Autor: dr Miloš Savin, istoričar
Kao što znamo, Vojvodina čak ni u periodu od 1849. do 1860. nije bila krunovina, odnosno posebna nasledna država koja je pristupila Habzburškoj monarhiji putem nasleđivanja regalnih prava. Ona je bila pokušaj srpskog naroda da ostvari svoju autonomnu zaokruženu teritoriju na kojoj bi mogao da doživi svoju nacionalnu emancipaciju, odnosno da uživa sva svoja prava. Pod ovim se podrazumeva da pored raznih titula koje su dobijali u prošlosti, poput mitropolita i vojvode, mogu neometano da žive na jednom prostoru, jednoj teritoriji koja bi im bila dodeljena. Postojale su razne koncepcije i ideje, od toga da Vojvodina postane određena vrsta krunovine, pa da bude zaokružena županija u regionalizovanoj Ugarskoj, do toga da bude posebna županija i da sa različitim drugim narodnosnim županijama, poput slovačke, rusinske, rumunske županije, čini nekakav specifikum u sastavu Ugarske. Postojala je i ideja o federalizaciji, odnosno da Vojvodina postane posebna federalna jedinica. Za razliku od Vojvodine, Hrvatska je postala deo Ugarske, kasnije deo Habzburškog carstva, kao država koja je uživala sopstvenu autonomiju i svoja određena svojstva. Naravno, ta svojstva nisu bila naročita u feudalnom smislu, ali kao što su se pripadnici Habzburškog carstva pozivali na pravo nasleđivanja ugarskog prestola, slično se dešavalo i u Hrvatskoj, odnosno Hrvatskoj Slavoniji. Prilikom samog potpadanja pod austrijski presto, došlo je do raznih mimoilaženja između hrvatskih i slavonskih sabora. Slavonci su u jednom momentu optirali ka Erdelju, ka Jovanu Zapolji kao habzburškom nasledniku, dok je hrvatski deo bio ka Habzburgovcima orijentisan. Spomenuću sledeće kako bih objasnio da nije postojao nikakav paralelni ili jednakopravni simetrični odnos između Vojvodine i Hrvatske – zajednička crta pre svega političke saradnje postaje momenat nacionalne emancipacije, odnosno oslobađanja od habzburške, a kasnije i ugarske dominacije. Ono što je Miša Dimitrijević formulisao negde krajem XIX veka, tačnije u njegovoj drugoj polovini, jeste činjenica da je za ostvarenje prava Srba u Ugarskoj bila neophodna podrška Hrvata, a za ostvarenje intencije da Hrvatska bude što samostalnija i više demokratska u okviru same Ugarske neophodni su bili Srbi, drugim rečima da su Srbi koji su živeli u Hrvatskoj bili potrebniji njima nego što su Hrvati na području Vojvodine bili potrebni Srbima jer je tu bila značajna demografska razlika. U ovakvim srpsko-hrvatskim odnosima bilo je dominanto pitanje Srema koje je išlo od momenta integrativnog područja, gde su se spajale Vojvodina i Hrvatska. Kako smo već spominjali revoluciju 1848. i 1849. godine na jednom od prethodnih predavanja, u sam redosled događaja nećemo zalaziti. Ono što je zanimljivo jeste da znamo da je Majska skupština 1848. godine proglasila srpsku Vojvodinu, sa vlastitom teritorijom, svojim upravnim organima, takoreći oformila državu u državi. Opet, momenat koji se često ne spominje je taj da je Vojvodina proglasila svoju teritoriju i na području Srema, a takođe i stupila u neku vrstu uskog državnog i pravnog saveza sa Hrvatskom odlukom Majske skupštine. Naime, Hrvatski sabor je pre toga doneo odluku da se Srem ustupi Srbima radi formiranja Vojvodine, iz razloga što je Srem bio demografski naglašeno srpski populisan i na taj način bi se u nacionalnom smislu značajno ojačali Bačka i Banat. Uslov za ovakvo rešenje bilo je upravo stvaranje zajedničkog državno-pravnog saveza Vojvodine i Hrvatske. Ovakve ideje potiču od jugoslovenske, panslovenske vizije, o tome da se u okviru Habzburškog carstva stvori jedna krunovina, koja bi se prostirala od Temišvara pa do Trsta, od Subotice do Kotora – naravno ovde se razmišljalo o tome da Dalmacija ponovo bude spojena sa Hrvatskom, što je na kraju zvanično i ostvareno, ali je austrijski faktor pravno i formalno odugovlačio sa prepuštanjem Dalmacije, s obzirom na to da je Dalmacija bila pogodna za kontrolu mora, luka i ostalih strateških prednosti. U revoluciji 1848–1849. godine imamo stratešku saradnju Srba i Hrvata, a na kraju kad je revolucionarni pokret Srba pokleknuo u vojnom smislu, Ban Jelačić kao austrijski predstavnik došao je u ispomoć Srbima u borbi protiv mađarske vojske na području Vojvodine. Ono što je zanimljivo jeste da kad Ban Jelačić ulazi u Srem, on ukida, osim u Sremskim Karlovcima i delovima Fruške Gore, sve simbole srpske Vojvodine koje je zatekao na tom području, ipak ne želeći da previše omogući Srbima značaj u samom Sremu. I pored ovoga, Jelačićev značaj za gušenje mađarskog pokreta je nemerljiv. Možemo ući u pitanje kako je došlo do situacije da od revolucionarnog pokreta na kraju Srbi i Hrvati završe kao kontrarevolucionari u službi Beča, a protiv Mađara. Ovde se ne može reći da su Srbi i Hrvati krivi zbog toga, kao ni sami Mađari, jednostavno takav redosled događaja upodobio je Beč svojim interesima. Mađarski politički faktor nije bio nastrojen ka uvažavanju drugih naroda kao političko-diplomatskih naroda, a kamoli njihovih autonomističkih težnji. Austrijska politika videla je prednost, kao i ranijih godina, da upravo Srbe i Hrvate iskoriste protiv Mađara, takođe i da naprave između Hrvata i Mađara što je moguće veću netrpeljivost koja bi Austriji mogla da pomogne u disciplinovanju kako jednih tako i drugih. Kada spominjem Austriju, ne podrazumevam Austriju kao državu jer sam taj pojam uže Austrije nije ni postojao – jednostavno to su bili ljudi odani Beču koji su govorili nemački jezik. Na nacionalnom osnovu nije postojao austrijsko-mađarski konflikt, već sa dvorskim krugovima. tj. Habzburškom monarhijom koja je uspevala da napravi različite intrige. Pored istorijskih zemalja tu su se našli razni narodi, poput Srba, Rumuna, Slovaka koji nisu imali svoju istorijsku naslednu teritoriju. Takođe, postojali su gradovi, delovi severne Italije, koji su bili inkorporirani u Habzburško carstvo, kao i neke nemačke zemlje. Zanimljivo je da su nakon kraha Bahovog apsolutizma, u kom je postojala nekakva Srpska Vojvodina sa značajnim delom Srema, mnoge srpske vojvode bile kandidati za potonje hrvatske banovine. Tada centar takve Vojvodine nije bio Novi Sad već Temišvar. Ovo je urađeno sa namerom da se nacionalna dinamika poremeti, odnosno da se Srpskoj Vojvodini da veći nemački i rumunski karakter. S druge strane, srpski narod razvio je svest da, nakon što je 1848. godine proglašena Vojvodina i nakon 1849. godine kada je priznata druga vrsta Vojvodine, Vojvodina jeste moguća, da je to utemeljeno pravo kome svakako treba težiti. Nakon što je Srem odlukom cara po ukidanju Vojvodine pripojen Hrvatskoj u momentu jačanja mađarske pozicije, Mađari počinju da od Hrvata zahtevaju Srem za sebe. Zahvaljujući pre svega Jovanu Subotiću, Štrosmajeru i Račkom, u Hrvatskoj se politički sukob između Novog Sada i Zagreba sleže iz razloga što su to bili predstavnici struja u svojim društvima koja su shvatala da takozvana ,,zavadi pa vladaj” politika zapravo komplikuje srpsko-hrvatske odnose i na taj način im onemogućava da ostvare svoju nacionalnu emancipaciju. Kada govorimo o srpsko-hrvatskim odnosima u XIX veku moramo biti svesni da se ta slika naknadno menja i da je često teško napraviti objektivnu distancu zbog opterećenosti iskustvom iz XX veka. Među Srbima u Vojvodini značajniju ulogu saradnje sa Hrvatima, odnosno Zagrebom, kao što smo već spomenuli, ima Jovan Subotić. Subotić je bio pravnik, političar, književnik. Pored njega veliki značaj imao je i Đorđe Stratimirović koji je s političke strane pravio ogromne i značajne skokove, ali je i znao kada treba da se povuče. Jovan Subotić odlično je razumeo srpsko-hrvatski problem u Sremu jer je i on sam iz Dobrinaca. Školovao se u Sremskim Karlovcima, kasnije i u Segedinu. Umro je u Zemunu. Imao je jaku sremsku identifikaciju i mogao je da shvati međusobne probleme vezane za Srem. Nakon ukidanja Vojvodine došlo je i do situacije privremene ustavnosti Ugarske, a dolazi i do političke artikulacije, vraćanja značaja Ugarskog sabora, Hrvatskog sabora, kao i Srpskog crkveno-školskog sabora koji poprima demokratske oblike. Ova činjenica će kasnije biti veoma značajna za formiranje nacionalnih stavova i zauzimanje glavnih linija koje će nam oslikati drugu polovinu XIX veka kao i početak XX veka. U želji da na neki način kompenzuje Srbima ukidanje Vojvodine, austrijski car dozvolio im je održavanje Blagoveštenskog sabora u Sremskim Karlovcima 1861. godine. Svi su i dalje bili složni oko toga da Vojvodina mora da bude posebna jedinica, sa svojim organima uprave i vlašću koja bi se sastojala od Banata, Bačke, Srema i Baranje. Ovde se ne misli na celu Baranju, jer je Baranja mnogo širi pojam i prelazi duboko i u Mađarsku. I kada se priča o Banatu, tu se misli na takozvani Torontal i delove tamiške županije.
Vizija Vojvodine Jovana Subotića. Prema Subotiću, Vojvodina bi trebalo da bude inkorporirana sa Hrvatskom u neku vrstu unutrašnje federacije, samim tim hrvatski ban bi trebalo da bude srpski vojvoda. Naizmenično bi ban bio pravoslavac ili katolik, svaki mandat bi imala drugačija konfesija i na taj način bi se stvarala prava harmonija. Ono što takođe dolazi kao ideja, a dominiraće tek kasnijih godina, jeste jednakopravnost Srba u okviru Hrvatske. Iako jezička barijera nije postojala, ono što su Srbi zahtevali jeste da budu unutar Hrvatske priznati kao ravnopravni narod. Takođe, tražili su ravnopravnu upotrebu ćirilice i pravo na sopstvene veroispovedne škole, odnosno da budu u državnom sistemu i da država to i finansira. Ovakva koncepcija imala je svoje uporište i određeni deo poslanika na Blagoveštenskom saboru je stao iza toga. U tom smislu možemo reći da ovo nije bila zanemarljiva situacija, iako nije bila dominanta.
Svetozar Miletić smatrao je da je federalističko uređenje Habzburškog carstva gotovo nerealno, da će Mađari kao pojedinačni najjači faktor ostvariti svoja prava u odnosu na Austriju i da će doći do njihove međusobne pogodbe. U tom smislu Miletić je smatrao da Srbi treba da se dogovore sa Mađarima. Ogromna težnja mađarskih političkih struja, koje nisu bile zadovoljne svojim položajem u austrijskom carstvu, bila je da se Mađarska potpuno otcepi od Austrije i postane sopstvena zemlja. Miletić je smatrao da Srbi treba maksimalno da pomognu Mađarima u ovoj želji, ali da zauzvrat Mađari priznaju srpsku autonomnost na području Vojvodine. Postojale su različite koncepcije Miletića i njegovih saradnika, od toga da to budu županije, od toga da se napravi federalizacija po švajcarskom principu, ali po svima je Vojvodina svakako morala da postoji. Godine 1865. na izborima za Ugarski sabor, Miletićeva lista osvaja neverovatnih dvanaest poslanika na Ugarskom saboru. Među njima je bio i Đorđe Stratimirović jer je to bila strateška odluka, kako se Miletić i on ne bi sukobljavali već podržavali jedan drugoga. Miletić u ovakvoj situaciji pokreće narodnosnu politiku, organizuje oko sebe rusinske, slovačke, rumunske poslanike sa sličnim težnjama da njihov narod bude priznat kao ravnopravan i tesno sarađuje sa hrvatskom delegacijom u Ugarskom saboru za ostvarivanje što većih narodnih prava. Nakon austrougarske i hrvatsko-ugarske nagodbe, Miletić postepeno ulazi u saradnju sa Hrvatskom narodnom strankom. Pravi se narodni savez koji je izuzetno jak i koji će funkcionisati dosta dugo kao jedna od najsnažnijih opozicionih struja u Hrvatskoj tog doba. Kao što smo već naveli, došlo je do austrougarske nagodbe, odnosno poravnanja. Austrijski krugovi su shvatili da moraju da se nagode sa Mađarima jer im je to bilo jeftinije nego da imaju federalnu jedinicu i sa Česima i sa Hrvatima i sa Mađarima. Ovde se radilo o polufeudalnom uređenju u kom je naravno dominirao austrijski elemenat, ali je davalo dovoljno ekonomskog i političkog prostora mađarskom političkom faktoru da on bude suštinski zadovoljan. U tom momentu dolazi do promene mađarskog nacionalizma, koji od dotadašnje želje, pre svega da bude antiaustrijski, da bude oslobodilački, mađarska buržoazija u novoj državnosti vidi zaokruženje svojih potreba i usmerava nacionalnu svest ka sukobu sa manjinama. Svoj Bečkerečki program Miletić osniva 1869. godine, koji će kasnije biti redigovan. U ovom programu, pored zalaganja na Ugarskom saboru za što pogodnije rešenje na istoku, odnosno Srba na Balkanu, i pored težnje da se pokrene diskusija o srpskoj Vojvodini na Ugarskom saboru, Miletić smatra da Srbi poslanici na Ugarskom i Hrvatskom saboru moraju da se zalažu za što veću samostalnost Hrvatske, ali i za što veću ravnopravnost Srba u samoj Hrvatskoj. U ovakvom razmišljanju nailazi na simpatije demokratskih, odnosno otvorenijih hrvatskih stranaka, a pre svega Miletić se oslonio na Narodnu hrvatsku stranku. Zbog velikog pritiska hrvatske javnosti, u kojoj je učestvovala i Srpska narodna stranka, dolazi do revizije, odnosno poboljšanja hrvatsko-ugarske nagodbe 1873. godine kojom Hrvatska dobija značajno veća prava. U tom momentu dolazi do pakta između Hrvatske narodne stranke sa Ugarskom. Značajan deo srpskih poslanika na Hrvatskom saboru, nakon konferencije u Čereviću, smatra da treba da ukinu lojalnost koju su ukazivali Svetozaru Miletiću i da treba da stupe u koaliciju sa Hrvatskom narodnom strankom i na taj način obezbede svoje pozicije. Ovakvi postupci srpskih poslanika za Miletića su bili neoprostivi. Ista situacija dogodila se i u Novom Sadu sa notabilitetima koji takođe dolaze do zaključka da ne postoji više smisao konfrontacije oko zalaganja za nezavisnu Mađarsku, već da Srbi treba da se okrenu sprovođenu zakona o narodnostima koji garantuje određenu vrstu ravnopravnosti, te da se formira što jača crkvena autonomija. Nakon ovih događaja, pojedine hrvatske opozicione stranke, pre svega one na krajnjoj desnici, počele su da smatraju da su Srbi izdali Hrvate. Bitno je istaći četiri ključne ličnosti ovog perioda, a to su: Jaša Tomić, Mihajlo Polit-Desančić, Jovan Jovanović Zmaj i Miša Dimitrijević, upravo zbog zalaganja za preciznije odnose Vojvodine i Hrvatske.
Mihajlo Polit-Desančić. Mihajlo potiče iz imućne novosadske porodice. Uzeo je kao drugo prezime upravo prezime Desančić, svoje majke Julijane. Rođen je 16. juna 1833. godine u Novom Sadu. Višestruko je tokom života povezivan sa Svetozarom Miletićem. U nižim razredima novosadske škole učitelj mu je bio Svetozar Miletić. Nižu gimnaziju je završio u Novom Sadu, a peti i šesti razred mu je privatno predavao Miletić u Beču. Razrede je zatim položio na ispitima u Karlovačkoj gimnaziji. Studije prava počinje u Parizu 1853. godine. Posle provedene godine u Francuskoj, vraća se i diplomira prava na Bečkom univerzitetu 1857. godine. Godine 1860. srpska misao odvela ga je na Cetinje gde je bio sekretar kneza Danila, ali je taj položaj morao napustiti zbog klime na Cetinju, koja mu nije odgovarala. Vratio se u Beč gde se posvetio završetku obrazovanja i bio proglašen za doktora prava 19. marta 1861. Pred njim je stajala perspektivna advokatska praksa u Novom Sadu, ali on se opredelio za Hrvatsku, za Zagreb. Od aprila 1861. godine kreće njegova politička karijera, a koju je započeo kao viši činovnik. Tada je imenovan za velikog beležnika Sremske županije. Iste godine postaje izabrani poslanik Hrvatskog sabora u Zagrebu. Već sledeće, 1862. godine, postaje sekretar Dvorske kancelarije u Beču, a 1864. godine vraća se u Zagreb gde je referent kod tamošnjeg sudbenog stola. Između 1865. i 1868. godine bio je narodni poslanik Iriškog sreza, u Hrvatskom saboru.
Jovan Jovanović Zmaj. Jovan Jovanović Zmaj je rođen u Novom Sadu 6. decembra 1833. godine. Osnovnu školu je pohađao u Novom Sadu, a gimnaziju u Novom Sadu, Halašu i Požunu. Posle završene gimnazije upisao je, po očevoj želji, studije prava u Pešti, a studirao još i u Pragu i Beču. Bio je naklonjen prirodnim naukama i to će kasnije prevladati kao njegovo životno opredeljenje, od kada je izučio medicinu. Za njegovo književno i političko obrazovanje od posebnog značaja je boravak u Beču, gde je upoznao Branka Radičevića, koji je bio njegov najveći pesnički uzor. Takođe, u Beču se upoznao i sa Svetozarom Miletićem i Đurom Jakšićem. Za vreme gimnazijskog školovanja i potom studija, upoznao je u originalu prvo mađarsku, a zatim i nemačku književnost. Nakon prekida studija prava, Zmaj se 1860. vratio u Novi Sad, i kao jedan od najbližih Miletićevih saradnika postao službenik–podbeležnik u novosadskom magistratu. Služba u magistratu nije mu odgovarala, napustio ju je i posvetio se književnom radu.
Jakov Jaša Tomić. Rođen je 23. oktobra 1856. godine u Vršcu. Bio je srpski političar i novinar. Bio je osnivač i ideolog Srpske narodne radikalne stranke u Vojvodini, tvorac njenog programa i njen neosporni vođa. Na Velikoj narodnoj skupštini 25. novembra 1918. godine u Novom Sadu pročitao je odluku kojom se Banat, Bačka i Baranja priključuju Kraljevini Srbiji. Osnovnu školu završio je u Vršcu. Šest razreda gimnazije završio je u Temišvaru, a sedmi i osmi razred i maturu završio je 1874. u reformatorskoj gimnaziji u Kečkemetu. Razišao se sa Svetozarom Miletićem 5. aprila 1881. na skupu Narodne slobodoumne stranke u Novom Sadu.
Miša Dimitrijević. Pojedini izvori navode 1846. godinu kao godinu rođenja, ali sudeći po natpisu na nadgrobnom spomeniku rođen je 1841. Potiče iz ugledne porodice. Kao pitomac Tekelijanuma diplomirao je na Pravnom fakultetu u Pešti. Dok je studirao bio je sekretar akademskog društva. Aktivno je učestvovao u Omladinskom pokretu i u nekoliko mahova je bio biran za sekretara glavnog odbora Ujedinjene omladine srpske. Posle zabrane rada Omladinskog pokreta u Vojvodini i Srbiji učestvovao je u formiranju Družine za ujedinjenje i oslobođenje srpsko na Cetinju 1871. godine. Bio je blizak saradnik Svetozara Miletića, narodni poslanik u Srpskom crkvenom saboru, u Sremskim Karlovcima bio je od 1879. do 1886. godine gde je posle Miletićevog povlačenja iz politike bio vođa saborske većine i učestvovao u borbi protiv patrijarha Germana Anđelića. Posle raspada Srpske narodne stranke Svetozara Miletića postao je vođa ogranka Srpske liberalne stranke u Vojvodini. Službovao je u gradskom magistratu, a jedno vreme je i obavljao funkciju senatora. Miša Dimitrijević je bio vlasnik i glavni urednik lista Branik, član redakcije lista Zastava, Književnog odeljenja Matice srpske, kao i saradnik Srpskog kola. Pažnju javnosti je privlačio i kritikama koje je objavljivao u Letopisu Matice srpske.
Ostavi komentar