Autor: prof. dr Boris Stojkovski
Istorija Albanaca i Albanije, kako one koju obuhvata današnja država, tako i prostora koji se tokom istorije tako nazivao, predstavlja jedno zanimljivo i nedovoljno istraženo područje prošlosti Balkana. Svedoci smo, takođe, da zbog dosta kompleksnih odnosa između srpskog i albanskog naroda istorija ovih potonjih (iako Srbima susedne populacije), se slabo proučava a vrlo je često i oruđe u rukama politike, ideologije i pseudonauke. Nadalje, u albanskim kulturnim i naučnim krugovima, a da ne ističemo posebno političke, albanska istorija se bezočno falsifikuje, krivotvori i velikim brojem izmišljotina stvara lažna povesnica Albanaca na području Balkanskog poluostrva, ali i srpskih zemalja, najviše Kosova i Metohije ali i drugih delova sadašnje Srbije, kao i njenih istorijskih teritorija.
Srpska naučna javnost se podosta bavila ovom problematikom, a istoriju Albanaca doticali su razni znameniti srpski naučnici od Milutina Garašanina, preko Sime Ćirkovića, Ivana Božića, Božidara Ferjančića sve do Dušana Batakovića. Ne treba zanemariti ni ogroman doprinos svetske lingvistike na rasvetljavanju vrlo komplikovanih pitanja vezanih za poreklo albanskog naroda i njegovog jezika. Isto tako i najstarija istorija, kao i albanski srednji vek bili su i jesu polje interesovanja brojnih naučnika iz čitavog sveta. Međutim, ova je tema nekako ostala izvan dometa šire javnosti u Srbiji i publike koja nije istoričarska, te je više dospela u ruke pseudonaučnika i ljudi koji nemaju nikakav naučni kredibilitet.
Poreklo Albanaca je van svake sumnje do danas predmet ozbiljnih naučnih diskusija. Izvesno da je albansko poreklo paleobalkansko, od kog naroda ili kojih naroda možda potiče albanska populacija je sasvim nejasno. Lingvistički dokazi i vrlo duboka jezička analiza oskudnog materijala ukazuju da je moguće da je albanski jezik sačuvao protobalkanska i paleobalkanska obeležja. Uprkos tome postoji i nemali broj teorija koje su prisutne u naučnim krugovima. Ilirsko poreklo Albanaca je tu svakako najpoznatije, i njegovi prvi poslenici se javljaju među evropskim naučnicima još u kasnom XVIII stoleću. Sumarno gledano, po ovoj teoriji Albanci su se navodno povukli iz južne Ilirije u planine pred slovenskom najezdom u vreme doseljavanja Slovena na Balkan. Albanci se, po nekim drugim aspektima ove teorije smatraju potomcima ilirskih plemena.
Dačka teorija je takođe dosta prisutna u balkanskim naučnim krugovima, a nju možemo sumirati rečenicom da su se Albanci spustili iz Mezije od III do VI stoleća, a zanimljivo je da je i u novom veku Bukurešt važan centar za širenje albanske kulture. Tračka teorija je potpuno saglasna sa ovom, a po njoj pradomovina Albanaca treba da se traži u rejonu između Niša, Skoplja, Sofije i Albanije, dok neki stručnjaci smatraju da im je pradomovina u Rodopima i tračkim planinama. Kavkaska, italijanska i druge teorije odbačene su odavno u načnim krugovima i danas ih malo ko i razmatra ozbiljno.
Ilirska teorija, je međutim, na ozbiljnim vrlo staklenim nogama. Naime, iako pleme Albani i grad Albanopolis jesu locirani oko grada Kroje, ali nema apsolutno nikakvih direktnih dokaza da Albanci imaju direktan kontinuitet sa stanovništvom ovog područja koje navode antički autori. Albanski jezik je daleko verovatnije neki protoindoevropski balkanski jezik blizak delimično i sa ilirskim, ali nema ni lingvističkih ni bilo kakvih drugih dokaza da je to jezik identičan ilirskom.
Poseban problem je činjenica da nema arheoloških dokaza o ilirskom kontinuitetu zajedno sa Albancima. Jer najpoznatiji arheološki nalazi ilirskog doba, tzv. Komani kultura nema dokaza da je vezana za Albance, jer nalazi koji su vezani za ovu kulturu postoje diljem Balkana. Što se pak dačke, odnosno dačko-tračke teorije tiče, problema i tu ima na pretek. Nema direktnih izvora koji svedoče o masovnim migracijama albanskih masa iz Dakije ili Trakije ka Albaniji, a u nauci postoje pretpostavke da su mogli doći iz doline Morave kao direktna posledica naseljavanja i migracija Slovena ka Balkanskom poluostrvu.
Postojanje albanskog jezika svedoči jedan dokument u kome je zapisano sledeće: Audivi unam vocem, clamantem in monte in lingua albanesca. Radi se o pravnom spisu u kome o ovom čoveku koji je vikao na albanskom jeziku sa planine govori izvesni Matija, svedok u krivičnoj parnici sačuvanoj u Dubrovniku 14. jula 1284. godine. Nažalost, ne postoje sačuvani detalji o tome kako je glasilo to obraćanje, odnosno vika, čoveka sa planine koji je govorio albanski. Najstariji pisani pomen na samom albanskom jezku je iz 8. novembra 1462. godine. U pitanju je zapis u pastoralnom pismu nadbiskupa Drača, Pavla Anđela, crkvi Svetoga Trojstva u Matu gde se navode reči koje se izgovaraju tokom krštenja. Na albanskom ovaj ugledni kardinal je zapisao Un’te paghesont’ pr’emenit t’Atit e t’Birit e t’Spertit Senit što bi u prevodi značilo ja te krstim u ime Oca, i Sina, i Duha Svetoga. Rečeni dokument je sačuvan u Medičijevoj biblioteci Laurencijana u Firenci, a otkrio ga je veliki rumunski istoričar, vizantolog i proučavalac prošlosti naroda Jugoistočne Evrope, Nikolae Jorga, 1915. godine.
Prema naučnicima protoalbanski jezik izvesno da karakterišu pozajmljenice iz latinskog jezika (lingvisti ih datuju u period od 167. g.p.n.e. do 400. godine) zatim grčkog (paleolingvisti ih datuju oko 600. godine) i slovenskog, nakon doseljavanja Slovena i početaka interakcija dvaju populacija.
Pisani istorijski izvori su svakako poseban važan korpus za proučavanje najstarije istorije Albanaca ali i prostora Albanije. Starogrčki istoričar Polibije navodi grad Ἄρβωνα, i to kao grad u kome su ilirske trupe pod kraljicom Teutom našle sklonište. Ovaj grad Arbon smatra se da je bio u Liburniji ili u Iliriji drugde negde. Ptolemejeva Geografija, jedno od kapitalnih dela antičkog sveta, navodi grad Albanopolis, kao i pleme Albani (severozapadno od Drača se locira njihovo područje).
I u Vizantiji je bilo važnih spisa za ubikaciju Albanije. Delo po imenu Ἐθνικά Stefana Vizantinca, enciklopedijsko delo o narodima iz VI veka, spominje grad u Iliriji po imenu Ἀρβών i stanovnike ovog grada Ἀρβώνιος; pl. Ἀρβώνιοι odnosno Ἀρβωνίτης; pl. Ἀρβωνῖται. Ove podatke iznosi oslanjajući se na Polibija.
Arbanasi poluverci (kako je saopštio veliki Radoslav Grujić), navedeni su u jednom zapisu iz doba cara Saumila, a citirano je po srpskoslovenskom rukopisu iz 1628. godine. Kao što je rečeno, ovo naučno otkriće saopštio je Radoslav Grujić, proučavalac pre svega crkvene istorije našeg naroda, ali i svestrani naučnik velikog formata.
Istorija koja je nastala iz pera Mihaila Atalijata, vizantijskog autora, je delo gde se Albanci nesumnjivo prvi put pominju. Prvi potencijalni pomen, vezan 1043. godinu, je zapravo u nauci dosta upitni pomen Albanaca (koje Atalijat navodi kao Albanoi/Albani), ali je sa druge strane njihovo učešće u pobuni 1078. godine neupitno i to je potpuno izvesno siguran prvi pomen Albanaca na Balkanskom poluostrvu. Drugo značajno pitanje u vizantologiji jeste da li je termin εξ Αρβάνων i Arvani u Aleksijadi vizantijske princeze i spisateljice, Ane Komnine, pojam koji se odnosi na Albance sa Balkanskog poluostrva. Bilo kako bilo, njen otac Aleksije Komnin, vizantijski car (1018−1043) jeste vodio kampanje na Balkanu protiv Normana, te je sasvim moguće da se taj pomen odnosi na Albance koji su ratovali na tlu oko Drača. I srpski izvori svedoče o Albancima na Balkanu. Hilandarska povelja iz 1198. godine, važan duhovni, ali i politički spomenik, za Albance (Arbanase) spominje da žive u Pilotu, u delu gde se navodi o zemljama koje je sabrao i ujedinio Stefan Nemanja. U samoj povelji taj odeljak ovako glasi: I podiže propalu svoju dedovinu, i priobrete od morske zemlje Zetu i sa gradovima, a od Arbanasa Pilot, a od grčke zemlje Lab s Lipljanom, Dubočicu, Reke, Zagrlatu, Levče, Lepenicu, Belicu.
Sledeći važan podatak je iz 1210. godine gde se citira jedan mletački dokument koji navodi da kontinent preko puta Krfa naseljavaju Albanci. Nakon Četvrtog krstaškog rata 1204. godine i na području Albanije osamostaljuje se oblast nazvana Kneževina Arbanon, u vizantijskim izvorima Ἄρβανον, latinskim Arbanum, napose i kao Raban u Žitiju Svetog Simeona. Pominje se u vizantijskim izvorima XIII veka, a ključan izvor za istoriju ovog područja je vizantijski istoričar i političar, Georgije Akropolit. Dinastija koja je vladala Arbanonom se često naziva Progoni, po osnivaču koji se zvao Progon, a oblašću su vladali još i njegovi naslednici Jovan i Dimitrije.
Titule koje su nosili su bile (velikog) arhonta i panipersevasta, koje su dobili u Vizantiji, dok se u latinskim izvorima nazivaju prosto terminom iudex. U početku su bili zavisni od Zete i Vukanovih potomaka, posebno Đorđa Nemanjića, ali su se postepeno osamostalili. Između Epirske despotovine i Srbije pokušavali su da laviraju relativno uspešno, a najuspešniji vladar je bio Dimitrije Progon (1204−1216), koji je postigao trgovački sporazum sa Dubrovčanima i bio u savezu i sa Mlecima. Titulisao se prvi kao princeps Arbanorum; Princeps Albaniae; a svoju oblast je u jednom papskom pismu definisao kao regionis montosae inter Scodram, Dyrrachium, Achridam et Prizrenam sitae. Povratak na rimokatolicizam je izgleda učinio ovaj vladar i izgleda da je bio i ktitor crkve nedaleko od LJeša, dakako rimokatoličke.
Arbanon je nakon Dimitrijeve smrti postao zavisan od Epira, potom i od Bugarske (do 1241. godine i tatarske najezde na ovu zemlju), i na kraju od Nikejskog carstva. Nikejsko-epirski sukob oko vizantijskog nasleđa je buktao i u Arbanonu, što je iskoristio na zapadu naslednik sicilijanske krune, te je došla invazija Manfreda Sicilijskog 1256−1257. godine. Manfred je bio saveznik sa Epirskom despotovinom. Poraz, međutim, Manfreda i Epira kod Pelagonije za trenutak su zaustavili sicilijansko napredovanje, ali je 1261−1264. godine usledila obnova sicilijanske vlasti nad Albanijom, inkorporiranje lokalnih feudalaca u državnu organizaciju, a Filip Šinar je postao upravitelj Albanije (sedište mu je bilo ostrvo Krf pa Kanina).
Bitka kod Beneventa i mir u Viterbu doveli su do toga da su sva prava Manfreda prešla na Karla Anžujskog nad Albanijom. Karlo i albanski feudalci su stoga bili u kontaktu od 1271. godine. Sporazum iz 21. februara 1272. uz saglasnost albanskog plemstva, biskupa i građana Drača doveo je do toga da Karlo Anžujski postane i kralj Albanije, te se titulisao od tada kao Carolus I, dei gratia rex Siciliae et Albaniae. Vojna uprava i de fakto kršenje svih autonomnih prava su, međutim, uprkos dogovoru i obećanjima zavladali na terenu. Mešali su se vizantijska pronija i zapadnoevropski feudalizam, ali su albanski velikaši sve više usvajali princip klasičnog zapadnog feudalnog ustrojstva i imali veliku nezavisnost u svojim oblastima. U verskom smislu rimokatolički prozelitizam je posebno bio razvijen na ovom području u doba postojanja anžujske kraljevine Albanije, a crkveni redovi (franjevci, premonstrati i drugi) su imali rašireno delovanje na celokupnom području. Drač, taj nekada važni vizantijski administrativni i crkveni centar, sedište i teme sa rangom dukata i dračke mitropolije, sve je više postajao uticajnom sferom Italije.
Vizantijsko-albanski uspesi 1274. godine na albanskom kopnu, osvajanje Butrinta i opsada Drača vrlo brzo su počeli da mute planove novim vlastima u Albaniji. Lionska unija 1274. godine dovela je do mira, a na papsku intervenciju usledilo je i priznavanje vizantijske vlasti u Albaniji na velikom području, osim nekoliko gradova. Anžujska kontraofanziva je krenula u periodu1278−1279. godine i sve vreme ju ja pratila podrška albanskog plemstva. Vizantijska ponovljena izuzetno jaka ofanziva 1280−1281. godine i pad grada Berata bili su uvod u laganu propast anžujske Albanije. Drač je od 1296−1304. godine srpski u doba kralja Milutina, i čitavo to područje smatrano je Simonidinim mirazom. Sa druge strane latinska obnova vlasti je usledila pod Filipom Tarentskim. Karlo Drački potom dobija prava na titulu kralja Albanije, a istovremeno je započeo i uspon jedne od najbitnijih albanskih velikaških porodica srednjeg veka, Topija, ali se rasplamsala i borba sa Srbijom koja se širila sve više ka unutrašnjosti Albanije. Do 1346. godine srpski kralj i potom car Stefan Dušan zauzeo celu Albaniju, dok je Karlo Topija isticao i sve više prava na albansku krunu posebno nakon dezintegracije srpskog carstva koja je usledila nakon smrti prvog srpskog cara 1355. godine.
Potom je 1368−1376. godine bila vlast samog Karla Topije nad Dračom, koje je pratilo osvajanje dračkog vojvode osvajanje Luja od Evrea, ali je 1383. vraćen Drač Topijama. Nad Dračom i znatnim delovima Albanije zavladali su i Balšići do 1388. godine, ali je konačno predat Veneciji od Đorđa Topije. Ostaci i kraljevine Albanije, pa i nekadašnjeg Arbanona su počeli, međutim da se krune pod osmanskom invazijom. U periodu od 1402−1415. godine upisane su poslednje godine i poslednji dani Kroje i ovaj značajni vizantijski i albanski grad je pao pod Turke.
Kao i drugde na Balkanu na kraju srednjeg veka, Osmanlije su organizovale novoosvojene teritorije u administrativnom smislu. Sandžak Albanija sa sedištem u Đirokastri je formiran, ali je izmak srednjovekovne epohe karakterističan i zbog razvoja uglednih albanskih velikaških porodica. One su bile raznorodnog porekla, srpskog, grčkog, vlaškog, ali i domaćeg, albanskog. Tu se svakako ističu Kastrioti, Muzaka, Dukađini, Arijaniti. Iz porodice Muzaka je i Đon/Jovan inače prvi istoričar koji je pisao kroz istoriju porodice i albansku povesnicu. NJegovo delo pisano 1515. godine često se smatra nepouzdanim, ali je ostavio vredna svedočanstva, između ostalog i o Skenderbegu, kojeg je smatrao Srbinom.
Konac srednje veka obeležile su albanske bune 1432−1436. godine, ali i period 1443−1468. godine označava Skenderbegova epopeja, odnosno borbe albanskog naroda, ali i drugih (Grka, Srba i drugih Slovena, Vlaha) naroda koji su živeli na tlu Albanije protiv zavojevača. Skenderbegova smrt učinila je kraj ovim naporima. Vilajeti Skadra i Janjine inkorporirani su u delove Albanije, a započeta je i islamizacija Albanaca kao i njihova masovna migracija na prostore gde nikada nisu živeli u značajnijem broju.
Ostavi komentar