Politički portret Nikole Milutinovića

Politički portret  Nikole Milutinovića

Autor: Miloš Savin

Doktor Nikola Milutinović predstavlja veoma zanimljivu istorijsku ličnost od velike važnosti za istoriju Srba u Vojvodini. NJegovo političko delovanje je doživelo zenit u periodu postojanja dve države, Austrougarskoj i prvoj jugoslovenskoj državi. Izvesno je da bi politička stremljenja Nikole Milutinovića bila nastaljena i nakon drugog svetskog rata, ali mu novonastale okolnosti to nisu dozvolile. Sedam decenija svog života Nikola je bio aktivni kulturni i naučni radnik.

Nikola Milutinović je rođen 26. januara 1879. godine u Pančevu. NJegova porodica je smatrana uglednom u svoje vreme, iako nije iz redova krupnog kapitala i ogromnog zemljoposeda. Nikolin otac Kosta je bio trgovac drvetom a majka je poticala iz porodice Demetrović, za koju se pretpostavlja da je bila u izvesnom srodstvu sa Demetrovićima, odnosno Dimitrijevićima iz Novog Sada, čiji je poznati izdanak bio Mihajlo Miša Dimitrijević, vođa srpskih liberala u Vojvodini, nakon Miletićeve pasivizacije. Milutinović je osnovnu školu završio u Pančevu (1886-1890), klasičnu gimnaziju u Rožnjavi u Istočnoj Slovačkoj, tada Mađarskoj (1890-1897). Studirao je pravo u Budimpešti (1897-1899) i Klužu, istorijskoj prestonici Transilvanije (1899-1900), gde je i odbranio doktorat iz prava 1903. godine. Milutinović je nakon prava, na peštanskom univerzitetu slušao i izučavao slavistiku (1900-1902).  Po završenom školovanju, novopečeni doktor prava je bio advokatski pripravnik kod čuvenog dr Svetislava Kasapinovića u Pančevu (1903-1905). Kasapinović je bio najznačajnija ličnost nobilitetskog pokreta u Vojvodini, a pre toga jedan od prvaka Miletićeve Srpske narodne slobodoumne stranke.

Za razliku od srpskih notabiliteta u Hrvatskoj, koji su se okrenuli ka saradnji sa klerikalno-konzervativnim krugovima iz srpske mitropolije, vojvođanski notabiliteti su po pitanju srpskih autonomnih crkveno-školskih krugova, zadržali zajedničku liniju sa liberalima, protivnu interesima klera i mađarske vlade. Do rehabilitacije ove politike dolazi krajem XIX, i početkom XX veka, kada notabiliteti iz južnog Banata počinju da podržavaju liberale. Od ključnog značaja za ovu komunikaciju je bio Kamenko Jovanović uz saglasnost dr Svetislava Kasapinovića. I pored uticaja istaknutih notabiliteta iz svog okruženja i demokratske grupe koja je u prvoj deceniji XX veka doživljavala procvat u bivšim notabilitetskim centrima poput Kikinde, Sombora i Pančeva, Nikola Milutinović stupa direktno u redove Srpske narodne slobodoumne stranke (liberalna stranka), sa čijeg čela se u tim godinama povlači Ilija Vučetić. Pre Vučetićevog povlačenja (i smrti ubrzo nakon toga), došlo je do bolesti i smrti Nikole Joksimovića, čuvenog urednika Branika. Novi urednik Branika postaje Janko Perić, a jedno do najboljih pera ovog časopisa u periodu od 1905. godine do 1914. godine, postaje upravo dr Nikola Milutinović, koji se isticao u borbi protiv tzv. Aponjijevog zakona, koji je putem školskog sistema propagirao još veću mađarizaciju. Milutinović se 1905. godine aktivirao u Matici srpskoj, gde je na najbolji način zastupao interese liberalne stranke. U prvoj deceniji XX veka, uprkos ponovnom rađanju entuzijazma i ugledu koji su liberali imali među elitnijim slojevima srpskog društva u Vojvodini, liberalna stranka je po svom dometu bila bleda senka svoje nekadašnje snage, svedena na svega jednog poslanika u ugarskom i jednog u srpskom crkveno-školskom saboru. Nakon perioda taktičke saradnje radi dobrobiti ugarskih Srba, povratkom Jaše Tomića na mesto urednika zastave, nastavljen je proces koji je Tomić, započeo ubistvom Miše Dimitrijevića, samo ovaj put političkim sredstvima. Nikola Milutinović je bio primoran da brani slavu liberalne stranke od koordiniranih napada srpskih radikala i pojedinih mađarskih stranaka predvođenih Šomom Višontaijem, nekadašnjim advokatom Jaše Tomića.

Mladi pančevački liberal dr Nikola Milutinović i dr Branislav Stanojević su pokazali svoju aktivnost u punom intenzitetu (u periodu 1908-1910), pre svega, u pokušajima saradnje sa demokratama i Srpskim glasom protiv koalicione politike radikala prema mađarskim partijama.

Poslednji korak u obespravljivanju vojvođanskih Srba predstavljalo je potpuno ukidanje srpske crkveno-školske autonomije 1912. godine. Vodeću ulogu u okupljanju srpske opozicije su imale demokrate. Zajedničkim odborom radikala, liberala i demokrata, rukovodio je Milutin Jakšić. U međustranačkoj saradnji posebno se istakla grupa mlađih liberala, poput Nikole Milutinovića, koji su se nakon rata spojili sa demokratama. Ukidanje autonomije dovelo je i do već poznatog sindroma odlaska starijih liberala u pasivnost, pa će izuzev iskusnog dr Stevana Maleševića glavnu reč u ovom periodu imati Nikola Milutinović i Branislav Stanojević. Unutrašnje odnosi u Srpskoj liberalnoj stranci vide se iz pisma koje je Stevan Malešević poslao kikindskom demokrati Milutinu Jakšiću već 4. oktobra 1912. godine, u kom kaže: „Primio sam vaš poziv u sednicu ujedinjenih narodnih stranaka zbog ukinuća avtonomije i saopštio sam Vaše želje da naša Liberalna stranka popuni mesto koje je upražnjeno usled ostavke Arkadija Varađanina. Mogu vas izvestiti da smo se o tome savetovali i da se od starijih članova naše stranke nije hteo niko primiti, nego su me uputili da pozovem člana naše stranke dr-a Nikolu Milutinovića.“

Početkom prvog svetskog rata kao promoter ideje o autonomnoj Srpskoj Vojvodini, Milutinović je uhapšen i proveo je dve godine u mađarskom zatvoru u Aradu, mimo toga u društvenoj izolaciji. Odmah po oslobađanju nastavlja aktivan politički rad, te je izabran za pančevačkog poslanika na Velikoj narodnoj skupštini 25. novembra 1918. godine, a na skupštini je izabran za člana Velikog narodnog saveta. Odmah nakon rata otpočela je Milutinovićeva borba za političke i ekonomske interese Vojvodine u okviru nove jugoslovenske kraljevine.

Matica srpska je okupljala vojvođansku srpsku inteligenciju, što je smetalo beogradskom režimu zbog straha od „kulta vojvođanske srpske pokrajinske svesti“. Iako su režimlije pomognute policijom, pokušale da učlane stotine svojih sledbenika u Maticu, te da izvrše unutrašnji puč, njihova struja je bila poražena. Više godina je živeo u Beogradu odakle se zalagao za Srbe u Vojvodini. Bio je član Demokratske stranke, kasnije blizak SDS, odnosno Pribićevićevim krugovima.

Nova epoha u Matici srpskoj, počela je 1932. godine izborom Nikole Milutinovića za sekretara, te pokretanjem Glasa Matice srpske. Na optužbe da je cilj Srba, vojvođanskih regionalista da razbiju Jugoslaviju, Glas je u prvom broju, 1. maja 1934. godine, objavio Milutinovićevo mišljenje: „U našem Vojvođanstvu treba gledati onu sadržinu koju ono u istini stvarno predstavlja, ono znači ljubav našu za ovu grudu zemlje, za ove oblasti Jugoslavije, kada je reč o Vojvodini, reč je o Jugoslaviji. Naše Vojvođanstvo predstavlja brigu našu i staranje naše da srpski živalj u ovim krajevima Jugoslavije zauzme ponovo svoje staro mesto koje je držao pre nego što su Beč i Pešta otpočeli da ostvaruju svoju kolonizacionu politiku u ovim našim krajevima. Naše Vojvođanstvo u potpunom je skladu sa Jugoslovenstvom naše velike otadžbine, jer Jugoslovenstvo u ovim krajevima predstavlja, u prvom redu, i brojno najizrazitije naš vojvođanski srpski živalj.“

Matica srpska, pod vođstvom Nikole Milutinovića, je prerasla u najtvrđe uporište autonomističkog pokreta kod Srba u Vojvodini. U narednim člancima, Milutinović je razradio svoje stavove. Konstatovao je da pored hrvatskog u Jugoslaviji nije rešeno ni srpsko pitanje. Milutinović je smatrao da je u interesu rešenja srpskog pitanja formiranje dve srpske pokrajine u okviru Jugoslavije – Srbije kao homogene srpske pokrajine i Srpske Vojvodine kao mešovite srpske pokrajine. Na ovaj način bi vojvođansko pitanje bilo rešeno i u jugoslovenskim i u srpskim okvirima. Srpska Vojvodina bi bila neraskidivo vezana za Srbiju, ali i maksimalno autonomna u odnosu na nju.

Milutinović insitira i na „državotvornim sposobnostima Srpske Vojvodine“ koja bi pre svega došla do izražaja obezbeđivanjem ravnopravnosti nacionalnih manjina kao vojvođanske „pokrajinske posebnosti“, te njihovim uključenjem u sve društveno-političke procese. Milutinović, razrađujući svoj stav, predlaže da se u budućem federalnom uređenju Jugoslavije organizuju posebna srpska, hrvatska i slovenačka pokrajina, a ravnopravno sa njima i Vojvodina i Bosna i Hercegovina, vezane za Srbiju, kao protivteža beogradskom centralističkom hegemonizmu i velikohrvatskom separatizmu, te garant očuvanja državne zajednice. Po pitanju pokrajinskog razgraničenja, Nikola Milutinović se zalagao da Srpska Vojvodina mora da obuhvati Banat, Bačku, Baranju, ceo Srem (sa županjskim, vinkovačkim i vukovarskim Kotarima) i Osiječki Kotar sa Osijekom, a njegov stav se poklapao sa mišljenjem grupe zagrebačkih intelektualaca i programom Vojvođanskog fronta. Po tadašnjim podacima Hrvata bi bilo tri puta manje nego Srba u Vojvodini, a Srbi i Hrvati, to jest, Jugosloveni bi zajedno sa drugim slovenskim narodima činili većinu. Milutinović je predlagao da se u Vojvodini ekonomskom privlačnošću obezbede uslovi za naseljavanje još 300 000 Srba iz pasivnih krajeva. Novi Sad bi trebalo da bude centar vojvođanskog Srpstva, a Osijek centar Vojvođanskog Hrvatstva. Svi narodi u Srpskoj Vojvodini bi bili ravnopravni, a kulturnu dominaciju bi imali vojvođanski Srbi. Da bi se ovo ostvarilo, bilo je potrebno negovati vojvođansku svest. Da bi ispunila svoju misiju  Srpska Vojvodina je trebalo da „Uzme inicijativu za unošenje evropskih pogleda, kulturnih metoda, širokih vidika, modernijih shvatanja…“

Milutinovićeva analiza u kojoj je tvrdio da će Novi Sad do kraja veka imati preko dve stotine hiljada stanovnika, bile su predmet opšte sprdnje i omalovažavanja od strane beogradskih centralista i hrvatskih separatista.

Kako je fašizam u regionu uzimao maha, nakon sporazuma Cvetković-Maček, Nikola Milutinović je usmerio svoj rad na zaštitu Srpstva u Jugoslaviji i zalagao se za ulazak autonomne Vojvodine u srpsku federalnu jedinicu. Pred sam početak rata inicirao je formiranje Instituta za proučavanje Vojvodine. Smatra se da je Nikola Milutinović autor dva politička slogana, prvog: „Vojvođani na okup!“, i drugog, formulisanog pred fašističkom pretnjom: „Srbi na okup!“.

Tokom Aprilskog rata 1941. godine, Milutinović je, braneći svoju domovinu, zarobljen i interniran u logore u Minster, potom u Osnabrik. Mađarski okupator je 1943. godine, nakon pokušaja da se relaksira odnos prema Srbima u Bačkoj, zbog preokreta u ratu, oslobodio Milutinovića koji je nastavio da vodi Maticu, ali je već 1945. godine, smenjen sa funkcije. Nova komunistička vlast mu nije bila previše naklonjena, ali je ipak bolje prošao od svojih istomišljenika, Žarka Jakšića i Dušana Boškovića. Nakon Drugog svetskog rata nastavio je da radi kao arhivista u Muzeju Vojvodine. Ostao je aktivan u oblasti istorijske nauke, gde je ostavio nemerljiv doprinos.