Autor: Msr Srđan Graovac, istoričar
S primicanjem kraja jednog od najrazornijih ratova na tlu Evrope stvarali su se prvi temelji nove Jugoslavije. Noseći sa sobom veliki kapital Narodnooslobodilačke borbe (NOB), Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) izdvojila se kao glavna politička snaga u tom procesu. Stari rojalistički jugoslovenski projekat bio je duboko kompromitovan, kako neuspehom izgradnje stabilne i prosperitetne države u međuratnom periodu, tako i političkim i vojnim neuspehom snaga koje su tokom rata iza njega stajale. Jugoslovenski komunisti, ovenčani pobedom nad okupatorskim i kolaboracionističim snagama, nudili su drugačiju viziju Jugoslavije, u kojoj će se zajedno sjediniti tekovine antifašističke borbe i budući društveno-ekonomski preobražaji socijalističke modernizacije. Glavni oslonac u takvom ambicioznom projektu od samih početaka bio je Sovjetski Savez. Večita inspiracija svih predratnih jugoslovenskih komunista, sovjetska država pod Staljinovim vođstvom, nudila je nadu u ostvarivost posebne vizije prosperitetnog komunističkog društva, primenjive u siromašnim agrarnim društvima istočne Evrope. Slavno ratno savezništvo s jedinicama Crvene armije utkalo je u svest jugoslovenskih partizanskih boraca da su očekivani ciljevi jugoslovenske revolucije u nerazmrsivoj vezi sa podrškom i pomoći Sovjetskog Saveza.
Drugi svetski rat značajno je promenio ulogu Sovjetskog Saveza u Evropi. Od izolovane i ideološki nepoželjne države unutar Versajskog poretka u međuratnom periodu, ratni učinak i velika mobilizacija ljudske i materijalne snage Sovjetskog Saveza protiv Sila osovine, učinila je vladajući Kremlj glavnim arbitrom izgradnje jednog dela posleratne Evrope. Polazeći od interesa zaštite sopstvene bezbednosti u novom međunarodnom poretku, Staljinova politika krajem rata bila je usredsređena na definisanje i očuvanje sovjetskih interesnih sfera potvrđenih od saveznika, konferencijama na Jalti i Potsdamu. Staljinova „realpolitika“, koja niti jednog trenutka nije napuštala boljševičku viziju sveta, podrazumevala je vođenje međunarodne politike na principu poštovanja „odnosa snaga“. Pobedonosna Crvena armija krčila je put potvrđivanju zone uticaja Moskve u istočnoj Evropi. Iako, kako tvrde mnogi autori, Staljin nije imao u početku jasan plan o stvaranju istočnog bloka neposredno nakon rata, bilo je evidentno da nastali vakuum moći u istočnoj Evropi nameće novu transformaciju tih zaostalih društava, u kojoj će komunisti, zajedno uz podršku Sovjetskog Saveza, predstavljati odlučujući politički faktor.
Jugoslovenski komunisti, za razliku od većine istočnoevropskih, trijumfalni hod ka preuzimanju vlasti nisu temeljili isključivo na zaslugama prodora jedinica Crvene armije. Oslanjajući se na sopstvene snage u četvorogišnjem ratu protiv okupatora, oni su uspeli da izgrade respektabilnu vojnu snagu, a istovremeno, temeljnim ideološko-vaspitnim radom vežu značajan deo boraca za ideale budućeg socijalističkog društva. Unutar posleratne Jugoslavije nije postojala niti jedna dovoljno jaka i organizovana politička opozicija, koja bi mogla da ugrozi monopol vlasti KPJ. Uzdajući se u pobednosni ratni učinak i obećanja o stvaranju novog društveno-ekonomskog poretka, KPJ je uveliko prednjačila u odnosu na sve komunističke partije u istočnoj Evropi. U periodu Staljinove zabrinutosti zbog organizacione i političke nemoći komunističkih partija u Poljskoj, Rumuniji, Bugarskoj i Mađarskoj, jugoslovensko partijsko rukovodstvo je krajem 1945. godine uveliko držalo vlast u svojim rukama. Sovjetski Savez je u tom procesu izgradnje tzv. narodne demokratije činio glavni spoljnopolitički i ideološki oslonac nove Jugoslavije. Prvi koraci socijalističke Jugoslavije na međunarodnoj sceni činjeni su uz svesrdnu podršku Sovjetskog Saveza. Iskustvo jugoslovenskih komunista u vođenju međunarodnih (ali i državnih) poslova bilo je izuzetno skromno, i moglo se svesti na poslednjih nekoliko ratnih godina diplomatske borbe za afirmaciju partizanskog pokreta i revolucionarnih organa vlasti.
Uklapajući politiku prema Jugoslaviji kao deo šireg nastupa na područiju Balkana, sovjetska spoljna politika je vodila računa da se njeni interesi duboko vežu sa jugoslovenske, a da se zapadni interesi prikažu kao ideološki nepoželjni. Čvrstu osnovu posleratne jugoslovensko-sovjetske saradnje definisao je Ugovor o prijateljstvu i saradnji, potpisan 11. aprila 1945. godine u Moskvi, između sovjetske i jugoslovenske delegacije, koju je predvodio Josip Broz Tito. Važnost tog čina po interese nove Jugoslavije Tito je iskazao prilikom zdravice, ocenjujući da je ugovor „ostvarenje davnašnjih težnji naroda Jugoslavije – da žive u tesnom prijateljstvu sa velikim sovjetskim narodom“, koji je pod „genijalnim vođom“ Staljinom izvojevao pobedu protiv zajedničkog nepijatelja. Spoljnopolitička orijentacija nove Jugoslavije (FNRJ) gradila se na uverenju da je Sovjetski Savez, uz zemlje narodne demokratije jedini garant zaštite jugoslovenskih interesa u međunarodnim odnosima. Kako je istakao sam Josip Broz Tito u ekspozeu, kao predsednik vlade FNRJ i ministar odbrane, u Narodnoj skupštini 1. februara 1946, „nerazrušivi savez“ između Jugoslavije i Sovjetskog Saveza predstavlja „jedan od najjačih faktora za sigurnost naše nezavisnosti i mirnog razvitka naše zemlje“. Jugoslovenska diplomatija se redovno konsultovala s Moskvom u vezi svih spoljnopolitičkih pitanja i s počecima Hladnog rata pružala bezrezervnu podršku sovjetskoj politici. Prvi međunarodni problemi u kojima se Jugoslavija našla kao akter nakon rata, kao što je bilo pitanje Trsta ili Koruške, bili su rešavani oslanjenjem na podršku sovjetske diplomatije. Vremenom je postalo očekivano da jugoslovenski i sovjetski predstavnici u mnogim međunarodnim institucijama i forumima nastupaju i glasaju jedinstveno. Uverenje da je u Jugoslaviji vlast komunističke partije osigurana i da se društvo izgrađuje u skladu sa sovjetskim modelom, ubedilo je Staljina u mogućnost da upravo Jugoslavija bude prvi eksponent sovjetskih interesa na Balkanu. Planovi o izgradnji Balkanske federacije, sa odlučujućom ulogom Jugoslavije, svedočili su o namerama sovjetske politike da se manipulacijom panslovenskim osećanjima među balkanskim narodima učvrste dodatno pozicije SSSR u tom delu Evrope.
Ideološka bliskost jugoslovenskih komunista i „prve zemlje socijalizma“ bila je jedna od najjačih posleratnih spona saradnje Jugoslavije i Sovjetskog Saveza. Komunistička partija Jugoslavije od samih početaka organizovanog političkog delovanja bila je zasnovana na temelju uspeha ideja Oktobarske revolucije 1917. Lenjinova kodifikacija marksizma, izgrađivanjem koherentne i zaokružene teoretske misli, postala je glavno idejno usmerenje jugoslovenskih komunista. Sovjetski Savez bio je idealizovan kao primer uspešne izgradnje novog društveno-ekonomskog poretka, a boljševička partija kao primer savršene organizovane političke sile proleterijata. Dolaskom Josipa Broza Tita na čelo KPJ 1937, proces boljševizacije partije bio je uveliko završen. Nepogrešivost boljševičke linije bila je izražena kroz popularisanje Istorije Sovjetske Komunističke partije (b). Kratki kurs, osnovnog i obaveznog ideološkog „udžbenika“ svih komunista. Staljin je bio slavljen i uzdizan kao veliki teoretičar, čiji je dopinos marksističkoj teoriji izjednačavan s Marksom, Engelsom i Lenjinom. Povodom proslave 66. godišnjice Staljinovog rođenja, Edvard Kardelj je u prigodnom članku u Borbi 21. decembra 1945. ponosno tvrdio da je pisati o Staljinu značilo „pisati o najznačajnijoj istoriskoj epohi u razvitku čovečanstva“ i „jednom velikom trijumfu ljudskog uma“. Posvećujući ideološki panegirik Staljinu, Kardelj je zapravo isticao vrednosti kojih će se jugoslovenski komunisti nepokolebljivo držati u posleratnoj sovjetizaciji Jugoslavije, a čiji je idejni osnivač sovjetski lider: „Staljin je dao osnove za međunarodnu politiku socijalističke države i za liniju unutrašnje izgradnje socijalizma. Socijalsitička rekonstrukcija, industrijalizacija, kolektivizacija, petogodišnji planovi, izgradnja Crvene armije i odbrambene sile SSSR uopšte – sve je to rezultat teoretske i praktičke rukovodeće delatnosti Staljina u borbi za pobedu socijalizma u SSSR“.
Izgradnja „narodne demokratije“ u Jugoslaviji imala je za cilj da teoretski izrazi „tranzitni“ period u razvoju između građanske demokratije i socijalizma. Konzistentnost i brzinu tranzicije opredeljivala je rukovodeća uloga KPJ, koja je u tom procesu dosledno sprovodila zacrtani sovjetski model. U januaru 1946. u Narodnoj skupštini izglasan je ustav FNRJ, koji je sa određenim korekcijama, predstavljao kopiju sovjetskog ustava iz 1946. Novim ustavom uspostavljena je jasno izražena centralizacija države i partije, uz ukidanje i najmanje prisutnosti institucija „buržoaske“ demokratije. Ostaci građanskih opozicionih partija u okviru Narodnog fronta bili su različitim metodama, od hapšenja do zastrašivanja, eliminisani iz političkog i javnog života. Obnavljanje ekonomije zemlje nakon teških posledica ratnih razaranja sprovodilo se isključivo kopiranjem sovjetske ekonomske politike (nacionalizacija, centralno planiranje, kolektivizacija). Ambiciozni prvi petogodišnji plan razvoja bio je predstavljen u aprilu 1947, i bio je prvi takav u istočnoj Evropi. Ostvarivost zacrtanog razvoja jugoslovenske ekonomije bila je tesno vezana za okrenutost istočnom tržištu, trgovinskim odnosima sa Sovjetskim Savezom i zemljama „narodne demokratije“. Jugoslovenski ambasador u Moskvi, Vladimir Popović, u razgovoru sa sovjetskim ambasadorom Lavrentijevim, u aprilu 1946, istakao je činjenicu da Jugoslavija ne može samostalno da razvija privredu bez tesne saradnje sa Sovjetskim Savezom. Jugoslavija ne želi, smatrao je Popović, da „potpadne pod ekonomski uticaj Engleske i SAD“. U tu svrhu potpisani su mnogi bilateralni sporazumi između Jugoslavije i Sovjetskog Saveza. Kao doprinos izgradnji novog socijalističkog poretka jugoslovenski komunisti su očekivali ekonomsku, vojnu i kadrovsku pomoć od Sovjetskog Saveza. Sovjetski instruktori su učestvovali u izgradnji jugoslovenske armije i službe državne bezbednosti, dok je na stotine vojnih kadeta odlazilo na školovanje u Moskvu. Po oceni ambasadora Popovića, za Jugoslaviju je bilo kardinalno pitanje „vaspitanja i školovanja kadrova sa marksističko-lenjinističkim pogledom na svet, u sovjetskom duhu“. Sredinom 1947. godine Ministarstvo spoljnih poslova Sovjetskog Saveza sačinilo je, po instrukciji partijskog vrha, analizu rezultata razvoja „narodnih demokratija“ u istočnoj Evropi. U zasebnom memorandumu učinak KPJ bio je predstavljen u superlativima, pohvalama ratnog uspeha i izgradnje komunističke vlasti uz odgovarajući društveno-ekonomski model. U odnosu na vođenje spoljne politike, memorandum je potvrdio činjenicu da Jugoslavija čvrsto stoji protiv Zapada i podržava sve sovjetske spoljnopolitičke ciljeve. Slika o „lojalnoj“ Jugoslaviji imala je za cilj da upotpuni uspeh izgradnje sovjetske interesne sfere, naročito s eskalacijom hladnog rata u Evropi u toku 1946/47. godine, i da pripremi teren za konstituisanje čvršćeg bloka socijalsitičkih država pod neposrednom kontrolom Moskve.
Antihitlerovska koalicija nije uspela da potvrdi čvrstinu svog ratnog saveza pred izazovima posleratne obnove. Savezničke konferencije na Jalti i u Potsdamu pružile su kratkotrajnu nadu u mogućnost kompromisa na temelju dugoročne i zajedničke brige za mir u Evropi. Međutim, različite ideje o tome na kojim temeljima bi trebalo izgrađivati novi međunarodni poredak, uz snažno prisutvo dijametralno suprotnih ideoloških gledišta i državnih interesa, udaljavali su pozicije Moskve i većine zapadnih država. Ekspanzija Sovjetskog Saveza u Istočnoj Evropi, povezana sa mnogobrojnim incidentima u drugim delovima sveta (pitanje kontrole turskih moreuza, okupacija severnog Irana, podrška grčkim i kineskim komunistima) doživljavana je kao nasilno stvaranje sovjetske „socijalističke imperije“. Ona je tumačena kao „tradicionalni i instiktivni ruski osećaj nesigurnosti“, koji se jedino može obuzdati „logikom sile“. S druge strane, Staljinova politika, polazeći od duboko ukorenjenih ideoloških predubeđenja o stalnom antagonizmu s kapitalističkim svetom, tumačila je britansko i američko opiranje sovjetskim interesima kao obnavljanje hitlerovske ratne politike, uperene protiv sovjetske bezbednosti. Nerešeno pitanje Nemačke i iniciranje plana za ekonomsku obnovu Evrope (Maršalov plan) stvorio je potpunu atmosferu nepoverenja, u kojoj je jedna strana doživljavala drugu kao elementarnu pretnju po nacionalnu bezbednost.
Sa prvim počecima hladnog rata u Evropi, Jugoslavija je na Zapadu brzo svrstana među države – inustrumente sovjetske politike. Izveštaji britanske ambasade u Beogradu ilustrovali su takva viđenja u jednom od telegrama Forin ofisu, iz juna 1946, navodeći da je situaciju u Jugoslaviji teško proceniti jer ona „nije slobodni akter, i njene akcije nisu odraz jugoslovenske politike nego sovjetske“. Kriza oko Trsta, koja je počela u maju 1945, s dolaskom jugoslovenske vojske, bila je tumačena više kao širenje sovjetske sfere uticaja ka Jadranu, nego što je doživljavana kao borba za ispunjenje jugoslovenskih interesa. Identičan alarm za Zapad predstavljalo je eksaliranje građanskog rata u Grčkoj, u proleće 1946, u kome je Jugoslavija konstantno pružala značajnu pomoć vojnim snagama grčkih komunista, i za šta je bila osuđena u UN. U zapadnoj štampi i izveštajima diplomata Jugoslavija je dobila epitet sovjetskog „satelita br. 1“, dok je Tito prikazivan kao iskreni pobornik Staljinove politike. Jugoslovenska vlast se periodično trudila da prilikom mnogobrojnih razgovora sa zapadnim diplomatama iskaže uveravanja da je državna politika usmerena na razvijanje dobrih odnosa sa svim državama, ali ideološke razlike, ipak, nisu mogle biti prevladane. Napisi u štampi i partijskim glasilima zaoštravali su antizapadnu retoriku, stvarajući crno-belu sliku o postojanju permanentne borbe „progresivnih“ i „reakcionarnih“ snaga. S narastujućim tenzijama u međunarodnim odnosima sve više se pisalo u jugoslovenskoj štampi o „imperijalističkim“ planovima zapadnih država, nasuprot kojima stoji Sovjetski Savez, kao „glavno uporište, najjače oružje, najvažnija pozicija napretka, slobode i nezavisnosti naroda i istinske demokratije“. Za jugoslovenske komuniste bilo je prirodno i očekivano da Jugoslavija, kao deo progresivnog i naprednog sveta pruži podršku osnaživanja SSSR i njegove aktivne uloge u međunarodnim odnosima, sve u cilju ostvarenja „naprednog puta u razvitku čovečanstva“. Sovjetski ambasador A. J. Lavrentijev mogao je zadovoljno da konstatuje (mart 1947), sumirajući izveštaj za Moskvu, da je jugoslovenskom rukovodstvu postalo jasno „da osnovu spoljne politike Jugoslavije, garanciju jačanja njenog međunarodnog položaja predstavlja oslanjanje na Sovjetski Savez“. Beograd je bio prva prestonica u istočnoj Evropi koja je odbila da uzme učešće na savetovanju evropskih država, u julu 1947, povodom pitanja sprovođenja tzv. Maršalovog plana, usvajajući sovjetska gledišta da plan predviđa „mešanje u unutrašnje stvari evropskih država“ i stavljanje privrede evropskih zemalja „pod zavisnost od interesa SAD“. Za razliku od Jana Masarika, koji je nakon sovjetskog ultimatuma u vezi sa Maršalovim planom sebe doživljavao kao „sovjetskog lakeja“, jugoslovenska diplomatija je bila ponosna na ispunjavanje svoje „internacionalne dužnosti“.
Odluka Moskve da se odbije Maršalov plan ekonomske obnove Evrope, vodila je radikalizaciji Staljinove politike, odbacivanju „nacionalnog puta“ u socijalizam, i čvršćem povezivanju komunističkih partija pod ideološkim i političkim sizerenstvom Sovjetskog Saveza. U ispunjavanju tog cilja, 22–28 septembra 1947, u Šklarskoj Porembi (Poljska), održano je savetovanje predstavnika evropskih komunističkih partija. Glavni ton čitavom sastanku davalo je izlaganje sovjetskog predstavnika Andreja Ždanova, jednog od ključnih ličnosti u sprovođenju represivne ideološke dogmatizacije u Sovjetskom Savezu, od 1946. godine. Okupljenim komunistima Ždanov je predočio sliku posleratnog sveta u kome su se, po njegovom mišljenju, kristalisala dva suprostavljena bloka – „imperijalistički“ pod vođstvom SAD i „antimperijalistički“ pod vođstvom SSSR. Prikazajući politiku dojučerašnjih saveznika kao „imperijalističku“ i ratobornu, sračunatu na restauraciju fašizma i borbu protiv socijalizma, Ždanov je vešto ideološki sažeo sovjetsko viđenje nove hladnoratovske podele, prema kojoj, komunisti moraju biti jasno opredeljeni. U pružanju otpora američkom planu za „porobljavanje Evrope“ i imperijalističkim težnjama zapadnog kapitalizma, vodeća uloga, naglašavao je Ždanov, pripada Sovjetskom Savezu, kome su „strani bilo kakvi agresivni eksploatatorski motivi“ i koji je „verni pobornik slobode i nezavisnosti za sve narode“. Međutim, izlaganje Ždanova nije suštinski promenilo viđenje posleratnog sveta i karakter kapitalističkog društva koje je bilo zajedničko za sve komuniste, iskrene pobornike marksizma / lenjinizma. Ono što je Moskva sada zahtevala, bila je promena u strategiji evropskih komunističkih partija, usvajanje ratobornijeg i beskompromisnijeg pristupa u odnosu na planove „imperijalističke ekspanzije“. Komunistički redovi se moraju zbijati i tesno sarađivati, poručivao je Ždanovi, u tu svrhu, susret u Porenbi je okončan osnivanjem Informacionog biroa (IB), zasebnog koordinaciono tela, zaduženog da usaglašava zajednički nastup evropskih komunističkih partija. Za sedište biroa određen je Beograd.
Na savetovanju u Porembi jugoslovenska partijska delegacija imala je istaknutu ulogu i nastupala je kao glavni „sufler“ teza sovjetske delegacije. Referati Edvarda Kardelja i Milovana Đilasa bili su zapaženi i koncetrisali su se na kritiku italijanskih i francuskih komunista i neodrživosti njihovih „parlamentarnih iluzija“, kao sredstava političke borbe u njihovim državama. Izveštaj o držanju KPJ na savetovanju bio je po svemu pozitivan, a određivanje Beograda kao sedišta novog Informacionog biroa, svedočilo je o naročitoj pažnji koju je Moskva ukazivala Jugoslaviji. Prilikom susreta Staljina i Edvarda Kardelja, sovjetski lider je podvlačio razliku između potreba Jugoslavije i potreba „satelitskih država“. Sovjetska propaganda je donosila pozitivne vesti o jugoslovenskoj politici, dok su memorandumi o Jugoslaviju u okviru sovjetskog MID zapažali najviše pozitivnih stvari. Sovjetizacija istočne Evrope, koja se pomaljala osnivanjem Informbiroa, nije nailazila na nedoumice među jugoslovenskim komunistima. Usamljeni pokušaj Vladislava Gomulke za promovisanje „nacionalnog puta“ u socijalizam, bio je odbačen u ime ideološke uniformnosti i čvrste discipline. U oktobru 1947. jugoslovenski komunisti svečano su proslavljali 30. godišnjicu Oktobarske revolucije, slaveći je bučnije nego u Moskvi. U telegramu Staljinu, Tito je poručivao da će narodi Jugoslavije čuvati iskreno prijateljstvo sa narodima Sovejtskog Saveza i da će uzajamno braniti tekovine revolucije kao garanta pobede demokratije i mira u celom svetu. Činilo se da ja malo šta moglo poremetiti neupitno jedinstvo Jugoslavije i Sovjetskog Saveza.
LITERATURA
Dimić, Ljubodrag (1998). „Josip Broz, Nikita Sergejevič Hruščov i mađarsko pitanje 1955–1956“. Tokovi istorije (1–4): 23-59.
Dimić, Ljubodrag (2011). „Yugoslav-Soviet Relations: The View of the Western Diplomats (1944–1946)“. The Balkans in the Cold War: Balkan Federations, Cominform, Yugoslav-Soviet Conflict. Beograd: Institute for Balkan Studies. str. 109–140.
Dimić, LJubodrag (2014). „Veština politike: Prvi susret Josipa Broza Tita i Leonida Iliča Brežnjeva (24. septembar–5. oktobar 1962)”. Umetnost i njena uloga u istoriji: Između trajnosti i prolaznih izama. Kosovska Mitrovica: Filozofski fakultet. str. 371–387.
Ostavi komentar