Politički sistem – teorije i klasifikacije

Autor: dr LJubiša Despotović

Politički sistem – teorije i klasifikacije:

1. Teorija autoritativne alokacije vrednosti, Dejvida Istona formulisana u njegovoj znamenitoj knjizi Sistemska analiza političkog života. Politički sistem Iston doživljava kao sistem i proces odlučivanja o raspodeli ukupnih društvenih dobara. „Ova raspodela odvija se autoritativno jer se mora respektovati a sistem je spreman da primeni sankcije prema onima koji ne žele da poštuju odluke donete na nivoima sistema. Nauka o politici odnosi se na razumevanje kako se donose i izvršavaju autoritativne odluke… Iston označava politički sistem kao kompleksan zbir postupaka putem kojih inputi iz datih okruženja sistema ulaze/prodiru u politički sistem.“ (isto:147). Dakle, Iston politički sistem vidi kao mesto donošenja važnih odnosno autoritativnih odluka kojima se vrši važna funkcija političkih institucija da raspodeljuju ili preraspodeljuju postojeći fond društvenih dobara vršeći pri tom manje ili više poštenu i pravednu alokaciju društveno stvorenih vrednosti/dobara/resursa.

g. Strukturno-funkcionalni model političkog sistema, čiji je tvorac američki politikolog Gabrijel Almod u studiji Razvitak političkog sistema, koji nastavlja i nadograđuje Istonov teorijski model kreirajući neke bitne dopune kada se tiče input i autput funkcija političkog sistema. Po Almodu bitne funkcije u input fazi funkcionisanja političkog sistema su:

– politička socijalizacija i regrutacija, koja se odnosi na važne funkcije političke socijalizacije i regrutacije pojedinaca za potrebe nošenja pojedinih uloga u političkom sistemu.

– interesna artikulacija, koja se odnosi na ispoljavanje interesa u političkom sistemu i izražavanje zahteva za delotvornom političkom akcijom.

– interesna agregacija, čija je funkcija povezivanje i grupisanje interesa i njihovo pretvaranje u alternativne javne politike.

– politička komunikacija, koja omogućava formiranje javnog menja, i aktivnog biračkog tela kao važnih segmenata efikasnog funkcionisanja političkog sistema.

Gabrijel Almod smatra da je kapacitet inputa (ulaza) uvek mnogo veći od kapaciteta autputa (izlaza) u okvirima političkog sistema, jer država i političke institucije imaju ograničenje kapacitete procesuiranja mnoštva ulaznih interesa i njihovo pretvaranje u rezultantu efikasnog delovanja političkog sistema. Uz sva sistemska odnosno institucionalna ograničenja po Almondu politički sistem ima nekoliko važnih funkcionalnih sposobnosti:

– ekstraktivna sposobnost, shvaćena kao sposobnost političkog sistema da izvuče materijalne i humane resurse iz datog okruženja (prirodno okruženje, ekonomija i sl.).

– regulativna sposobnost, podrazumeva u stvari kontrolnu sposobnost sistema u smislu regulacije ponašanja pojedinaca ili drugih društvenih aktera, kao i uspostavljanja standarda, intenziteta pa čak i granica političke tolerancije.

– distributivna sposobnost, se pre svega odnosi na posedovanje kapaciteta i institucija koje će se prevashodno baviti raspodelom dobara i usluga.

– simbolička sposobnost, koja se odnosi prevashodno na ispoljavanje i izražavanje političkog jedinstva, dostojanstva, vernosti i sličnih simboličkih vrednosti.

– sposobnost odgovaranja, odnosno sposobnosti samog političkog sistema da odgovori i uspostavi ravnotežu između faktora inputa i autputa.

2. Klasifikacije političkih sistema:

U modenoj politikološkoj literaturi postoje brojne i raznorodne klasifikacije i tipologizacije političkih sistema od koji ćemo pomenuti samo neke:

a. Klasifikacija Karla Fridriha, on je kao nemački konstitucionalist klasifikovao dvanaest vrsta/tipova političkih sistema: anarhija, plemenska vladavina, despotska monarhija, oligarhija plemstva, teokratija – sveštenička oligarhija, neposredna demokratija, birokratska vladavina, parlamentarno-kabinetska vladavina, demokratija, predsednička vladavina, vojna diktatura i totalitarna diktatura.

b. Klasifikacija Toma Botomora, britanskog sociologa koji u svojoj klasifikaciji razlikuje: primitivna društva, gradove – države, azijske države, države nacija.

v. Klasifikacija S. N. Azejnštata, kome su se konceptualno pridružili Pitrim Sorokin, S. M. Lipset, Osvald Špengler, Arnold Tojbi i dr. Oni razlikuju: primitivne sisteme, patrimonijalne imperije, gradove-države, feudalne sisteme, centralizovane birokratske imperije, moderne sisteme u okviru kojih razlikuju demokratske, autokratske, totalitarne, i sisteme u razvoju (isto: 153).

Oblici političkih režima:

U političkoj istoriji postoji jednostavna dihotomna podela političkih režima na autokratske i demokratske, pri čemu je za prvi oblik karakteristična koncentracija moći u jednoj ličnosti, uglavnom ničim ograničena vlast, insuficijencija legitimnosti i sl, dok je za drugi osnovna karakteristika sistem podele vlasti i njena međusobna kontrola, politički legitimitet i sl.

1. Autokratija:

Autokratija je takav oblik političkog režima u kome vlada jedan čovek, na autoritativan način, u kome dominira visoka koncentracija moći i samovlašća. U ovakvom tipu političkih režima niska je ili potpuno odsutna komponenta legitimnosti vlasti. Nekada je upitan čak i njen elementarni legalitet. Reč je u stvari o stvarnom i suštinskom obliku samovlašća, predominacije i uzurpacije delovanja institucija političkog sistema, čak i onda kada je vlast formalno podeljena. Autokratije se najčešće u istoriji političkih režima deli na stare i moderne.

a. Stari oblici autokratije se dele na despotije i tiranije, i kao poseban oblik može se pojaviti i kao stare diktature, s tim što diktatura može imati i oligarhijski karakter ( i tada više ne spada u autokratiju) i uvek je vezana za ograničeni vremenski rok na koji se diktatura sprovodi (često je praktikovana u antičkoj Grčkoj). Dakle, za despotiju i tiraniju je karakteristično da se vlada bez ograničenja, samovoljno, brutalno gazeći svaki oblik zakona. To je bezobzirna i nemoralna uzurpacija političkog poretka od strane jednog vladara. Na vrhu piramide vlasti stoji samo jedan koji tiraniše masu potlačenih i poniženih podanika. Ovakvi oblici ličnog režima vlasti veoma su stari i sežu do najstarijih vremena i poznatih civilizacija Azije, Severa Afrike, Bliskog Istoka, i antičkog sveta Evrope.

b. Moderni oblici autokratije su: diktatura, cezarizam, i totalitarizam.

– Diktatura je oličenje samovlasti i uzurpacije svih prava onima nad kojima se vlada. Reč je suštinskoj monopolizaciji celokupne vlasti države, njenog političkog i pravnog poretka. U modernoj političkoj istoriji, diktatura je često vezivana za revolucionarna stanja u nekoj političkoj zajednici (Boljševička revolucija na primer) kada se pod maskom diktature (u navedenom slučaju proletarijata) prikrivala suština autokratske vlasti (prvo, Lenjina pa onda Staljina …). “ U savremenoj političkoj literaturi pojam diktature je politički proširen. Naime, moderne diktature obuhvataju: izuzetno velika, neograničena ovlašćenja koja su koncentrisana u rukama jedne osobe ili jedne grupe koja je na vlast došla nelegitimno (državnim udarom); suspenziju ranijih (zatečenih) ustavnih i političkih prava; manipulaciji kolektivnih osećanja podanika (širenjem straha, sejanjem opšte sumnje i sumnjičenjem „svih“ i „svakog“, stvaranjem neprijatelja režima/narodnih ili državnih neprijatelja/, ukidanjem pluralizma mišljenja, svakog oblika javnosti i tolerantnog dijaloga“ (R. Stepanov: 172).

– Cezarizam, se uobičajeno ispoljava kao oblik lične vlasti čiji je najčešći cilj očuvanje vlasti po svaku cenu. Cezarizam može imati i formu plebiscitarnog cezatizma, kada jedan veći broj podanika podržava cezaristički oblik vlasti i u jednom periodu podržava uzurpatora ili čak na izborima glasa za ovakvog nosioca lične vlasti . Kod nas se kao primer ovakvog tipa vladavine uzima početni period vladavine Slobodana Miloševića kada je imao većinsku podršku biračkog tela u prvoj polovini devedesetih godina prošlog veka, koju će postepeno gubiti.

– Totalitarizam je takav oblik političkog režima koji označava postepeno širenje apsolutne vlasti na sve segmente države i društva uključujući i sferu privatnosti građana i njihovih pogleda na svet. Za njega je uglavnom karakteristično postojanje jedne masovne partije na čijem čelu je predsednik kao dominantna ličnost i od članstva a naročito biračkog tela koje ga prati doživljen kao vođa. Partiju vodi po „firer principu“, koncentrišući kompletnu partijsku vlast u svoje ruke, a samu partiju koristi kao mašineriju koja neprikosnoveno izvršava njegove naredbe. Ovakav vid vladanja prati i političko nasilje, neretko i teror koji sprovodi tajna policija kao deo obaveštajno-bezbednosnog sektora koristeći svoje poluge moći ali i represivni aparat države.

 Sve je praćeno apsolutnom kontrolom medijskog sistema zemlje, i njegovo stavljanje u funkciju održanja vlasti, kontrole opozicije i građana. Ekonomske poluge moći takođe su deo ukupne strukture čijim zaposedanjem se vrši održanje totalitarnog poretka vlasti na neko vreme. U takvim okolnostima sve se pretvara u robu kojom se može trgovati u skučenom prostoru osiromašenih egzistencija građana, jer je siromaštvo i nerazvijenost kao po pravilu uporan pratilac totalitarizma.

Demokratija:

 Demokratija predstavlja politički pojam i političku praksu koja se u različitim oblicima praktikovala od antike do danas. To je verovatno najviše osporavan politički poredak od ljudi koji ne poznaju njenu suštinu i političke vrednosti na kojima se bazira. Istovremeno, to je bio politički ideal za koji se vekovima prolivala krv, davao život i žrtvovalo ono najbolje što je čovek mogao da prinese na „oltar“ njenog uspostavljanja. To nije najbolji politički poredak koji je mogao teorijski da se osmisli, ali je svakako najmanje loš koji je mogao da se uspostavi i praktikuje tokom poznate političke istorije čovečanstva. NJegove najbolje vrednosti i karakteristike pokušaćemo da u najkraćim crtama skiciramo u redovima koji slede. Sam pojam gradi se od grčkih reči demos (narod) i kratos (vladati) – što u krajnjem proizvodi pojam demokratija, koji u najelementarnijem značenju označava vladavinu naroda.

„Zanimljivo je istaći, da je Slobodan Jovanović veliki značaj u konstituisanju i razvoju političkog sistema, pridavao demokratskom i slobodarskom duhu jednog naroda. On je dobro znao, da iako za nauku teško uhvatljiv i neodređen, pojam duha naroda u realnom političkom životu presudno utiče na izbor pravca i sredstva kojima se jadan narod služi na svom istorijskom putu ka demokratiji… On je kao i danski humanista Hal Kok znao da demokratija nije gotova stvar, niti puki sistem, već živi i aktivni odnos prema društvenoj stvarnosti posredovan interesima ali iznad svega pravima i slobodama čoveka kao pojedinca“ (LJ. Despotović, 2001: 54). „Demokratija nije jedanput postignut rezultat, već zadatak koji stalno treba nanovo rešavati. A pre svega, nije učenje koje se može predavati i koje se namah može usvojiti. Ona je način mišljenja, način življenja koji se usvaja tako da se demokratski živi, kako u najstrožem privatnom životu u odnosu prema porodici i susedima, tako i u odnosu prema drugim narodima (…). Demokratija se nikada ne može obezbediti – upravo zato što ona nije sistem koji treba sprovesti, nego način življenja koji treba usvojiti. Reč je o jednom stanju duha koji treba preneti svakom novom naraštaju. Zato je suština demokratije prosvećivanje i vaspitavanje naroda.“ (H. Kok 1994: 15).

Norberto Bobio demokratiju određuje kao suprotnost svim oblicima autokratskih režima, kao skupom primarnih i fundamentalnih pravila kojima se donose kolektivne odluke i primenjuju procedure. Dok H. Linc i A. Stefan demokratiju vide kao način upravljanja državom, i modernim sistemom vladavine koja počiva na slobodnom i aktivnom građanstvu. Reč je o političkom sistemu koji počiva na poštovanju principa vladavine prava i garanciji političkih sloboda u punom kapacitetu njihovih prava. Za E. Hejvuda, liberalna demokratija je posredni i predstavnički oblik demokratije, jer se politički položaji stiču uspehom na redovnim izborima koji poštuju formalnu političku jednakost građana. U ovoj formi demokratije postoji jasna granica između države i civilnog društva, gde se insistira na standardima političkog pluralizma i političke kompeticije različitih političkih opcija. Profesor Vučina Vasović daje jednu racionalnu i suštinsku odrednicu demokratije kada kaže: “ demokratija se može odrediti kao oblik političkog sistema i života koji omogućava narodu ili najširim slojevima društva posredno ili neposredno učešće u procesu autoritativnog upravljanja društvenim poslovima, odnosno uticaj na vršenje javne vlasti i u kome se upravljanje i javna vlast vrše u interesu naroda, tj. društvene većine, uz garantovanje osnovnih prava i sloboda čoveka i građanina, posebno manjinskim grupama. Demokratski sistem obuhvata kako državnu strukturu i njenu aktivnost tako i onaj manje ili više institucionalizovani i složeni sklop odnosa i kanala preko kojih društvo utiče na vršenje državne vlasti…“ (V. Vasović, 2006: 49).

Kada posmatramo tradicionalnu klasifikaciju demokratije onda uočavamo da je ona podeljena u tri istorijska oblika, kao neposredna, posredna i plebiscitarna. Neposredna ili direktna demokratija svojstvena je onom tipu političkog predstavljanja i odlučivanja koje je lišeno bilo kakvog posredovanja. Dakle, ona je konkretna i direktna u svom ispoljavanju i praktikovanju od strane slobodnih građana. Istorijski najviše je vezivana za male političke zajednice poput antičkih polisa a danas tom modelu je najbliža lokalna samouprava, kao oblik političke participacije građana na lokalnom nivou organizovanja. Razvojem društva, njegovom centralizacijom i masifikacijom ovaj istorijski model demokratije je postepeno nestajao. Posredna demokratija, je savremena i reprezentativna demokratija, odnosno parlamentarna demokratija. Istorijski se javlja u velikim političkim zajednicama gde više nije bilo moguće direktno političko predstavljanje, već je uvedeno posredovanje, biranjem političkih predstavnika građana u zakonodavnu vlast neke političke zajednice. U ovakvom tipu političkog predstavljanja moguće je birati političke predstavnike građana (politička reprezentacija) i političke predstavnike teritorijalnih jedinica u složenim oblicima države (teritorijalna reprezentacija). Kod plebiscitarne forme demokratije, je prisutna neka vrsta srednjeg nivoa izjašnjavanja građana, pa se još u politikološkoj literaturi naziva i referendumska demokratija, jer se građani kada za to postoji politička potreba putem referendumskog izjašnjavanja opredeljuju za neka od ponuđenih političkih rešenja.

 Da bi se neki politički sistem mogao smatrati demokratskim on mora da ima sledeća minimalna politička obeležja, odnosno standarde i principe na kojima se konstituiše:

– da počiva na principu transparentnosti odnosno providnosti čitavog političkog procesa a osobito političkog odlučivanja.

– da je politička sfera ograničena u svom delokrugu odlučivanja i da poštuje nezavisnost ekonomske ili kulturne sfere delovanja društvenih subjekata.

– da počiva na principu poštovanja i sprovođenja vladavine prava, da je država ograničena pravom i da u političkoj zajednici dominira princip vladavine dobrih zakona a ne loših ljudi.

– na apsolutnom i bezuslovnom poštovanju ljudskih prava i sloboda.

– da sprovodi princip političke jednakosti i razumnog okvira socijalne jednakosti.

– da počiva na principu poštovanja odgovornosti nosilaca vlasti i odgovornog rada političkih institucija.

– da je u društvu suštinski zastupljen politički pluralizam kao oblik političkog organizovanja građana različitih političkih opcija.

– da je u političkom sistemu države i izvršne vlasti kad god je to moguće ispoštovan princip disperzije i dekoncentracije vlasti odnosno princip supsidijarnosti.

– da politički sistem funkcioniše na principu kompetitivnosti političkih elita i kontrabalasiranja političke moći.

– da je apsolutno ispoštovan princip izbornosti organa političke vlasti.

– da postoji sloboda medijskog prostora i delovanje demokratske javnosti.

– da se u vršenju funkcija pravne države i njenih organa prinude, sprovodi princip minimalne, racionalne i zakonske količine represije prema prekršiocima pravnog poretka.

Modeli demokratije:

Koristeći teorijske ali i empirijsko normativne kriterijume pri klasifikaciji modela demokratije moguće je iskristalisati nekoliko modela ili oblika demokratije: liberalni model demokratije sa svoja tri podoblika ili istorijske faze (klasični, moderni i neoliberalni model), poliarhiju kao model demokratije, konsocijativni model, diskurzivni model, participativni model, kosmopolitsku demokratiju, model multikulturnog građanstva, kombinovani ili eklektički model, i model nadziruće demokratije.

1. Liberalni model demokratije:

Liberalni model demokratije uzevši zbirno sa sve tri svoje istorijske i modularne specifičnosti karakteriše „heterogeni skup ideja o prirodi i formi integracije liberalizma i demokratije“ smatrao je Vučina Vasović. On se generalno bazirao na tzv. posredničkom individualizmu kao izrazu vlasničkih konstanti liberalizma kao političke ideologije organizovanih oko vrednosnog sklopa političke slobode. Čitav Liberalizam kao politička ideologija formirao se na vrednostima slobode, dok je ostale vrednosti Francuske buržoaske revolucije ostavio po strani. Oko jednakosti, naročito socijalne konstituisaće se kasnije druga ideologija (Komunizam), dok je bratstvo ostalo zagubljeno na marginama političke istorije moderne.

a. Klasični liberalni model: vezuje se Lokovo poimanje demokratije u kontrapunktu Rusoovog „prirodnog stanja“ kao polazne tačke društvenog ugovora. On se konstituiše oko potrebe očuvanja svojine (privatnog vlasništva) kao ugaonog kamena političke slobode i uporišta građanske autonomije u odnosu na sferu političke vlasti i državnih institucija. Ovde možemo čak govoriti o izvesnoj liberalnoj političkoj trijadi kao korpusu bazičnih političkih vrednosti na kojima počiva čitav politički poredak ali i građansko društvo – reč je dakle o životu, slobodi i imovini, kao ključnim vrednostima liberalizma. Liberalna trijada u kombinaciji sa predstavničkom demokratijom čini osnovu političkog poretka i ovog klasičnog modela demokratije.

Za njega je svojstveno da insistira isključivo na političkoj jednakosti, bez osvrta na preko potreban koncept socijalne odnosno ekonomske jednakosti. “ Ni u projektu ni u implementaciji ovog modela nema u iole punijoj meri obezbeđivanja onog što bi se moglo nazvati jednakošću, odnosno socijalnim i ekonomskim pravima.“ (isto: 58). Državu u ovoj fazi svoga razvoja vidi kao minimalističku eksplikaciju vlasti i često popularno naziva samo „noćnim čuvarom“ građanskog poretka , prava i sloboda građanina kao individue odnosno kao “ homo ekonomikusa„.

Literatura:

V. Vasović (2006). Savremene demokratije 1. i 2. Beograd: Službeni glasnik.

H. Kok (1994). Šta je demokratija. Beograd: Beogradski krug.

LJ. Despotović (2001). Sociologija demokratije. Novi Sad: Stilos.

R. Stepanov (2008). Uvod u politiku i politički sistem. Novi Sad: Filozofski fakultet.