Potiska i Pomoriška granica u vreme ustanka Ferenca Rakocija II do januara 1704. godine

POTISKA I POMORIŠKA GRANICA U VREME USTANKA FERENCA RAKOCIJA II DO JANUARA 1704. GODINE

Autor: Msr Ognjen Karanović, istoričar

Proterivanje viševekovne osmanlijske vlasti sa istorijskih prostora Kraljevine Ugarske izazvalo je krupne, reklo bi se, epohalne izmene u društveno-političkim relacijama ugarskih državnih organa, mađarskih feudalnih duhovnih i svetovnih elita sa jedne strane i centralnih civilnih i vojnih, a zapravo pravno-političkih struktura koji su bili u neposrednoj vezi sa ulogom i delovanjem vladara u Habzburškoj monarhiji sa druge strane. U prethodnom izlaganju bilo je više reči o uzrocima nezadovoljstva mađarskih staleških krugova duhovne i svetovne vlastele, a koji su se u pojedinim periodima pretvarali u prave antihabzburške pokrete.[1] U godinama koje su prethodile oslobođenju Ugarske od turske vlasti, u tzv. Gornjoj Mađarskoj trajao je višedecenijski protivhabzburški ili „kuručki“ rat, predvođen od strane kneza Ferenca Rakocija I od 1670. do 1676. godine i Imre Tekelija (Thököly, Tököly, Tökölli Imre) od 1678. do 1785. godine, koji je zapravo predstavljao odgovor na reakciju Bečkog dvora protiv nosilaca i vođa čuvene Vešelenjijeve zavere. Pomenuti pokret u najvećoj meri je ugušen 1685. godine zajedno sa odstupanjem turskih snaga pred nadiranjem carskih trupa u Velikom bečkom ratu. Međutim, gotovo da nijedan od uzroka pojave nezadovoljstva mađarskih staleža i samog „rebelijantskog duha“ i pokreta protiv habzburške vlasti, čak ni posle oslobođenja Mađarske od turske vlasti, nije bio otklonjen. Novooslobođene oblasti stavljene su pod upravu Dvorskog ratnog saveta, odnosno komisije koja je osnovana u okviru Dvorske komore pod nazivom Komisija za novoosvojene oblasti (Neoacquisita Comissio), što je u stvari predstavljalo direktnu povredu tradicije mađarskog državnopravnog uređenja i derogaciju ingerencija mađarskih staleža i njihovog „ustava“. Nekadašnji zemljišni veleposednici, odnosno potomci vlastele koji su nakon uspostave osmanlijske vlasti nad velikim delovima srednjovekovne Ugarske bili primorani da napuste svoje posede, imali su obavezu da u nemoguće kratkom roku dokažu svoje vlasništvo ukoliko su želeli da obnove svoja nesporna imovinska i obligaciona prava nad njihovim baštinama. Uzgred, za povratak vlasništva nad datim posedima neophodan uslov je bio i posvedočena lojalnost mađarskog plemića habzburškoj dinastiji, kao i plaćanje poreza u visini od 10% vrednosti same zemljišne imovine. U skladu sa pomenutim činjenicama, veoma mali broj nekadašnjih vlasnika je uspeo da zadovolji navedene kriterijume, pa su brojna vlastelinstva u oslobođenim delovima Ugarske došli u posed Dvoru lojalnih, često stranih vojnih zapovednika, „liferanata“, komorskih snabdevača vojske provijantom, i drugih. Promenjena je unutrašnja socijalna struktura visokog plemstva u Ugarskoj i upravo je tu činjenicu Bečki dvor želeo da iskoristi kako bi oslabio uvek nepouzdane, a često otporne snage mađarskog plemstva.[2]

Takođe, u cilju stabilizacije državne uprave, Dvor je odlučio da ostvari što je moguće veću konfesionalnu unificiranost mađarskog stanovništva, naravno u korist rimokatoličke veroispovesti. Već od 1701. godine bilo je zabranjeno javno ispovedanje protestantske konfesije u oslobođenim oblastima Ugarske, a unijatska politika rimokatoličke jerarhije dobila je veliki i agresivni zamah u zemljama gde je pravoslavna vera bila dominatna i to pre svih u rumunskim i rusinskim etničkim zajednicama. Kreator i najpoznatiji protagonista pomenutog velikog poduhvata Rimokatoličke crkve u Habzburškoj monarhiji u datom vremenskom periodu bio je čuveni kardinal, estergomski nadbiskup Leopold Kolonić. Ostao je upamćen po autorstvu nad nacrtom Dvorske komisije za materijalnu i duhovnu obnovu Ugarske 1689. godine (Einrichtungswerkdes Königreichs Hungarn) na osnovu kojeg je Bečki dvor usvojio mere o „pripitomljavanju na bunu i odbranu svoje slobode uvek spremnu mađarsku krv“.[3] Mere, koje su usvojene bez pristanka mađarskih staleža, podrazumevale su postepenu, potpunu ili bar delimičnu germanizaciju Ugarske i to sprovođenjem masovne kolonizacije Nemaca uz suzbijanje širenja postojećih krugova protestantskih zajednica koje će u konačnici biti i definitivno uništene navedenom rekatolizacijom svih slojeva društva. Uprkos činjenici da su pomenute mere zapravo bile usmerene ka sveobuhvatnoj tehnološko-privrednoj i političkoj reformi i modernizaciji mađarskog društva, njegovi staleži iste su dočekali sa strahovitim negodovanjem i otporom. Postavlja se pitanje zbog čega? Možemo li na pravi način da sagledamo suštinsku prirodu nezadovoljstva mađarskih staleža pomenutim merama Bečkog dvora? Najjednostavije obrazloženje možemo da pronađemo u mišljenju da je Habzburška monarhija predstavljala jednu „skrpljenu“ tvorevinu, a ne državu koja svoj nastanak i razvoj duguje izvesnim zakonomernostima povesnih procesa u datom vremenskom, prostornom i društvenom okviru. Sam pojam „skrpljene države“ u sebi nosi saznanje da je reč o zajednici dubokih protivrečnosti i gotovo nerešivih izazova u svim oblastima egzistencije društva u celini.[4]

Buru nezadovoljstva mađarskih feudalnih krugova izazvala je i namera Dvora, izražena u Nacrtu, da se ugarsko plemstvo oporezuje i to u okolnostima osnivanja novih, iz ugarske državne teritorije izdvojenih, graničnih pojasa posebno u Potisju i Pomorišju, gde je živelo, carskim privilegijama prilično zaštićeno, mahom srpsko krajiško stanovništvo. U navedenom kontekstu posmatrano, potpuno je jasno da su date privilegije srpskom etnosu osigurale nezaobilazan vojni i politički značaj, kao i povlašćeni socijalno-ekonomski i pravni položaj u odnosu na spahijsko podložničko stanovništvo u okolnim županijama. Takođe, smrt poslednjeg muškog člana španske grane dinastije Habzburg pokrenula je dugotrajni i iscrpljujući Rat za špansko nasleđe (1701-1714) koji je u Ugarskoj izazvao bezobzirno uterivanje poreza i kontribucija, neopisive patnje svih slojeva društva pod teretom ponašanja carskih trupa, ali i probleme nastale u vezi sa obavezama seljaštva da vojsci obezbedi prevoz i konačište.[5] Dezavuisanje ingerencija i državnog suvereniteta oličenih u diskrecionim pravima staleških organa uprave Kraljevine Ugarske, kao i nasilna rekatolizacija i ekonomski, zapravo kontribucijski pritisak na sve slojeve društva izazvali su novi ustanak mađarske nacije protiv Bečkog dvora. Na čelo ustanka postavljen je knez Ferenc Rakoci II, sin kneza Ferenca Rakocija I i Jelene Zrinske.[6] Prvih meseci ustanak je imao izrazito „kuručki“ karakter, ali već od jeseni iste godine pokretu se pridružio veći deo plemstva, županijskih činovnika, aristokratije, ali i gradskog stanovništva istočnog dela Ugarske. Okosnicu Rakocijevih trupa činili su pripadnici nekadašnjih Tekelijinh kuručkih odreda, najamnici plaćani novcem dobijenim iz Francuske, hajduci, demobilisani vojnici i kmetovi. Pokretom su rukovodili pripadnici plemićkog staleža, a sam pokret, u početku sa izrazitim osobinama „seljačkog rata“ ubrzo je prerastao u pravu opšte društvenu oslobodilačku vojsku.[7] Uporedo sa omasovljavanjem Rakocijevih vojnih snaga, na tlu „kuručke“ Mađarske započet je proces formiranja paralelnog državnog aparata pravno zasnovanog na propisima koje je usvajala nova, ustanička vlast. Navedeni procesi počeli su da daju vidljive rezultate i u samom ratu. Kuruci su uspeli da suzbiju napade, a potom i da oteraju vojsku generala Leopolda Šlike, a već 24. decembra 1703. godine general Šandor Karolji zauzeo je utvrđenja za odbranu Beča kod Maršega.[8]

Vođstvo mađarskog oslobodilačkog pokreta je još od početka rata bilo svesno potencijalne uloge i važnosti srpske etničke zajednice i njenog eventualnog udela u događajima koji će uslediti. Svakako, prisustvo srpskog stanovništva, posebno njegovog dominantno vojno sposobnog i za rat predodređenog segmenta naseljenog u vojnim granicama, naročito u Potisko-pomoriškoj krajini, iziskivalo je zauzimanje prikladnog stava prema interesima i namerama pomenutog dela populacije Ugarske. U očima mađarskih staleža, plemića i seljaka, ali i spahijskih kmetova, srpska populacija, posebno onaj doseljenički elemenat, posmatran je sa velikom dozom podozrenja, predrasuda, često i sa strahovitom netrpeljivošću. Zbog Leopoldovih privilegija i statusa koji je podrazumevao izuzetost od feudalnih obaveza, svi slojevi mađarskog društva o Srbima su imali predrasudu da je ta zajednica neposredni eksponent carske volje i politike Bečkog dvora. Vojnički karakter srpskog etničkog elementa na Rakocija je ostavio snažan utisak, pa je vođa ustanika već od početka bune pokušavao da pronađe način koji bi mađarskoj „rebeliji“ pomogao da Srbe, pri tom brojne i dobro naoružane, veže za interese kuručkog pokreta ili makar da iste privoli na indiferentan, odnosno neutralan stav u sukobu ugarskih staleža i Bečkog dvora. Međutim, već u leto 1703. godine postalo je jasno da su navedene namere ustaničkog rukovodstva u priličnoj meri bile u koliziji sa strateškim interesima srpskog etnosa. Zapravo, strateški ciljevi Pokreta i interesi Srba u velikoj meri predstavljali su antipodne tačke savremenih tokova istorije mađarskog naroda i Ugarske u celini. Pronalaženje modusa određene saradnje ili razumevanja između Srba sa jedne strane i mađarskog pokreta sa druge strane pokazali su se kao veoma teški poduhvati, jer bi izlaženje u susret ciljevima prvih značilo dovođenje u ozbiljno pitanje najvažnijih tačaka programa ustaničke Ugarske prema Bečkom dvoru, dok bi prihvatanje tog istog programa za srpsku zajednicu predstavljalo zadiranje u esencijalne postavke fundamenata njenog, u prvom redu pravnog statusa u Habzburškoj monarhiji.[9] Odnos Ferenca Rakocija mlađeg i vođstva kuručkog pokreta prema srpskoj zajednici moramo posmatrati u svetlu nekoliko bitnih odlika položaja srpskog etnosa u Ugarskoj i statusa novoosnovanih vojnih granica (posebno Potisko-pomoriške krajine) u državnopravnom sistemu Habzburške monarhije. Naime, udarnu snagu mađarskih ustanika činili su brojni predstavnici sitne i srednje ugarske vlastele čiji su neposredni interesi bili u vezi sa pribavljanjem novih feudalnih poseda i radne snage, odnosno zavisnih seljaka koji bi radili na istim. Izdvajanjem Potisko-pomoriške granice iz administrativnog sistema Ugarske i naseljavanjem tog prostora srpskim stanovništvom vojničkog statusa, pomenuti interes je bio apsolutno osujećen. Uzmemo li u obzir i činjenicu, o kojoj je bilo više reči u prethodnim poglavljima ovog rada, da je izdržavanje Potisko-pomoriške vojne granice u velikoj meri stavljeno na teret okolnih županija, nije neshvatljiv strahoviti animozitet mađarskih kmetova i spahija prema graničarskom stanovništvu navedenih krajina. Ranije smo naglasili da je Potisko-pomoriška granica, kao ustanova sistema vojnoodbrambene strukture državnog aparata imala položaj pravno-političkog entiteta neposredno potčinjenog Dvorskom ratnom savetu koji je, nedvosmisleno bio organ institucije vladara. Dakle, Rakocijev ustanak morao je da uzme u razmatranje i ovu činjenicu u definisanju odnosa prema srpskom stanovništvu (kao dominantnom socijalno-etničkom elementu pomenute granice). Odnos prema crkvenoj jerarhiji Srpske Pravoslavne Crkve, koja je imala presudan uticaj na svekolika htenja i namere srpskog etnosa u celokupnoj Habzburškoj monarhiji, predstavljao je još jedan aspekt celovitog sagledavanja mađarsko-srpkih odnosa posmatran iz vizure predvodnika Rakocijevog ustanka.[10]

Dok su izgledi o međusobnom saglasju interesa srpske zajednice i mađarskog pokreta zalazili u sumornu fazu svog razvoja, atmosfera straha i međuetničkih tenzija doživeli su vrhunac u julu 1703. godine. Pomenuta situacija najbolje se očitovala na području severnih krajeva potiskog odseka vojne granice i na celokupnoj teritoriji Pomoriške krajine. Požar Rakocijeve bune zahvatio je i navedene krajeve i već u prvoj polovini jula iste godine izbili su sukobi između graničarske milicije i kuručkih odreda. Prvi sukob srpske milicije i mađarskih kuruca dogodio se kod naselja Dioseg[11] u široj okolini Velikog Varadina u drugoj polovini jula 1703. godine. Pomenuti događaj nema samo simbolički karakter početka srpsko-kuručkih oružanih sukoba, već isti je otkrio i okolnosti u kojima se nakon pet godina na istorijskoj sceni ponovo pojavljuje ime Jovana Tekelije, zapovednika srpskih graničara u Pomorišju.[12] Naime, ostalo je zabeleženo da su se 26. jula 1703. godine, odredi sastavljeni od aradskih, đulinskih, jenopoljskih i belišeških graničara, a pod komandom Jovana Popovića Tekelije sukobili sa jedinicom kuručkog pukovnika Andraša Bonea (Bóné András). Tom prilikom srpski odredi odneli su i prvu pobedu u ratu koji se rasplamsavao. Posle ovog događaja, nastavljen je pohod srpske milicije sve do samog naselja Dioseg u kome je inače i Bone živeo. Naselje je osvojeno, potom opljačkano i spaljeno, a sličnu sudbinu doživeo je i niz sela u dolini reke Bereć.[13]Međutim, ubrzo je usledio zastrašujući „odgovor“ kuručkih snaga predvođenih grofom Berčenjijem kada su mađarski odredi iznenada napali selo Olasi ili Olosig, takođe u okolini Velikog Varadina. Selo je zapaljeno, svi njegovi stanovnici, koji su listom bili Srbi, na najsvirepiji način su poubijani, uključujući tu i njihovog komandanta Malog Blažu (Kis Balázs).[14]Posle sukoba oko Diosega i Olasija, Tekelija se uputio na zapad prema Potiskoj granici, a usput je osvojio niz naselja, pa i većih mesta poput: Karcaga, Ujsalaša, Kuna, Madaraša, Kaba, Derečka, Pišpeka, Ladanja, Feldeša, Baranda i drugih.[15] Otpor graničarskih odreda Rakocijevoj pobuni proširio se na teritorije nekoliko županija (Biharskoj, Solnočkoj, Bekeškoj, Hajdu, itd.). Komandant tih odreda, Jovan Tekelija sa svojim ratnicima uskoro je prispeo do Velikog Varadina gde je na periferiji grada doživeo svoj prvi veliki poraz. Istovremeno, kuručke snage napadale su srpske graničarske odrede u jenopoljskoj i aradskoj oblasti.[16]Prvi okršaj velikih razmera  između srpskih graničara i mađarskih kuruca dogodio se krajem avgusta 1703. godine. Naime, tada je Jovan Tekelija na čelu odreda od hiljadu i dve stotine graničara bio u pratnji grofa Franca Felsa, novoimenovanog vojnog zapovednika velikovaradinskog garnizona, kada je isti putovao iz Jenopolja u Veliki Varadin. Prilikom povratka iz pratnje, kod mesta Belfenjera,1. septembra došlo je do sukoba sa jakim pobunjeničkim snagama u broju od pet hiljada ratnika pod komandom Andraša Bonea, Ištvana Majoša (Majos István) i Pala Bozokija (Bozóky Pál). U teškom okršaju Tekelijine graničarske snage doživele su strahoviti poraz. Na bojištu je ostalo sedam stotina poginulih srpskih graničara.[17] Pogibija dva od tri zapovednika kuručke vojske na najrečitiji način govore o stepenu gubitaka i na ustaničkoj strani. Navedeni oružani sukob, sasvim izvesno, nije proizišao iz nekog „iznenadnog“ ili „slučajnog“ susreta dve sukobljene strane, već je isti predstavljao deo obimnijeg plana ofanzive kuručkih snaga u smeru sever-jug u Pomorišju. U narednim mesecima 1703. godine ustaničke snage uspele su kapitalizuju uspehe postignute tokom letnjeg perioda, pa je pod njihovu vlast došao veći deo Zarandske županije, Halmođi rudničke varoši, nakon čega su izbili na Moriš. Sve do početka sledeće godine operacije u Pomorišju u kojima su učestvovale graničarske jedinice imale su samo sporadičan karakter.[18]

U drugim delovima Granice, pre svega u Potiskoj krajini, događaji koji su stajali u neposrednoj vezi sa Rakocijevim ustankom uzimali su sličan tok kao i u Pomorišju.[19]Kuručki ratnici upadali su u Bačku i Baranju iz više pravaca, ali posebno iz susednog pomoriškog odseka Granice. U julu 1703. godine pobunjeničke snage prispele su u okolinu, a zatim i do samog Segedina, međutim carska vojska i srpski graničari osujetili su pomenuto napredovanje Rakocijevih kuruca. Istovremeno, srpski graničarski odredi u Čongradu odbili su prelazak Rakocijevih snaga preko Tise u Bačku, a pokušaj carskih snaga da ovladaju Kunšagom, takođe nije uspeo, zbog čega možemo da zaključimo da se u datom periodu na pomenutom delu fronta oformila svojevrsna ravnoteža snaga. Stav Rakocija prema srpskom stanovništvu u datom periodu bio je uglavnom nedvosmislen (što ćemo i utvrditi u narednom izlaganju), međutim, stav etnosa srpske provenijencije nije bio u najvećoj  meri nepodeljen i istovetan za sve njegove pripadnike, iako se u prvi mah baš takvi zaključci veoma uočljivi. Kao što smo primetili, pokret Rakocijevih kuruca bio je u socijalnom pogledu višeslojan i apsolutno kompleksan. U konfesionalnom, etničkom i staleškom pogledu, Rakocijev pokret obuhvatao je široke slojeve mađarskog stanovništva i to u većem delu ondašnje Ugarske, pa je i u najvišim krugovima saradnika ustaničkih poglavara provejavalo mišljenje o potrebi pridobijanja srpske, posebno graničarske populacije za interese „rebelijanstkih ciljeva“. Postojao je stav da bi na taj način bila postignuta toliko neophodna „međuetnička“, „višekonfesionalna“ i „opštesocijalna“ koherentnost ustaničkih snaga, što bi, svakako, celokupnom Pokretu omogućilo posebno nadahnuće i stratešku prednost u odnosu na ciljeve carskih vojno-političkih krugova. Mada su predstavljali primere pojedinačnog angažovanja, da ne kažemo „incidentnog“ karaktera, ipak su zabeleženi brojni primeri saradnje srpskog stanovništva sa Rakocijevim trupama tokom leta i u ranu jesen prve godine mađarskog „Rata za oslobođenje otadžbine“.Jedan od čuvenih Rakocijevih vojskovođa i predvodnika Pokreta bio je Srbin Mihailo Rac.[20]

U datim okolnostima Ferenc Rakoci mlađi odlučio se na preduzimanje političko-diplomatskih koraka u pristupu prema Srbima, ne toliko vođen idejom o potrebi stišavanja međuetničkih tenzija radi pacifikacije nemađarske populacije u Ugarskoj koja bi u budućnosti trebalo da zadrži određeni povlašćeni, odnosno autonomni status ili pak da zadobije položaj ravnopravne „političke nacije“, koliko ponesen strateškim političkim konceptom o trajnom isključivanju srpskog etničkog i političko-militarskog elementa u poduhvatu zasnivanja potpuno nove strukture odnosa između dinastije Habzburg i Kraljevine Mađarske. U pomenutom kontekstu, moramo posmatrati i Rakocijev proglas upućen Srbima 9. avgusta 1703. godine, dakle već na početku tragičnih sukoba. U navedenom proglasu Rakoci je pozvao srpsko stanovništvo da podrži „oslobodilački pokret“ u Ugarskoj, a zauzvrat istom je obećao opstanak određenih „kolektivnih povlastica“. Međutim, Rakoci nije propustio priliku i da srpskom etnosu otvoreno zapreti svirepim zatiranjem njegove egzistencije u Ugarskoj ukoliko se populacija istog opredeli za podršku Bečkom dvoru.[21] Proglas sastavljen u štabu Ferenca Rakocija mlađeg u Sekeljhidu bio je neposredno upućen oberkapetanu aradske milicije Jovanu Popoviću Tekeliji.[22] U vojnim i političkim krugovima bliskim knezu Rakociju „provejavalo“ je uverenje da je usled ratničkog kapaciteta srpske populacije neophodan jedan sveobuhvatan sporazum između društveno-političkih elita istog i nove ugarske države koja je stvarana zamahom kuručkog oružja.[23] Uprkos navedenim, čak i javno proklamovanim namerama predvodnika kuručkog pokreta u pravcu saradnje sa Srbima, rat nije prestajao. U oktobru 1703. godine, Rakocijeve snage zauzele su Rac-Kovin, čime su ovladale važnim saobraćajno-infrastrukturnim potesom dunavskog rečnog puta. Na taj način, održavanje saobraćajno-logističkih veza i operativnosti carske rečne flotile dovedeni su u ozbiljan problem, a i sama Vojna granica je u određenom smislu ostala fizički odvojena od ostalih teritorija pod kontrolom Bečkog dvora. Zapravo, kuručke snage uspele su da ovladaju delovima Mađarske između Dunava i Drave. Istovremeno, srpske graničarske jedinice iz Pomoriške graniceosvojili su i opljačkali naselja Šoljmoš, Sekeljhid i Zilah, a početkom decembra vandalski su poharali i zapalili Belenješ.[24]

Kao što smo ranije napomenuli, posle osvajanja Zarandske županije i Halmođa od strane kuručkih snaga, aktivnosti srpskih graničarskih jedinica u velikoj meri su se umanjile u oblasti Pomorišja sve do početka 1704. godine. Pomenuti zaključak donosimo i na osnovu analize pominjanja imena Jovana Tekelije u zvaničnim dokumentima svih zaraćenih strana, a koji se u predmetnom smislu odnose na kritično vreme. Međutim, na osnovu rezultata podrobnijih istraživačkih poslova i uvidom u sačuvanu izvornu građu, u prilici smo da utvrdimo da je Tekelija nakon „septembarskog poraza“ privremeno odstupio od komandne odgovornosti u vođenju vojnih operacija, te da je u zajednici sa svojim ratnicima, pristupio većoj vojnoj formaciji koja se nalazila pod komandama barona i general-pukovnika Johana Fridriha fon Globica (JohannFriedrichvonGlobitz) i Lefelholca. Pomenuta formacija je 7. januara 1704. godine nanela težak poraz Rakocijevim snagama, tačnije njihov biharski logor ostao je uništen, a već tri dana kasnije, 10. januara, kod Diosega je „potisnula kuručku vojsku“. „Privremena fuzija“ srpskih graničarskih ratnika u navedenu formaciju okončana je početkom proleća iste godine, a u datom periodu Jovan Tekelija nastavio je da preduzima ustaljene vojne operacije.[25]

[1]Vidi izlaganja na str. 13-16. u ovom radu

[2]Slavko Gavrilović, Društveno-ekonomski razvitak južne Ugarske (Vojvodine) od kraja XVII do sredine XIX veka, Istorijski časopis, knjiga XXIX-XXX 1982-1983, Istorijski institut, Prosveta, 1983, str. 241-242.

[3]Dušan J. Popović, nav. delo, str. 57-58. Kada je u godinama posle gušenja Vešelenjijeve zavere postavljen za predsednika Ugarske kraljevske dvorske komore 1673. godine, Kardinal Kolonić je usvojio stanovište prema kome je bio neophodan surov obračun habzburške države sa Mađarima i to putem sprovođenja nasilne rekatolizacije i vladarskog apsolutizma. Tada je zabeležna i njegova maksima koja je u ušima mađarskih staleža odzvanjala sve do sloma Habzburške monarhije: „Ja ću Mađarsku pretvoriti u roba, zatim u prosjaka i konačno u katolika“, vidi: Petar Rokai, Zoltan Đere, Tibor Pal, Aleksandar Kasaš, nav. delo, str. 275.

[4]Aleksandar Forišković, nav. delo, str. 131-132.

[5]Dušan J. Popović, nav. delo, str. 57-58.

[6]Mađarskom etnosu, a verovatno i Bečkom dvoru izgledalo je kao da je sudbina predodredila Rakocija za vožda nove „ugarske rebelije“. Naime, njegov otac Ferenc Rakoci I bio je vođa antihabzburškog ustanka u Gornjoj Ugarskoj, a očuh Imre Tekeli predvodnik kuručkog pokreta od 1678. do 1685. godine, pa čak i vladar Osmanlijskom carstvu vazalne kneževine Srednje Mađarske (1682-1685). Rakocijev deda Petar Zrinski pogubljen je od strane Bečkog dvora 1671. godine zbog učešća u Vešelenjijevoj zaveri. Takođe, njegova majka dokazala se kao dosledan borac protiv bečke politike habzburškog apsolutizma i u godinama posle sloma pokreta kuruca i Kneževine Srednje Mađarske. Sve do 1688. godine sa manjim brojem pristalica uspevala je da održi poslednje uporište kuruca – tvrđavu Munkač. Detinjstvo i mladost Ferenca Rakocija obeležena je velikim duhovnim uticajem katoličkog misticizma oličenog u sticanju obrazovanja i prvih koraka u političkom profilisanju ličnosti od strane jezuita predvođenih Leopoldom Kolonićem. Lojalnost dinastiji i rimokatoličkoj veri predstavljali su okosnice vaspitanja i duhovnog profila ili dimenzije ličnosti mladog Rakocija sve do njegovog povratka u otadžbinu 1694. godine. Po dolasku u zemlju, ovaj predstavnik i potomak najbogatije i najuglednije mađarske vlasteoske porodice, ubrzo se približio političkim shvatanjima protivhabzburški nastrojenog plemstva. Uskoro je postao svestan izuzetno teškog položaja svih slojeva mađarskog društva koji su od njega, pak tražili da svojim primerom i akcijom stane na put težnjama i postupcima Bečkog dvora. Nakon neuspelog pokušaja zavere iz 1700. godine (kada je čak bio uhapšen i osuđen na smrt), Rakoci je uspeo da pobegne u Poljsku kod svog prijatelja grofa Mikloša Berčenjija (Bercsényi Miklós). Međutim, od protivhabzburške akcije nije odustao, već je odlučno pristupio pripremama novog poduhvata posebno u domenu pribavljanja podrške tadašnjih evropskih sila za „mađarsko pitanje“, u prvom redu Francuske Luja XIV sa kojim je bio i u rodbinskim relacijama. Uprkos činjenici da njegov poduhvat istoriografija terminološki često karakteriše kao „kuručki rat“ ili „pokret kuruca“, Rakoci nije posebno uvažavao neregularne vojne snage niti je imao velikog poštovanja prema „gerilskom“ ili „kuručkom“ načinu ratovanja i života. Sve do 1703. godine odbijao je zahteve Tekelijevih sledbenika i seljaštva sa gornje Tise da pokrene ustanak, uslovljavajući početak istog nedvosmislenom podrškom francuskih vojnih i političkih snaga. U proleće 1703. godine Rakociju u Poljskoj stigao je dramatičan zahtev iz Mađarske da odmah pokrene bunu. U povoljnom međunarodnom odnosu snaga Rakoci je pristao na podizanje ustanka, a za pomenuti čin dobio je veliku podršku poljskih magnata i izaslanika francuskog kralja. Uskoro, Ferenc Rakoci je u otadžbinu poslao ratne zastave na kojima je stajalo geslo „Sa Bogom za domovinu i slobodu“ („Cum Deo pro Patria et Libertate“), a uz barjake upućen je i opšti poziv za sve Mađare, bez obzira na socijalnu, konfesionalnu, političku i stalešku pripadnost da se odmah dignu na oružje. Još pre njegovog dolaska u Ugarsku izbio je ustanak. Na ugarsko-poljskoj granici 16. juna 1703. godine, Ferenca Rakocija dočekala je jedna mala grupa ogorčenih seljaka, u broju od svega stotinjak budućih ratnika. Navedena grupica seljaka, kuruca, za nekoliko nedelja povećala je svoj broj na više hiljada odlučnih rebelijanata. Ustanak kuruca otpočeo je svom silinom, a na njegovom čelu stajao je jedan od najuglednijih ugarskih magnata. Vreme paradoksa tek je dolazilo. Uporedi i Aleksandar Forišković, nav. delo, str. 130-133. i Petar Rokai, Zoltan Đere, Tibor Pal, Aleksandar Kasaš, nav. delo, str. 312-314.

[7]Ranije smo naglasili da su Rakocijev ustanak podržali pripadnici nižeg i srednjeg osiromašenog plemstva Kraljevine Ugarske, čiji su preci u prethodnim generacijama, decenijama, pa i vekovima usled otomanske okupacije izgubili svoje zemljišne posede i sada su očekivali određeni vid restitucije izgubljene imovine ili makar pojedine retributivne mere za usluge koje su pružali interesima dinastije Habzburg. Takođe, mađarskom pokretu prišli su i hajduci iz slobodnih kraljevskih gradova, kao i seosko rusinsko i slovačko stanovništvo sa Rakocijevih poseda u Gornjoj Mađarskoj. Paradoksalno, kao pripadnici istog pokreta, u jednom političkom i vojnom opsegu ili okviru, našli su se pripadnici plemstva, slobodnog i zavisnog seljaštva, građani slobodnih kraljevskih gradova kalvinističke, ali delom i rimokatoličke konfesije. U konfesionalno-etničkom pogledu, jedinice kuručke vojske činili su pripadnici mađarske zajednice kalvinističke veroispovesti, ali moramo da naglasimo da Pokret nije obuhvatio sve Mađare. Savremenici i istorijski izvori svedoče o Mađarima u Sentešu koje su 1710. godine pomagali srpski graničari iz Pomorišja u njihovom otporu kuručkim rebelijantima. Pripadnici visokog plemstva (koji u etničkom pogledu nisu uvek pripadali mađarskom etnosu, ali su u socio-političkom smislu činili osnovu viših slojeva „ugarske političke nacije“), magnati, uglavnom su se ogradili od učešća u podršci Ferencu Rakociju mlađem. Međutim, bilo je primera odstupanja od ovih „socijalnih postulata“ društvene strukture Rakocijevog ustanka. Tako je, npr. jedan od prvih uglednijih ljudi koji su pristupili kurucima bio satmarski župan Šandor Karolji(Sándor Károlyi de Nagykároly). Prvu veću četu kuruca okupio je upravo ovaj mađarski plemić, vidi: Dušan J. Popović, nav. delo, str. 57-58.

[8]Aleksandar Forišković, nav. delo, str. 130-133. Uporedi i Petar Rokai, Zoltan Đere, Tibor Pal, Aleksandar Kasaš, nav. delo, str. 312-314.

[9]Aleksandar Forišković, nav. delo, str. 134-135.

[10]Isto

[11]Dioseg ili Bihardiószeg (mađ.), odnosno Diosig(rum.) je mesto u današnjoj Rumuniji koje se nalazi u blizini grada Oradea (Veliki Varadin-Nagyvárad) u Biharskom okrugu, a do 1918. godinenaselje je pripadalo Biharskoj županiji, odnosno „varmeđi“ Kraljevine Ugarske.

[12]Aleksandar Forišković, nav. delo, str. 139.

[13]Sasvim je izvesno da su u tom periodu odredi srpske milicije osvojili i do temelja uništili brojna naselja na pomenutom području, uključujući i Dioseg. Međutim, Gavrilo Vitković u svojoj studiji „Kritički pogled na prošlost Srba u Ugarskoj“ iznosi određene podatke koji su u neposrednoj kontradikciji sa saznanjima Šandora Markija o zbivanjima u Diosegu krajem jula 1703. godine, a na koje se poziva dr Aleksandar Forišković u monografiji „Tekelije“. Naime, Vitković iznosi podatak da su pripadnici srpske graničarske milicije pod komandom izvesnog „pukovnika Bekersa…tada napali i u potpunosti razbili jedinicu kuručke vojske u sastavu od četiri hiljade konjanika i tri hiljade pešaka…“. Pre svega, nije u potpunosti razumljivo na koju ličnost Vitković misli kada opisuje delatnost i ulogu „pukovnika Bekersa“ u navedenim zbivanjima. Sasvim je moguće da se Vitkovićev podatak odnosi na pukovnika Bekera, oficira u Erdeljskoj generalnoj komandi. Međutim, problem sa informacijama o događajima u okolini Velikog Varadina u leto 1703. godine ne dovodimo u vezu samo sa nejasnom identifikacijom određenih istorijskih ličnosti-učesnika pomenutih zbivanja, već i u znatnoj meri sa izveštajima o samoj povesnici dešavanja. U pomenutom tekstu, Gavrilo Vitković poziva se na autentičan izvor, tačnije na same memoare Ferenca Rakocija objavljene u petom tomu knjige „Histoire des révolutions de Hongrie où l’on donne une idée juste de son légitime gouvernement“, čiju verodostojnost ipak moramo prihvatiti sa izvesnom dozom uzdržanosti. Sa druge strane, Šandor Marki u opisu povesnice Rata za oslobođenje u 1703. godini u drugom tomu „Istorije Aradske županije i slobodnog kraljevskog grada Arada“, publikovanom u izdanju iz 1895. godine ne pominje masakr u Olasiju. Nepobitno možemo da zaključimo da je do prvog sukoba graničarske milicije i Rakocijevih trupa u Pomoriškoj krajini došlo u okolini današnjeg rumunskog grada Oradea. Sa velikim oprezom možemo da iznesemo i tezu da su Rakocijeve snage prvi napali srpski graničari, te da su u tom sukobu mađarski kuruci odneli značajnu pobedu, vidi: Gavrilo Vitković, Kritički pogled na prošlost Srba u Ugarskoj, Glasnik SUD, 30, Beograd, 1871, str. 9, Isti, Usluge naroda Srbskog svepresvѣtlom Domu Avstriskom u vreme Rakocine bune, Serbskɪй narodnый listь, 34, Budim, 1846, str. 271-276. Uporedi i Márki Sándor, Arad vármegye és Arad szabad kiralyi város törtenete, II, Arad, 1895, str. 277, Aleksandar Forišković, nav. delo, str. 139-140.

[14]Aleksandar Forišković, nav. delo, str. 140.

[15]Isto, str. 139.

[16]Isto, str. 139-141 i nap. 58, str. 205. Ratne operacije srpskih graničarskih odreda pod komandom Jovana Tekelije do početka avgusta 1703. godine jasno otkrivaju stil operativnih oružanih zahvata, ali i karakter vojnih jedinica krajiških Srba, kao i njihovih kuručkih protivnika. Vojno-analitičkim presekom operativnih aktivnosti milicijskih i kuručkih snaga u datom periodu ustanovila bi se jasna distinkcija između strateško-ofanzivnih ili odbrambenih dejstava jedne regularne i na vojnoakademskim principima delovanja utemeljene oružane sile od dejstava skupine ratnika neregularne provenijencije ustrojenih na načelima gerilskog načina ratovanja. Samo na opisan način možemo da razumemo i pomenuta dejstva graničarskih, ali i kuručkih snaga u leto 1703. godine kada je pohod Jovana Tekelije više izgledao kao nasilni prodor u pozadinu neprijateljske teritorije izviđačkog karaktera sa veoma ograničenim vojničkim dometom i obimom. Namera milicijskih odreda bila je da se kuručke snage neutrališu u smislu sposobnosti za preduzimanjem ofanzivnih akcija i da iste vežu za neposrednu odbranu teritorija koje su se u datom trenutku nalazile pod njihovom kontrolom. Potvrdu ovih navoda pronalazimo i u opisanom sukobu sa odredom Andraša Bonea koji je imao osobine klasičnog sudara u iznenadnom susretu. Domet svih preduzetih akcija bio je veoma skroman, ali svakako, iste imaju svoje mesto u istorijatu srpsko-mađarskih sukoba tokom Rakocijevog „Rata za slobodu i otadžbinu“. Na osnovu opisanih oružanih aktivnosti Rakocijevih snaga, osnovano možemo zaključiti da u prvim mesecima pokreta kuručki cilj nije bio vojno i političko potčinjavanje ili uništenje vojnograničarskog sistema, već namera da iste zadrže van okvira sukoba. U prvim danima bune, Rakoci je težište odnosa prema Srbima (što ćemo videti u daljem izlaganju u ovom radu) pomerio sa vojnog ka diplomatsko-političkom diskursu, a Bečki dvor je bila ta instanca koja je, doduše sasvim legalno, odlučila da graničarski sistem neposredno angažuje u borbama protiv rebelijanata. Naravno, na taj način postizali su se višestruki ciljevi za habzburške interese, pre svih direktnim angažovanjem graničarskih snaga u operacije šireg obima, veliki deo kuručkih jedinica angažovao se na prostoru vojnih granica čime je pritisak na druge delove Monarhije i carsku vojsku znatno opao. Takođe, otklanjala se i mogućnost kompromisa između ustaničkih vlasti i predvodnika srpskog etnosa.

[17]Márki Sándor, nav. delo, str. 277.

[18]Gavrilo Vitković, Kritički pogled na prošlost Srba u Ugarskoj, Glasnik SUD, 30, Beograd, 1871, str. 9-12.

[19]Nije na odmet da pomenemo da je, istovremeno sa izbijanjem sukoba graničara sa Rakocijevim kurucima u Potiskoj i Pomoriškoj vojnoj krajini i na području Baranje, dakle područja koje se nalazilo u neposrednoj blizini Granice, došlo do burnih socijalnih i oružanih pokreta populacije. Međutim, na ovom području u pokretu su bili pripadnici srpskog etnosa (za razliku od etničke pripadnosti „rebelijski“ opredeljene populacije u severnim i istočnim delovima Ugarske). Potrebno je da naglasimo da ova dva pokreta nisu bila u neposrednoj vezi. Sasvim sigurno, do pobune Srba u Baranji došlo je zbog nepodnošljivih pritisaka nosilaca i protagonista prohabzburške politike rimokatoličkog prozelitizma koja su na nedvosmislen način uticala na verska opredeljenja pravoslavnog „rackog“ stanovništva, kao i zbog teškog socijalnog položaja uslovljenog ratnim kontribucijama i drugim teretima. Karaktere pomenutih tereta možemo da posmatramo samo u okvirima parametara na osnovu kojih se vrednuje intenzitet eksploatativne politike ekonomskih elita feudalnog staleža ugarskog društva naspram egzistencijalnih potreba i interesa naseljenog „rackog stanovništva“. Predvodnici pobune bili su izvesni Ignjo iz Lančuga, Simo iz Dobrokesa, Simo Kulašev iz Suljoša, kapetan Boža iz Sigeta, Vuk iz Mindsenta, kao i nekolicina sveštenika. Glavno središte ustanka bilo je u okolini Suljoša i Bate. Pokret je bio slabo organizovan, bez jasnog koncepta i cilja borbe i kao takav već u početku osuđen na propast. Nisu dovoljno poznati podaci o odnosu Rakocija prema srpskoj pobuni u Baranji i mogli bismo da pretpostavimo da bi opasnost od zajedničkog neprijatelja kuručke snage i pobunjeničke odrede „baranjskih Srba“ postavila u određenu savezničku relaciju, ali tok događaja nije dobio pomenuti obrt. Kada kažemo „opasnost od zajedničkog neprijatelja“, jasno je da ovde posmatramo odnos brojnih Rakocijevih pristalica, ali i „pobunjenog baranjskog stanovništva“ prema prozelitski opredeljenim krugovima rimokatoličke jerarhije u Kraljevini Ugarskoj i to onim koji su ostali odani politici habzburškog dvora, vidi: Márki Sándor, nav. delo, str. 275-276. Uporedi i Dušan J. Popović, nav. delo, str. 59-61.

[20]Do početka avgusta iste godine, mađarski bunt Ferenca Rakocija II podržali su i Srbi iz šanca Semlaka, kao i pojedinci iz Potiske vojne granice, poput „katane Obrada Lalića iz Sente“, koji je u sukobima oko Segedina zarobljen od strane srpskih graničara, a potom i streljan. Sa svoje strane knez Rakoci je izdao zapovest da se prema dezerterima u redovima kuručke vojske postupa bez milosti, kao i prema zarobljenim pripadnicima graničarskih milicija koji nisu želeli da pristupe mađarskom pokretu, ali je pri tom skrenuo pažnju vojnom zapovedniku Segedina da uloži napor u cilju pridobijanja srpskog etnosa, posebno aradskog oberkapetana Jovana Tekelije, „ukoliko je potrebno i obećanjima i darovima“, vidi: Dušan J. Popović, nav. delo, str. 59, 62-63.

[21]Gavrilo Vitković, Kritički pogled na prošlost Srba u Ugarskoj, Glasnik SUD, 30, Beograd, 1871, str. 10-11. U integralnoj verziji teksta Proglasa Ferenca Rakocija II upućenog srpskom etnosu, a u transkripciji Gavrila Vitkovića doslovce stoji: „Znajući da je i ovaj večito naoružani i oružiju vičan narod srpski (rácz nemzet)ne mali deo žalosti i gonidbe u našoj državi snosio, da bi i on učesnik bio u starinskoj slavnoj slobodi naše zemlje; šćadijasmo ovim našim pismom njima obznaniti, da ni dana ne dane ni časa ne čase, već odmah se oružaju, i da se obavežu na uslugu našem milom otačastvu. Što ako učine, obvezujemo se našim istinitim mađarstvom, da će od oca na sina, od potomstva na potomstvo biti u takvoj slobodi, da nigde nikom neće danak davati; sve srpske varoši, koje sada za slobodu našeg otačastva, na oružje ustanu, učestvovaće u istoj slobodi, kao i ostale hajdučke varoši, i da će samo svojim oružjem služiti svoje otačastvo. Ako na protiv ne ustanu, kako u obranu našeg mađarskog otačastva, tako i svoje sopstvene slobode, ili jošt i protivu nas oružje podignu; kao što već otpočeše neki u Velikom Varadu okupljeni Srbi, to ćemo ih bez svakog milosrđa klati i seći, ni decu im nećemo štedeti, i ako nam Bog blagoslovi naše oružje, konačno ćemo ih iskoreniti u mađarskom otačastvu“. Pomenute „hajdučke varoši“ odnose se na zasebnu administrativnu jedinicu-distrikt u Sabolčkoj županiji koja je u datom periodu uživala izvesne privilegije, vidi: Márki Sándor, nav. delo, str. 276-277.

[22]Papp Klára–ifj. Barta János, A Rákóczi-szabadságharc és a hazai nemzetiségek, Kisebbségkutatás, 2003, 292.U datom periodu razvojamađarskog ustanka, već je postalo jasno da su se Srbi, a posebno njihove duhovne i političke elite u Ugarskoj, opredelile za „carski tabor“, što kneza Rakocija, kao i njegove najbliže saradnike i vojne zapovednike kuručkih jedinica nije sprečilo da i u narednim godinama ulažu napore u svrhu postizanja sporazuma i uspostavljanja saradnje između ta dva politička i društvena činioca u Ugarskoj. Pored pomenutog Proglasa Srbima, Rakoci se putem lične korespondencije relativno frekventno obraćao i patrijarhu Arseniju III Čarnojeviću. Prvi put srpskom patrijarhu obratio se pismom iz Đenđeša 6. septembra 1704. godine, a drugi put 2. marta 1705. godine vidi: Gavrilo Vitković, Spomenici iz budimskog i peštanskog arhiva, Zbirka I, Glasnik SUD, II odeljak, knjiga III, 1873, dok. br. 27, str. 42-44.

[23]O pokušajima uspostavljanja saradnje između kuručkog pokreta i srpske graničarske milicije i njenog etnosa u celini biće više reči u narednim izlaganjima.

[24]Nije potrebno posebno da naglašavamo splet okolnosti koji uvek prate ratne operacije, gde i časno držanje vojnih i paravojnih jedinica tokom zadataka često dobije jedan diskutabilni karakteri to posebno u vremenskom intervalu na koji se odnosi i tema ovog rada. Već u poznu jesen i na početku zimskog perioda, te ratne „rebelijantske“ 1703. godine utelotvoreni su jasni fundamenti, naročito kasnijeg, strahovitog animoziteta između dve etničke zajednice – srpske i mađarske na prostoru Kraljevine Ugarske. U kolektivnoj svesti mađarske etničke zajednice usađano je uverenje da Srbi predstavljaju „produženu ruku carske samovolje“ u Ugarskoj, te da je iste iz pomenutih razloga potrebno posmatrati kao „uljeze“ i „otimače mađarske zemlje“, a sa druge strane, srpski etnos na prostorima Mađarske, u mađarskom etnicitetu video je ništa drugo do „silu koja im osporava pravo na egzistenciju u Panonskoj niziji“. U kasnijem periodu, posebno u revolucionarnim godinama 1848/49, kao i razdobljima dva svetska rata u prvoj polovini XX stoleća, navedene predrasude usloviće žalosnu sudbinu međusobno isprepletanih odnosa i interesa oba naroda, koja je obeležila bezmalo vek i po srpsko-mađarskih relacija, vidi: Aleksandar Forišković, nav. delo, str. 203.

[25]Uprkos porazu iz septembra 1703. godine, srpske jedinice su 18. novembra iste godine, dakle dva meseca kasnije izveli uspešan napad na Belenjiš i njegova okolna sela koja su zauzeli, a potom i spalili. Međutim, ova operacija imala je samo lokalni značaj, te nikako ne umanjuje obim i značaj poraza koje su Tekelijine snage pretrpele dva meseca ranije, vidi: Márki Sándor, nav. delo, str. 277. Uporedi i Aleksandar Forišković, nav. delo, str. 143. i 205, nap. 60.