreju Loredana da im se ustupi jedna latinska crkva radi vršenja pravoslavnog bogosluženja. Ovde je protivljenje latinskog klira bilo slabije i Grci su već 1548. dobili odobrenje da otkupe crkvicu sv. Ilije, koja je do tada bila beneficijum latinskog sveštenika Antonija Mirkovića. Sa njim je 18. oktobra 1548. sačinjen ugovor koji su od strane pravoslavne opštine potpisali prokuratori stratiotskih kapetana Petar Klade, Nikola Vlami (za odsutiog kapetana Lazara Grimani) i Georgije Mitilis, admiral zadarskog pristaništa. Prema tom ugovoru Grci dobijaju crkvu Sv. Ilije na večna vremena s tim da dotadaššem vlasniku plaćaju godišnje po 50 malih soldi, a crkvu da mogu po volji i potrebi da proširuju. Već 6. marta 1549. služio je u njoj prvu liturgiju grčki sveštenik Matej Mavrikis „na veliku radost i utjehu koliko čestigih stratiota, toliko još i više starih pravoslavnih stanovnika Zadra, koji su toliko godina čeznuli za svojom crkvom”.
Egzaltaciju zadarskih Grka zbog vlastite crkve pomutio je dolazak jedne grupe kiparskih Grka, koji su ovamo došli kao izbeglice, pošto su Mlečani 1573. morali da ustupe njihovo ostrvo Turcima. Među tim Kipranima bilo je i unijata, pa je s njima došao i njihov unijatski sveštenik, Grk, Kirilos Gramatikopulos, kome su zadarski proveditor i latinski episkop dozvolili da u pravoslavnoj crkvi Sv. Ilije može podići svoj posebni oltar sv. Georgija i na njemu služiti. Među ovim unijatima naročito se isticao stratiotski kapetan Andrea Rokandi (umro je 2. maja 1595. godine). Pravoslavni su ovo osećali kao nov pritisak rimokatoličkog prozelitizma, ali pomoći nije bilo. Poseta filadelfijskog episkopa Gavrila Zadru 1580. pružila je pravoslavnim Zadranima
samo priliku da se nekom svom izjadaju, a on ih je tešio obećanjem da će se zauzeti da im se ne dira u crkvu i slobodu vere. Ovakvo stanje ostalo je sve do 1632. godine. Poslednji unijatski sveštenik u Zadru bio je neki Dionisije Dimitropulos. Posle njega nije više postavljen u Zadru unijatski sveštenik, jer su se zadarski unijati polatinili, a dalmatinski proveditor Franćesko Zen doneoje odluku 1635. godine kojom se pravoslavnima u Zadru dozvoljava sloboda veroispovesti i pravo na crkvu sv. Ilije.
Na insistiranje šibeničkog latinskog episkopa, ovaj oltar nije uklonjen, već je pretvoren u latinski. Tek posle desetogodišnje uporne borbe uspeli su pravoslavni da se 1642. godine ovaj oltar makne iz crkve. Tada je on smešten u kapelu dozidanu po narećenju generala Alvize Malipjero uz samu crkvu sv. Ilije. Među zadarskim Grcima bilo je krajem XVI i početkom XVII veka najviše vojnih lica. Od oko 120 lica grčke narodnosti, muš-
kih i ženskih, koja se pominju u tadašnjim zadarskim maticama venčanih, pominje se 25 vojnih lica (kapetana, konjanika, stratiota) i 22 zanatlije (obućari, mesari, krojači i dr.). Poreklom su bili najbrojniji Grci sa Peloponeza i Krita, zatim dolaze oni sa Kipra, Krfa, Malvazije, Modona, Zanta, Korona i drugih mesta. Bilo je među njima otmenog i bogatog sveta, a poticali su, kao što se vidi, mahom iz bivših mletačkih poseda na grčkim ostrvima i Peloponezu, koje su bili zauzeli Turci. I u zadarskoj pravoslavnoj opštini bili su od početka zajedno Srbi i Grci. Kad je ta opština 1573. godine kupila pored crkve jedan vrt na kome bi se mogla proširiti crkva i urediti groblje, pominju se
kao crkveni tutori dva Grka (Petar Sango i Konstantin Palkoligas) i jedan Srbin (Stevan Božić).
Polovinom XVII veka crkveno telo od 12 članova skupštine pravoslavnog bratstva u Zadru bilo je 8 Grka i 4 Srbina. Koliko je ova crkvena simbioza Grka i Srba u gradovima severne Dalmacije objedinjavala obe etiičke grupe pokazuje gotovo simbolički 1698. godine ime i prezime zadarskog crkvenog tutora Stanka Pulio, koji se pominje pod tipičnim srpskim imenom i svojim grčkim prezimenom. To ukazuje možda i na sklapanje brakova između
Srba i Grka ili na njihove inače prisne odnose Kada se o njemu piše grčki onda se on zove Ȃΰάνοίος Πουλίος, kako je upisan 1698. godine prilikom jednog venčanja i kada je poklonio crkvi Sv. Ilije dve ikone. Te godine je Pulio pribavio za svoju crkvu trg ispred nje od katoličkih monaha za 760 lira.
O zadarskom sveštenstvu XVI i XVII veka ne znamo mnogo. Na prelazu iz XVI u XVII vek pominje se u Zadru neki „pop Jovan”. Arhimandrit Gerasim Petranović je sastavio spisak zadarskih sveštenika na osnovu parohijskih matica od 1633. godine pa na dalje.
Iz tog spiska se vidi da su zadarski parosi do druge polovine XVIII veka bili isključivo Grci, mahom kaluđeri. Prema tom spisku bili su sveštenici: protosinđel Dionisije Petropulos (1633–1651), Kiril Gabrieli privremeni šibenski paroh (1651–1652), Gavril Papadopulos (1652–1656), Averkije Zođa (1656–1659), Teofan Meleti (1659– 1661), Atanasije Troilo (1661–1681), Visarion Ostelaidis (1681–1706), Jovan Apalira (1706–1718), Jerotej Veratari (1718–1743), Marko Dimitropulo (1743–1786). Za vreme svog dugog služenja imao je Dimitropulo nekoliko kapelana, četiri Grka i dva Srbina: Spiru Rapsomanisa, Josifa Došenovića, Teodora Banića, Zosimu Lovredo, Georgija Varangila i Patesa Vreto. U toku celog XVII veka ovi su sveštenici imali živu vezu sa srpskim uskocima u zaleđu Zadra, koji su ih mnogo poštovali i njima se često obraćali za vršenje sv. tajni i obreda.
Kada je 1648. godine došla u Zadar jedna grupa kaluđera i đaka manastira Krke, mnogo je uticala na crkveni život opštine. Oni su nevoljno stigli na početku rata za Krit (Kandijski rat) pod okrilje Mletačke Republike, sa mnogo naroda iz Kistanja i okoline. Turci su, naime, doznali da su u manastiru držani dogovori sa predstavnicima mletačke vlade protiv Turaka, te su zato napali na manastir, opljačkali ga i zapalili. Tim izbeglim kaluđerima odredio je proveditor 1649. da vršenje bogosluženja obavljaju u zadarskoj crkvi Madonna dell olivo, a za ostali narod je odredio crkvicu Sv. Ivana više ravnice pred gradom, koju je narod iz Bukovice kasnije nazivao Kistanjicom. Znamo da je 1652. jeromonah Gavril Papadopulos sklopio ugovor sa upravom zadarske pravoslavne opštine da će pet godina služiti u crkvi Sv. Ilije. Za izdržavanje crkve svaki je stratiot od 1633. godine plaćao po jednu soldu na svaki dukat svoje klate. Za vreme Kandijskog rata paroh je dobivao dvopek kao „vojnik u javnoj službi na oružanoj laći”. Od srpskih kaluđera koji su kasnije u ovoj crkvici služili pominje se 1669. godine jeromonah Mojsej Knežević, a 1670. godine Misail i Gavril. Tada je proveditor predao ovu crkvicu zadarskom grčkom svešteniku (kapelanu) Grigoriju Vlasto, pošto se narod po svršetku kritskog rata vratio u Bukovicu na svoja ognjišta.
Dokaze da su grčki jeromonasi krstili i venčavali Srbe imamo više primera. Jeromonah Atanasije Trojilo je 1663. krstio Matiju, sina Miliše Močivune, 1674. godine Đorđa, sina Stojana Jankovića, 1676. godine Simeona, sina Baje Pivljanina. Iste godine venčava Stojana Jankovića (posle smrti njegove prve žene Vinke ili Vuke) sa Antonijom Reci. Reci su bili zadarska grčka porodica latinskog obreda U Zadru se još 1612. godine pominje Ana Reci (Ressi), udovica pokojnog Todora, i Đorđe Reci governador, cap. di barca armata et compagn. Pri crkvi sv. Ivana sahranjivani su Srbi. Na istočnom zidu ove crkve ima uklesan natpis da je ovde sahranjen Petar Birić 1772. godine.
Broj grčkih porodica u Zadru se tokom XVIII veka mnogo smanjio, kako usled prekinutog priliva novih doseljenika, tako i zbog mešanja sa italijanskim življem, zbog prelaska u rimokatoličku veru i etničke asimilacije. Nasuprot tome, broj Srba je naglo rastao, jer su oni bili u nesravljeno boljoj situaciji. Neprekidno doseljavanje novih porodica, odlazak Turaka iz dalmatinske Zagore i potpadanje pod mletačku vlast (posle 1699. i 1718) celog ovog područja sa oko 60.000 Srba, stvarali su kod Srba u dalmatinskim gradovima svest da oni nisu odsečeni od svog etničkog stabla. Grci toga nisu imali. Godine 1745. pao je broj pravoslavnih u Zadru na svega 20 domova, mahom grčkih, a 1777. bilo je ovde samo 11 grčkih domova sa svega 28 duša, ali je zato bilo 55 srpskih domova sa 219 duša. Nije stoga čudo što su Srbi zahtevali da se bogosluženje vrši i na slovenskom jeziku, te su 1768. tražili da kapelan služi na slovenskom i na to mesto predložiše sveštenika Spiru Rapsomanića. Grci su se ovom najpre oštro protivili, pozivajući se na svoje pravo osnivača, ali tok istorijskih dogaćaja diktirao je drukčije, te je 1776. godine došlo do sporazuma.
Položaj pravoslavnih u Skradinu
U Skradinu se, prema Končarevićevom Letopisu, pominje pravoslavna opština i crkva Sv. Jovana Krstitelja još polovinom XIV veka, kad je ovim gradom kratkotrajno upravljala Jelena Šubić uz pomoć posade koju je ovamo poslao njen brat, srpski car Dušan. Posle toga će nastati teški dani prozelitističkog nasilja nad ovom pravoslavnom opštinom, koja će zajedno sa opštinama u Zadru i Šibeniku 1492. uputiti žalbu dalmatinskom proveditoru, pa kad i to nije uspelo poslali su delegaciju u Mletke. Skradinska crkva sv. Jovana stradala je, izgleda, 1537. godine. kad su Mlečani oteli Skradin od Turaka. Tom prilikom su Turci gotovo sasvim razorili
ceo grad. Godine 1670. ova crkva nije postojala, jer je tada jedan kalućer, Teofan Pavić, verovatno Krčanin, molio proveditora da mu se ustupi jedna zapuštena kuća koju bi on adaptirao za manastir i bogomolju. To je odobreno i ostvareno tek 1684. godine. Kakva je bila konačna sudbina ove pravoslavne institucije ne znamo, ali znamo da su Skradinjani 1712. molili proveditora da im se dozvoli da otvore za bogosluženje pravoslavnu crkvu. Na čelu ove akcije nalzaio se Srbin Milovan Pavasović. Proveditor odobri, uz saglasnost šibeničkog latinskog episkopa, da Skradinjani mogu da obnove svoju staru crkvu, ali – kao unijatsku. Kad ovi odbiše takvo rešenje, stiže iz Venecije zabrana da „šizmatici” u Skradinu otvaraju svoju crkvu. Tek 1734. odobrio je proveditor Grimani da pravoslavni Skradinjani mogu sebi podići bratsku kuću za sastanke, ali im strogo zabranjuje da u njoj drže bogosluženja ili da je pretvore u crkvu. Skradinjani ipak nisu mirovali. Akciju je 1752. poveo bogati trgovac Joakim Žarković. Posle mnogo konsultovanja izaći će 1754. odluka kojom se odobrava da se u Skradinu može otvoriti crkva, ali kao grko-katolička, unijatska. Skradinjane je to revoltiralo,
ali kad bole rasudiše o celoj stvari, doćoše do zaklučka da je vlada morala doneti ovakvu odluku, jer bi inače ozlojedila rimokatolički episkopat. Stoga odluče da prihvate ovu odluku, da otvore crkvu, ali da u nju dovedu svoga pravoslavnoga sveštenika, kao što je bilo i u Zadru, Šibeniku i Hvaru. Pošto je u Skradinu bilo
neuporedivo više Srba, opština je za svog sveštenika izabrala Todora Kričku, otvorila crkvu i sastavila pravilnik o ustrojstvu i poslovanju opštine koji je 1756. odobrila i dalmatinska vlada. Crkva sv. Paraskeve ka Hvaru podignuta je u XVI veku. Nikodim Milaš, na osnovu Končarevićevog Letopisa, kaže da je to bilo
1561 godine, dok Grga Novak, odlični poznavalac istorije Hvara, veli da „ova crkva bejaše sagrađena početkom XVI od mletačke vlade za pravoslavne mornare na mletačkim galijama. U njoj su vršili službu grčki kaluđeri grčkim ritusom”. Ovo potvrđuje izveštaj veroneškog episkopa Avgustina Valijera, kao papskog vizitatora iz
1579. godine. On kaže da u crkvi sv. Paraskeve ima jedan oltar na kome kaluđeri služe po grčkom obredu. Prilikom vizitacije pravoslavnih crkava po Dalmaciji posetio je crkvu i manastir sv. Paraskeve na Hvaru pravoslavni filadelfijski episkop Gavrilo Sever. On je ovde i umro 21. oktobra 1616. i sahranjen je u manastirskoj crkvi. Posle
tri godine njegovi posmrtni ostaci su preneseni i sahranjeni u crkvi sv. Georgija u Veneciji. Za izdržavanje kaluđera brinula se najpre sama opština, ali kako je ona bila malobrojna, preuzela je brigu o izdržavanju ovih kaluđera vlada. Godine 1628. dodelila im je vlada skromnu novčanu pomoć, a 1636. dodeli im još 60 kanapa zemlje, ali je država time stekla i izvesno pravo patronata nad ovom grčkom crkvom, te se
kasnije mešala u izbor hvarskog paroha. Kao prvi pravoslavni paroh na Hvaru pominje se Evstatije Lefara, zatim Pahomije Kanakari (1644–1648) kome je generalni proveditor Leonardo Foskolo odobrio da bude na službi vojnicima grčkog obreda, a posebno onima koji dolaze ovamo s vojskom i brodovima. Kanakarijev naslednik bio je jeromonah Matej Kasimati. On je izbegao sa Kaneje, pošto su je posle duge opsade zauzeli Turci, i na
Hvaru je sa još dvojicom kalućera, uz materijalnu pomoć vlade, služio grčkoj posadi i prolaznim vojnicima i mornarima. Posle njega je ovde bio paroh Dionisije Maistro.
Pravoslavni su i na ovom ostrvu bili uznemiravani u svojim verskim slobodama. Na uporno traženje hvarskog biskupa i u crkvu sv. Paraskeve je 1686. unesen rimokatolički oltar sv. Frane, a kroz ceo XVIII vek pravoslavni Hvarani se žale da im se uskraćuje i
ometa u početku darovana sloboda bogosluženja. O životu ovog manastira i hvarske pravoslavne opštine, a to se u mnogome odnosi i na ostale pravoslavne opštine u Dalmaciji, piše Gerasim Petranović: „Tajne u crkvi mogahu odpravljati slobodno, ali za izvršavanje istih van crkve, na pr. pričestiti bolesnoga vojnika,
morao je sveštenik svagda najpre pitati na to dopuštenje od biskupa. Blagosivljati narod putem sa sv. pričešćem nije mu dopušteno bilo. Litiju nosili bi na Veliki Petak samo okolo crkve; mrtvace pravoslavne pratio bi rimski paroh do crkve, gde bi zatim pravoslavni sveštenik liturgiju odslužio; polovica prihoda
od dobivenih svijeća u crkvi morala se davati rim. parohu, a polovica kalućeru… Ne samo malobrojno, no i vrlo ubožno moral je biti ovo opštestvo; jer osim milostinje koja bi se za crkvu ovuviše puta preko godine po ostalim pravoslavnim primorskim opštinama kupila, bijaše u dotičnim crkvama i naročiti kovčežić radi
sabiranja milostinje za hvarski hram… Porodice grčke, meću kojima bijaše i sad obstojeća odlična porodica Makijedo, nešto poumiraše, a nekoje primiše rimokatoličko vjeroispovijedanje; i tako obštestva hvarskog, kojeg g. 1807 pri parohu Neofitu Kormidi spalo bješe na 2 pravoslavne duše, malo kašnje sasvim nestade.
Okolnosti politične i trgovačke mjesta onoga ne imadoše ništa
u sebi da primame Srblje, da kao i po ostalim gradovima zamijene
Grke, opštestvo ono uzdrže i ojačaju…” Da je ipak bilo i Srba na Hvaru, koji su zajedno sa Grcima pripadali ovoj crkvi, pa zajedno s njima i nestali, nemajući priliva sa kopna, svedoče podaci iz rimokatoličkih matica o prelasku pojedinih Srba i Grka u rimokatoličku veru ili o venčanju u rimokatoličkoj crkvi. Manastir je porušen 1807. od bombardovanja prilikom ruske invazije na Hvar. Francuzi su ga 1811. pretvorili u tvrćavu, Austrijanci u magacin. Godine 1952. ceo ovaj kompleks je preurećen za
letnju pozornicu. U velikim ratovima Austrije i Mletačke Republike protiv
Turske, koji su se završili Karlovačkim (1699) i Požarevačkim mirom (1718), postala je Mletačka Republika gospodar cele Dalmacije u današnjem smislu. Na zadobivenom području bilo je oko 60.000 Srba. Dok su do tada meću pravoslavnim podanicima Republike bili brojno nadmoćniji Grci, sada se situacija u tom pogledu
promenila u korist Srba. Broj Grka se i stvarno umanjio, jer je njihov priliv u gradove jadranskog primorja slabio tokom celog XVII veka, a posle gubitka Krita (1669) gotovo se sasvim prekinuo. Mnoge grčke porodice vraćale su se u otadžbinu, a neke su se usled
mešanja sa latinskim stanovništvom polatinile i etnički se asimilirale bilo s Ialijanima bilo sa pravoslavnim Srbima. Tako su Srbi dobili prevagu i u primorskim gradovima, gde njihovi sveštenici postepeno zamenjuju grčko sveštenstvo, a slovensko bogosluženje zamenjuje postepeno grčko. Prestižu Srba doprinosilo je i to što su se u prvoj polovini XVIII veka meću njima pojavljivali njihovi episkopi (Savatije i
Stefan LJubibratić i Simeon Končarević). Istovremeno su dalmatinski Grci prekinuli vezu sa filadelfijskim arhiepiskopom u Mlecima. Zajednički crkveni centri postaju srpski manastiri Krka, Krupa i Dragović. I Republika sada sve više obraća pažnju na Srbe i smatra ih glavnim pripadnicima pravoslavne vere na celom svom području. Dok su se svi pravoslavni do tada nazivali „Grcima”,
sada će se oni nazivati i „Grko-Slovenima”, a za Srbe na dalmatinskom kopnu se čak veli da „ne ispovijedaju u svoj čistoti grčku vjeru…” već „ispovijedaju srpsku vjeru …” Ipak, sa promenom brojnog odnosa u korist Srba nije značaj Grka u primorskim gradovima tok brzo nestao. U tim gradovima su ostali imućni i uticajni Grci, koji su u svojim rukama držali najveći deo kapitala u tim mestima, čuvali tradicije i uspomene na svoje pretke, koji su ovamo davno došli iz slavne Otadžbine, bili mecene i stvaraoci kulture. Naravno, kao stari doseljenici, bili su ponosni što nisu skorojevići. Oni su zajedno sa Srbima gradili crkve u Skradinu (1754), u Zadru (1773) i Šibeniku (1778) i snabdevali ih luksuznim knjigama i ikonama visoke umetničke vrednosti. Iz Venecije, koja je tada bila snažan centar grčke umetnosti, širio se grčki kulturni uticaj na sve pravoslavne u Republici. U Dalmaciju, u gradove i u unutrašnjost, stizali su plodovi toga grčkog kulturnog stvaralaštva ne samo pod uticajem Grka, već i po želji samih Srba, koji su u grčkoj provenijenciji ikona i drugih crkvenih stvari gledali garantiju njihovog pravoslavnog karaktera. O smeni uticaja Grka i Srba u Zadru svedoče natpisi o podizanju i dovršavanju crkve sv. Ilije. Grčki natpis govori da je crkva podignuta 1773. troškom i brigom istočno-pravoslavnih Romeja (ton ortodokson anatolikon Romeon). Srbi se ne pominju, iako je pri gradnji jedan tutor bio Grk, Josif Gurato, a drugi Srbin,
Stefan Burić. Dakle, ipak zajedno Srbi i Grci. Čak i onda kad su Srbi najenergičnije tražili da imaju svog sveštenika za svoje slovensko bogosluženje, izabrali su sveštenika ne od svoje krvi. Krajem XVII veka pravoslavni Šibenčani govore o vremenu „kada su njihovi stratioti pod zastavom sv. Marka služ ili” kao o prošlosti. Ovo je teoretski odgovaralo dotadanjim odlukama mletačkih i papskih vlasti, koje su „Grcima” davali slobodu bogosluženj a kao grko-katolicima, među kojim a se „čuva katolička vera”
već Spiridona Rapsomanića, poznatog slikara koji je na svojim ikonama gotovo redovno ispisivao grčke signature i grčki se potpisivao. Lazar Mirković ga i svrstava meću grčke slikare, iako ovaj njegov izbor kazuje da je dobro znao srpski govorni i bogoslužbeni jezik. Od 1786. vode se i parohijske matice na slovenskom jeziku, a kad je crkva 1805. dovršavana, spomen-ploča je napisana na slovenskom jeziku, i kao ktitori su zapisani samo bogati trgovci Srbi, Gavrilo Petrović i Jovan Jovović Stratimirović.
U Šibeniku se ova smena izvršila ranije i mnogo mirnije. Tu su već od druge polovine XVII veka uz grčkog paroha bili i srpski kapelani, uz grčke bogate trgovce javljaju se i bogati Srbi, a priliv Srba iz dalmatinskog Zagorja i iz Bosne bivao sve jači. I ovde je, ali sa manje oštrine nego li u Zadru, bilo u XVIII veku surevnjivosti i sukoba izmeću Grka, koji su bili u opadanju, i Srba čiji je broj i uticaj naglo rastao.
U nauci je do sada posvećeno mnogo pažnje ovim trzavicama, tako da su one preuveličane i u istoriji su imi date one dimenzije koje one na ovom području nisu imale. U Zadru, Šibeniku i Skradinu nikad nije bilo onakvih sukoba kao što je to bilo u Trstu ili Beču. Svakako, da su pri tome bili važni istorijski i geografski faktori. U onim gradovima srednje Evrope bili su i Grci i Srbi van svoga etničkog područja. U strahu od sopstvene asimilacije i propadanja i jedni i drugi su u svojoj sabraći po veri gledali
rivala koji bi se mogao održati bolje i duže od njih. U Dalmaciji je crkvena simbioza Grka i Srba bila prisnija i nadimanje pojedinih bogatih predstavnika „čaršije”, koji su prestiž svoje etničke grupe merili prema finansijskom učešću u zajedničkim crkvenim poslovima, nije moglo da bude jače od neumitnog toka istorije. U prvoj polovini XVIII veka, kad Srbi nisu više bili potrebni radi borbe sa Turcima na ovom području, država nije spu-tavala prozelitističku agresiju. Usled toga je zajednica između Srba i Grka bila zaloga njihovog uspeha u otporu i borbi za održanje u pravoslavlju. Zato su i razmirice bile jače od sedamdesetih godina XVIII veka, kad je mletačka verska politika postala tolerantnija prema pravoslavnima. Ali, tada se već približavao kraj Mletačke Republike. Grčko-srpska crkvena simbioza ostavila je u Dalmaciji najlepši i najtrajniji trag u crkvenom slikarstvu. Spomenici ove umetnosti zaslužuju u istoriji svakako više pažnje od međusobnih trzavica koje je izazvao primitivniji ali ekonomski jači sloj stanovništva u ovim opštinama.
Venecija je tada bila kulturni centar Grka van Grčke. Iz nje se kulturni uticaj grčki širio u sve grčke kolonije u Sredozemlju, pa i u dalmatinske gradove u kojima su Grci živeli zajedno sa Srbima. Preko tih gradova ovladalo je venecijansko grčko, „italokritsko”, slikarstvo i u čisto srpskim crkvenim opštinama u unutrašnjosti Dalmacije, naročito u XVIII veku kad je cela Dalmacija došla pod mletačku vlast. Proučavanje i ocenu ove umetnosti mi prepuštamo istoričarima umetnosti.
Iz XVIII veka ima u Dalmaciji najviše sačuvanih ikona grčkih majstora, kako onih iz same Venecije, tako i onih koji su živeli i radili u Dalmaciji. U manastiru Krupi nalazi se ikona „Proslavljanje Bogorodice” koju je 1720. slikao u Veneciji Konstantin Dimitriu, a u Drnišu nalazimo ikone slikara Spiridona Aivanon („Zograf Spiridon”) takođe s početka XVIII veka i mnoge druge. Posebno treba istaći dva sveštenika slikara. Jedan od njih je zadarski paroh Spiridon Rapsomanić od koga su nam se sačuvale ikone u manastiru Krki i Šibeniku. Mirković pretpostavlja da je Rapsomanić 1766. radio i ikonostas za zadarsku crkvu od koga je sačuvan jedan deo u Arheološkom muzeju u Splitu. Drugi slikar je protojerej Matej Veja, paroh šibenički, za koga Gerasim Zelić kaže da je i druge učio ikonografiji. Od dalmatinskih Moskopoljaca ističe se kao slikar Dimitrije Fistović od koga nam se sačuvala jedna ikona sv. Nauma u Skradinu. Pod uticajem ove italo-kritske umetnosti razvijala se i srpska umetnost u Dalmaciji. O tome svedoče mnoge ikone u sva tri dalmatinska manastira, kao i u crkvama gradova.
Na kraju, nekoliko primera plemenitih i srdačnih odnosa među Grcima i Srbima pod mletačkom vlašću i kasnije. Na početku XVIII veka srpski sveštenik Petar Jagodić-Kuridža, kao vođa narodne bune, osuđen je na robiju u najzloglasnijim mletačkim tamnicama, gde je izdržao oko četrdeset godina. Za sve to vreme je jedan venecijanski Grk, Patar Spiros, svakogdana donosio ovome svešteniku – robu hranu da mu olakša i
ublaži tešku sudbinu. Kuridža je pušten 1746. i posle tri godine je umro u Zadru. Grčki sveštenik je u matici umrlih zapisao da je 9. aprila 1749. umro sveštenik Petar Jagodić i sa očiglednim zadovoljstvom dodao da je on po narodnosti bio Srbin.
Ostavi komentar