Politički pravci u Vojvodini od prisajedinjenja pa do danas

Politički pravci u Vojvodini od prisajedinjenja pa do danas

Autor: Miloš Marinković

Stvaranje jugoslovenske države 1918. godine je predstavljalo istorijsku prekretnicu u političkom razvoju jugoslovenskih naroda. Ostvarivanjem vekovne ideje jugoslovenskog narodnog jedinstva bilo je u neposrednoj vezi sa karakterom oslobodilačkih pokreta južnoslovenskih naroda u 19. veku, kao i političkih i vojnih procesa do kojih je došlo u vreme Prvog svetskog rata. Uslovljenost i zavisnost ovih faktora presudno su uticale na proces nastajanja i politički karakter jugoslovenske države, njihov uticaj bio je i istorijski važan za političku sudbinu Vojvodine. NJen dotadašnji državno-pravni i politički razvoj u Austrougarskoj monarhiji biće prekinut.

Vojvodina se od samog početka našla u veoma složenim nacionalnim i političkim prilikama. Iz straha od moguće političke i vojne solidarnosti južnoslovenskih naroda sa Srbijom, austrougarske vlasti zabranjuju rad svih opozicionih partija, njihovu štampu, a mnoge prvake političkog i društvenog života hapse. Na udaru su bile istaktune ličnosti nacionalnog i političkog života Srba u Ugarskoj. Od jeseni politička zbivanja u Vojvodini dobijaju nacionalni karakter sa ciljem otcepljenja od Ugarske.

Iako je Vojvodina odlukama Velike narodne skupštine u Novom Sadu i beogradskom proklamacijom regenta Aleksandra ušla u Kraljevinu SHS, ona krajem 1918. godine nije bila teritorijalno definisana. Nova država pa samim tim ni Vojvodina, nije imala severne granice prema Rumuniji i Mađarskoj, a na zapadu prema Italiji. Diplomatska bitka za Banat počela je još 1914. godine kada je Pašićeva vlada formirala stručni tim za teritorijalna pitanja na čelu sa poznatim profesorom dr Jovanom Cvijićem. Već 1915. godine vlada je sa Krfa poslala u Pariz istoričara Jovana Radonića da lobira za Banat i on je sa advokatom Slavkom Šećerovim sačinio jedan memoar o Banatu.

Ukratko, na Mirovnoj konferenciji našu stranu predvodio je Nikola Pašić sa zahtevom da granica Banata bude 25 km istočno od Bele Crkve, 30 km istočno od Vršca, 10 km istočno od Rešice i 28 km istočno od Temišvara. Posle višegodišnjeg dijaloga presudnu ulogu su imali naši čuveni naučnici Mihajlo Pupin i Jovan Cvijić i uticali na danas važeće razgraničenje sa Rumunijom, koje je potpisano 1. oktobra 1921. godine.

Vojvodina je sa 1.787.438 stanovnika ušla u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, a Kraljevina je ukupno imala 12.017.323 stanovnika. Vojvodina je iz jedne velike države prešla u državu sa pet puta manjim unutrašnjim tržištem i sa civilizacijskim standardima zaostalim iza onih koji su u Beču, Pragu, Budimu, Pešti… Poljoprivredna proizvodnja u Vojvodini je po prinosima i opremljenosti bila ispod proseka u Austro-Ugarskoj monarhiji, ali ona je u novoformiranoj državi bila na najvišem nivou. U Vojvodini je 1919. godine bilo 20% svih industrijskih preduzeća Kraljevine SHS i 25% ukupne železničke mreže. Unitarna, protekcionistička i diskriminaciona politika koja je odmah povedena u Beogradu nije odgovarala političkoj i privrednoj klimi u Vojvodini. Međutim, kada se najjača vojvođanska politička partija, Radikalna stranka Jaše Tomića, 3. marta 1919. godine utopila u Beogradu u Pašićevu Radikalnu stranku, Vojvodina je ostala bez organizovane političke snage  koja bi mogla da postavi pitanje pokrajinskog identiteta i da ozbiljnije povede borbu za zaštitu vojvođanskih interesa u novonastaloj državi. Vojvodina je 1921. godine ima 14,8 % od ukupnog stanovništva u Kraljevini, a plaćala 25,5 % neposredno poreza Kraljevini SHS.

Na izborima za Ustavotvornu skupštinu, koji su održani 28. novembra 1920. godine, većinu su dobili radikali i demokrate i oni su odmah ušli u koaliciju, pošto su oko osnovne, unitarne koncepcije ustava imali iste poglede. Najkrupniji blok koji se još pri formiranju Kraljevine odmah suprotstavio unitarizmu i monarhiji, predvodila ga je Hrvatska seljačka stranka Stjepana Radića. Ona nije ušla u Ustavotvornu skupšitu, a kasnije su je napustili i drugi Hrvati, te je s tim otvoreno takozvano Hrvatsko državno pitanje, koje je decenijama kasnije potresalo Jugoslovesku državu sve do devedesetih godina 20. veka.

Vidovdanski ustav kao prvi ustav SHS-a izglasan je na Vidovdan 28. juna 1921. godine. Za taj ustav glasalo je 223 poslanika, dok je 35 poslanika bilo protiv, odsutnih 161 pretežno socijalista koji su bojkotovali. Ipak, od samog usvajanja Vidovdanskog ustava širom Kraljevine dolazi do političkih inicijativa koji traže njegovu reviziju. Protić napušta Narodnu radikalnu stranku, i formira Nezavisnu radikalnu stranku. Radikali kidaju koaliciju demokratama. U Zagrebu se 31. jula formira Hrvatski blok, zalažu se za reviziju ustava, koji okuplja Hrvatsku republikansku seljačku stranku, Narodni i Jugoslovenski klub. Pokretu za reviziju Vidovdanskog ustava će se pridružiti i vojvođanske političke partije, te počinje da tinja nezadovoljstvo položajem Vojvodine.

Atentat na kralja Aleksandra u Marselju 9. oktobra 1934. godine koji su izveli pripadnici Bugarske VMRO i Hrvatske ustaše, uz pomoć Italije i Mađarske, i dolazak na presto Pavla Karađorđevića imale su krupne posledice na prekompoziciju političkih snaga.  U Vojvodini je u to vreme jačala agrarna kriza, i počeli su seljački štrajkovi što je uslovilo jačanje opozicije.

Milan Stojadinović sa svojom politikom ofanzivnog privrednog razvoja povezuje se sa silama centralne Evrope, u ekonomskom pogledu je donela izvestan polet i privredi Vojvodine, a njegove mere za sanaciju poljoprivrede bile su među vojvođanskim seljacima kao nada u bolju budućnost. Politika „velikih radova“ se odnosila na izgradnju internacionalnog puta Subotica-Novi Sad-Beograd. Ovaj projekat je i te kako uticao na ekonomsku i privrednu situaciju u pokrajini i dao je veliki doprinos razvoju Vojvodine.

Dana 27. marta 1941. godine u Beogradu je izvršen vojni puč kojim je poništen tek potpisani pakt Jugoslavije sa silama osovine, a Hitler je istog dana doneo odluku o kažnjavanju neposlušnih Srba. Od Mađara je zatražio da se izjasne o svojim granicama i starim teritorijalnim pretenzijama koje su išle na uštrb Jugoslavije tj. Vojvodine iako je godinu dana ranije potpisan ugovor o prijateljstvu Mađarske i Jugoslavije.

Dana 10. aprila 1941. godine proglašena je Nezavisna Država Hrvatska, a mađarski regent Mikloš Horti u svom proglasu ocenjuje da Jugoslavija ne postoji i raspala se na svoje sastavne delove, te ga je to osokolilo da mađarske teritorije koje su od 1918. godine u sastavu Jugoslavije pripoji Mađarskoj. Vojvodina je podeljena – Baranja i Bačka su pripale Mađarskoj, Srem je dobila NDH, a Banat je stavljen pod Nemačku upravu. Sve mere pritiska na srpsko, jevrejsko i pomsko stanovništvo u Vojvodini kulminiralo je početkom 1942. godine kada je izvršena racija. To je najveći zločinački poduhvat mađarske vojske, na teritoriji Novog Sada i  južne Bačke. U ubilačkom pohodu učestvovalo je 2.000 vojnika. U noći 20. i 21. januara je počelo krvoproliće na ulicama Novog Sada, gde su ljudi streljani u kućama i na ulicama i kasnije bacani u zaleđeni Dunav.

Komunistička partija Jugoslavije na čelu sa Josipom Brozom Titom, počela je pripreme za oružani ustanak proziv okupatorske vojske. U Vojvodini, Pokrajinski komitet KPJ predvodio je Žarko Zrenjanin. Pored njega u Pokrajinskom komitetu bili su i Svezar Marković-Toza, Radivoj Ćirpanov, Sonja Marinković, Servo Mihalj, Erne Kiš i mnogi drugi.

Crvena armija je preko Rumunije krenula da oslobađa Banat početkom oktobra 1944. godine, a Tito je još u avgustu naredio Glavnom štabu NOV-a da pojača aktivnosti, i da se u Banat prebace udarne čete, kako se ne bi crvenoarmejci pojavili kao isključivi oslobodioci Vojvodine. Veći deo Nemaca iz Vojvodine se povukao sa nemačkom vojskom od oko 200.000 vojnika, a njihova imovina je konfiskovana i kasnije dodeljena kolonistima iz raznih delova Kraljevine, kao što su Lika, Kordun, Banija, Dalmacija, Makedonija, Bosna, itd. Mađarima imovina u Vojvodini po Titovom naređenju nije dirana.

Vojvođanski komunisti posle rata su imali jako težak zadatak, na jednoj strani trebalo je konfiskovati, nacionalizovati, otkupljivati, organizovati seljake u zadruge, a na drugoj strani trebalo je ujediniti sve političke snage u jedno.

Delikatno pitanje je bilo ignorisanje interesa Vojvodine kao sastavni deo Srbije. Iz Vojvodine su odseljeni – jedna livnica, dve električne centrale, četiri hemijske fabrike, sedam drvnih preduzeća, pet štamparija, dve mehanizovane ciglane, deset kudelja, jedna šećerana, jedna uljara i dvadesetčetiri mlina. To je sve odneto iz Vojvodine bez ikakvog obeštećenja.

Iz nejasnih političkih razloga u Vojvoditi nije smeštena nijedna fabrika od 66 koje je Jugoslavija dobila iz Nemačke, kao vid ratnih reparacija.

Milošević je krajem devedesetih godina 20. veka razarao pokrajinske institucije i gradio ambiciju da preuzme kontrolu na celoj teritoriji SFRJ, što je u nekim republikama počelo da izaziva jačanje nacionalizma i separatizma. Padanjem Berlinskog zida 1989. godine u Evropi su se desile velike političke, ekonomske promene, prekrajanja granica, stvaranje novih država. Titova verzija socijalizma i zajedništva nije bila održiva i došlo je do lančanih reakcija, izazvanim ratovima. Odlaskom iz zajedičke države Slovenije, Hrvatske i Bosne, Vojvodina je ostala u sastavu Srbije u kojoj žive i dalje složno mnoge nacionalne manjine sa većinskim srpskim stanovništvom.

U poslednje vreme se učestalo postavlja pitanje jednakosti autonomije Kosova i Vojvodine. Da li treba aktivirati ustav iz 1974. godine kojim su se precizno definisale autonomije za svaku od bivših republika.

Vojvodina je sastavni deo Srbije, tome je težila mnogo vekova unazad i ostvarila je svoj san da bude u genezi postojanja  Srbije, koja se borila za jednakost i ravnopravnost, protiv diktature i separatizma.