POLITIČKE PARTIJE U KNEŽEVINI I KRALJEVINI SRBIJI

Autor: msr Srđan Graovac, istoričar

Iako političke partije u Srbiji formalno nastaju početkom osamdesetih godina 19. veka, to svakako ne znači da je srpska javnost, sve do tada, bila uskraćena za veoma živ i sadržajan politički život. Praktično od vaskrsa moderne srpske države, od otpočinjanja srpske revolucije pod voždom Karađorđem Petrovićem, razvija se dinamična politička borba unutar ustaničkog tabora, koja će u pojedinim momentima poprimiti i dramatične razmere. Dovoljno je pomenuti obračun Karađorđa i kneza Teodosija Marićevića, na skupštini u Pećanima maja 1805. godine, koji je iz verbalnog prerastao u oružani obračun. Naime, na zboru u Orašcu, na Sretenje Gospodnje 1804. godine, vođstvo nad ustankom prvo je ponuđeno knezu od najvećeg ugleda među prisutnim, upravo Teodosiju Marićeviću. Međutim, svestan toga da ukoliko ustanak ne uspe Turci mnogima mogu poštedeti život, ali ne i vođi pobune, knez Teodosije je u tom odsudnom trenutku odbio da se stavi na čelo srpske revolucije. Međutim, godinu dana kasnije, onda kada je video da je ustanak uzeo maha, očigledno se predomislio i postao je odlučna opozicija voždu Karađorđu. Upravo na toj skupštini u Pećanima došlo je prvo do verbalnog, a zatim i oružanog obračuna u kome je Teodosije Marićević izvukao deblji kralj. Teško ranjen ubrzo je preminuo. Nema sumnje da je upravo taj moment učvrstio poziciju Karađorđa, kao lidera ustaničke Srbije. Tačnije, od tog trenutka čak i vođe onih pokreti, koji su se razvijali autonomno od jezgra okupljenog oko Karađorđa, poput Nenadovića i njihove vojske u zapadnoj Srbiji, prihvatili su liderstvo Crnog Đorđa. Međutim, unutrašnja politička borba u ustaničkoj Srbiji time nije zaustavljena. Naprotiv! Vremenom je samo dobijala na intenzitetu. Suština tih političkih previranja svodila se na pokušaje istaknutih ustaničkih prvaka da ograniče Karađorđevu vlast ne bi li sebi obezbedili veći uticaj na političke i ekonomske procese u ustaničkoj Srbiji. Već tada, u svim tim događajima, značajnu ulogu je igrao strani faktor, naročito Rusija, preko svojih poslanika u ustaničkoj Srbiji, Konstantina Rodofinikina i Teodora Nedobe.

Slična situacija odvijala se i nakon uspešno okončanog Drugog srpskog ustanka. Opozicija apsolutističkoj vladavini Miloša Obrenovića formirala se, ne samo u srpskim emigrantskim krugovima, odnosno, među glavarima koji su nakon sloma Prvog srpskog ustanka napustili zemlju, već i među onima koji su sa novim voždom izneli Drugi srpski ustanak. Naime, dok su istaknuti srpski prvaci u emigraciji sanjali povratak u zemlju i ponovno zauzimanje vodećih pozicija u društvu, dotle su se Miloševi saborci nadali da će vlast deliti sa srpskim knezom. Međutim, Miloš Obrenović nije ima nameru ni jednima ni drugima da izlazi u susret. Surovo se obračunavao sa svojim političkim protivnicima, ljubomorno čuvajući svu vlast u svojim rukama. Tokom svoje prve vladavine, Miloš je obezbedio apsolutnu kontrolu nad svim političkim i ekonomskim procesima u zemlji. Prisvojio je različite trgovačke monopole i stekao enormno bogatstvo. Razlika između njegove lične i državne kase gotovo da nije postojala. U takvim okolnostima, praktično niko, bez njegovog odobrenja, nije mogao da se bavi unosnim trgovačkim poslovima na veliko. Naravno da su takvo Miloševo ponašanje, neograničena moć i ogromno bogatstvo koje je stekao, izazivali ljubomoru i podozrenje drugih srpskih starešina. Upravo u tom krugu istaknutih vođa iz Prvog i Drugog srpskog ustanka, kao i Miloševe administracije, stvorila se snažna opozicija njegovoj vlasti. U istoriografiji dobro poznata kao Ustavobranitelji. Najistaknutiji prvaci ove neformalne grupe bili su Milutin Garašanin, njegov sin Ilija, Toma Vučić-Perišić, Avram Petronijević i drugi. Upravo će oni, podržani spoljnim faktorom, uspeti da nateraju Miloša da prihvati ustavno ograničavanje svoje vlasti. Prvi srpski ustav, Sretenjski iz 1835. godine, bio je na snazi tek nekoliko nedelja, međutim Turski ustav iz 1838. godine opstao je gotovo trideset jednu godinu i predstavljao je moćno sredstvo za ograničavanje vlasti srpskog kneza.

Naime, tim ustavom u Srbiji je praktično zavedeno dvovlašće. Sa jedne strane nalazio se knez, a sa druge Državni savet, telo sastavljeno od istaknutih narodnih prvaka, koji su birani doživotno i koje knez nije mogao smenjivati. Sve odluke kneza Savet je morao da potvrdi, kao što ni jedna odluka Saveta nije mogla da se sprovede bez dozvole kneza. Upravo to ustavno ograničavanje njegove apsolutne vlasti predstavljalo je nešto sa čim se Miloš nije mogao pomiriti. Neuspeli pokušaji srpskog kneza da potisne Savet, na kraju su kumovali njegovom padu sa vlasti 1839. godine. Praktično od tog momenta ustavobranitelji postaju ključni politički činilac u zemlji i neko ko će upravljati najvažnijim unutrašnjim i spoljnjim političkim procesima. Ustavobranitelji su ti koji proteruju kneza Mihaila sa vlasti 1842. godine jer pokušava da vlada autokratski. Nakon toga dovode na srpski presto Karađorđevog sina, kneza Aleksandra, koji je najveći deo svoje šesnaestogodišnje vladavine proveo u njihovoj senci. Tek nakon Svetoandrejske skupštine 1858. godine, koja je označila povratak Obrenovića na vlast, moć ustavobranitelja počinje da opada. Povratak starog Miloša Obrenovića i njegovog sina Mihaila označio je i obračun sa pojedinim istaknutim prvacima te grupacije, ali i jačanje vlasti kneza u odnosu na Savet. Međutim, ta Svetoandrejska skupština u prvi plan je izbacila još nešto. Liberale, novu političku grupaciju u zemlji, koja će igrati značajnu, a u pojedinim momentima i presudnu ulogu za sudbinu Srbije.

U Srbiji tog vremena liberalna politička opcija mahom je okupljala mladiće koji su se školovali u Beču, Parizu, Berlinu, Hajdelbergu i drugim prestižnim evropskim univerzitetskim centrima. Parizlije, kako su popularno nazivani, bili su donosioci novog evropskog duha u tadašnju Srbiju, koja se postepeno oslobađala tog istočnjačkog, turskog ruha, i oblačila moderno evropsko odelo. Upravo ti mladići dali su važan doprinos da se zemlja modernizuje i krene putem ubrzanog opštedruštvenog razvoja po modelu najnaprednijih država Starog kontinenta. Tokom školovanja oni se sreću sa liberalizmom i njegovim ideološkim postulatima, koje usvajaju i teže da ih presade u Srbiju tog vremena. Srpski liberali žele potiskivanje retrogradne institucije kakva je Državni savet. Smatraju da vlast kneza mora biti ograničena, da se politički sistem mora demokratizovati i da ključnu ulogu u državi mora imati parlament. NJihov glavni protivnik su konzervativci Ilije Garašanina. Proistekli iz ustavobraniteljskog miljea, oni se zalažu za neku vrstu prosvećenog apsolutizma i oligarhijske vlasti. Smatraju da u Srbiji tog vremena, u kojoj je više od 90% ljudi nepismeno, nema govora o demokratiji i liberalizmu. Prema njihovim uverenjima, srpsko dominantno seljačko društvo nije dovoljno obrazovano ni zrelo da donosi odluke o najvažnijim nacionalnim i državnim pitanjima. Samim tim, parlamentarna demokratija za njih je neprihvatljiva. Upravo iz ove dve grupacije, početkom osamdesetih godina 19. veka, razviće se moderne partije koje će uz radikale obeležiti parlamentarni život u Srbiji 19. i početkom 20. veka.

Nakon sticanja nezavisnosti na Berlinskom kongresu 1878. godine, počinje jedna nova etapa u razvoju Srbije. Unutrašnji politički život, koji je već i onako bio obeležen oštrom borbom različitih političkih struja, liberalne, konzervativne, a u novije vreme i grupacije radikala i socijalista, počinje da se menja i usklađuje sa duhom vremena. Tačnije, ove političke opcije od 1881. godine prerastaju u klasične političke partije ustrojene po modernim evropskim načelima. Stranačka infrastruktura, jasna hijerarhijska organizacija i partijska disciplina gurnuli su u istoriju neformalne organizacije zasnovane na pripadnosti određenom ideološko-političkom krugu. Iz liberalne političke opcije razviće se Liberalna stranka. Doduše, prvo prikriveno, pod imenom Družina za pomaganje srpske književnosti, kako bi se partijskom radu dao širi manevarski prostor i smanjila pažnja državno-bezbednosnih struktura zaduženih za praćenje rada političkih organizacija. Neprikosnoveni lider ove stranke bio je Jovan Ristić, jedan od najistaknutijih državnika u modernoj istoriji Srbiji. Ristić je od 1868. godine bio neformalni vođa te liberalne grupacije u Srbiji, koja je odigrala presudnu ulogu u sudbonosnim momentima za zemlju i narod. Na prvom mestu tokom Velike istočne krize (1875–1878) i dva Srpsko-turska rata, nakon kojih je Srbija na Berlinskom kongresu 1878. godine stekla nezavisnost. Upravo u tim istorijskim danima Ristić i liberali odigrali su ključnu ulogu. Predvodili su vlade koje su iznele te ratove, kao i pregovora na kongresu u Beču. Liberali su imali ključnu ulogu i u brzom i efikasnom inkorporiranju oslobođenih teritorija u državno-pravni poredak Srbije, kao i izgradnji institucija nezavisne države. Međutim, od osamdesetih godina 19. veka uticaj liberala značajno slabi. Kumovao je tome i sam Ristić, koji nije radio na podmlađivanju stranačke strukture, niti je ispratio moderne tokove u političkom delovanju. Vremenom, liberali su se pretvorili u pasivnu stranku sa istaknutim liderom, kojoj čak dobro poznato ime Jovana Ristića nije uspevalo da podigne popularnost. Nakon silaska sa vlasti 1880. godine Ristić je još samo jednom vršio funkciju predsednika vlade. I to u krizno vreme 1887–1888. godine, kada se pripremao novi ustav i abdikacija kralja Milana Obrenovića. Taj momenat je pokazao da Ristić i liberali imaju poverenje dinastije, ali podršku naroda više nisu uspeli da povrate. Nakon Ristića još je samo Jovan Avakumović od liberala, u dva navrata i kratkotrajno, vršio dužnost predsednika srpske vlade. I to u periodu 1892–1893. godina, kao i posebno delikatnom momentu nakon Majskog prevrata 1903. godine. Nakon dolaska Petra Karađorđevića na srpski presto liberalna stranka se deli na dve partije, da bi se potom one ponovo ujedinile. Međutim, ništa od toga nije uticalo na rast popularnosti te političke opcije koja je suštinski završila svoju istorijsku ulogu i polako nestajala sa srpske političke scene.

Sličnu sudbinu su doživeli i konzervativci iz čije političke opcije se izrodila Srpska napredna stranka 1881. godine. Naime, iako su se smatrali nastavljačima velikog Ilije Garašanina, grupa mladokonzervativaca koja osniva SNS (Milan Piroćanac, Milutin Garašanin, Stojan Novaković, Čedomilj Mijatović) suštinski je sve više je naginjala liberalizmu. Nesporno je da su bazu njihove stranke činili državni činovnici i bogatiji domaćini. Međutim, napredna stranka je okupljala i najobrazovanije mlade ljude tog doba, elitu srpskog društva. Kadrovski, oni su bili značajno jači od konkurencije. Podstrek formiranju napredne stranke dao je knez, a kasnije i kralj Milan Obrenović, videvši u toj političkoj organizaciji instrument za sprovođenje svoje politike. I zaista, od 1881. pa sve do 1887. godine ta partija je predstavljala oslonac njegovog režima i udarnu pesnicu u obračunu sa kralju omraženim radikalima. Naravno da to što su naprednjaci predstavljali dvorsku stranku ne umanjuje doprinos koji su dali izgradnji institucija moderne srpske države, kao ni činjenicu da su bili važan segment procesa razvijanja parlamentarizma u Srbiji. Nakon silaska sa vlasti članovi te partije postradali su u linču poznatom kao „narodni odisaj“, tokom koga su stotine naprednjaka pretučene ili likvidirane u pogromu koji su predvodili radikali. Napredna stranka se od tih događaja više nikad nije oporavila i njen značaj u srpskoj politici samo je opadao. U jednom trenutku 1896. godine čak je i obustavila svoje delovanje, da bi deset godina kasnije njen rad bio obnovljen. Uprkos tome što je nakon 1906. godine predvodio čovek koji je imao veliko političko iskustvo, istaknuti naučni delatnik i predsednik Srpske kraljevske akademije, Stojan Novaković, rezultati su izostali. Kao i u slučaju Ristića, tako ni Novaković nije uspeo da uglednim imenom podigne rejting svoje stranke. Doduše, vršio je Novaković dužnost predsednika vlade i to u dramatično vreme Aneksione krize 1909. godine, ali ne zato što je njegova partija imala većinu, daleko od toga, već zbog njegovog ličnog ugleda oko koga je mogla da se formira koncentraciona vlada. Na kraju SNS će se zajedno sa samostalcima, liberalima i delom Hrvatsko-srpske koalicije, a nakon Prvog svetskog rata, utopiti u Demokratsku stranku.

Nikako ne umanjujući značaj liberala i naprednjaka, kada govorimo o političkim partijama u kneževini i kraljevini Srbiji, posebno mesto zauzima Narodna radikalna stranka. Radikali formiraju svoju stranku januara 1881. godine iz radikalne i socijalističke političke grupacije, koja je 1875. godine uspela da izbori mesto u srpskom parlamentu. Prvi lider te struje na političkom spektru Srbije bio je Adam Bogosavljević. Međutim, od formalnog osnivanja stranke pa sve do svoje smrti njen neprikosnoveni vođa bio je Nikola Pašić, jedan od najvećih državnika u istoriji Srbije. Proistekla iz socijalističkog miljea sledbenika Svetozara Markovića, začetnika srpskog socijalizma, ova partija je prošla dug put od levičarskih ideja, koje je zastupala na početku, pa do baštinjenja konzervativnih vrednosti, kojima se priklonila, posebno u 20. veku. Radikalna stranka će ostati upamćena i kao prva moderna partija u Srbiji. Delovala je u najširim narodnim masama i sprovodila kampanju po najzabačenijim selima, obilazeći srpske domaćine i boreći se za svaki glas. Moderna i efikasna stranačka operativa svakako je doprinela njihovom vrtoglavom usponu, ali borba za politička i druga prava najširih slojeva srpskog društva je ipak imala poseban značaj za jačanje NRS. Radikali su se zalagali za parlamentarnu monarhiju u kojoj će vlast kralja biti ograničena i svedena više na protokolarnu ulogu. Zagovarali su slobodu govora, okupljanja i štampe, kao i najšire pravo glasa, oštro se protiveći imovinskom cenzusu. Radikali su sa prezirom odbacivali potcenjivački odnos kralja, naprednjaka, pa i liberala prema sopstvenom narodu, koji se svodio na narativ o neobrazovanosti, nezrelosti i nespremnosti najširih slojeva naroda za punu demokratiju. Tom pitanju radikali prilaze na potpuno drugačiji način. Po njihovom mišljenju, ti srpski seljaci, iako nepismeni, uspeli su da stvore državu. Samim tim, niko nema pravo da ih ograničava u odlučivanju o sudbini zemlje. Na taj način, radikali su uspeli da dobiju većinsko poverenje na selu, gde je živelo 90% stanovnika Srbije. Podilazeći masama i neretko koristeći demagogiju, uključujući najšire slojeve društva u politički život zemlje, radikali su trajno uticali na dalji razvoj srpskog parlamentarizma. Međutim, zahvaljujući takvoj politici radikali su stekli i ogorčene protivnike. Prevashodno u liku Milana, ali i njegovog sina Aleksandra Obrenovića. Za kralja Milana oni su bili ne samo neko ko pokušava da ograniči njegovu vlast, već lažovi, demagozi, antidinastički element, neodgovorni politikanti, koji varaju narod. Protiv njih, što se tiče kralja Milana, sva sredstva bila su dozvoljena. Međutim, radikali nisu poklekli. Hapšenja, streljanja, progoni – ništa ih nije slomilo. Pokazali su zadivljujuću odlučnost i borbenost, a njihova partijska struktura zavidnu vitalnost. Naravno, ništa od toga ne bi imalo značaja da narodna volja nije bila na njihovoj strani. Na kraju, iz tog rata sa Obrenovićima, oni su izašli kao pobednici, a ustav iz 1888. godine, kao i onaj iz 1903. godine, ispunjavali su većinu njihovih političkih zahteva. Na prvom mestu obezbedili su premoć parlamenta nad dvorom i skoro opšte pravo glasa.

Imali su radikali i svojih padova, naročito nakon 1899. godine i neuspelog Ivanjdanskog atentata na bivšeg kralja Milana Obrenovića. Pašić se tada kompromitovao pristajući na prljavu igru dvora. Svalio je odgovornost za atentat na svoje saborce, kako bi spasao sopstvenu kožu. Time je kompromitovao i sebe i partiju, ali vreme je pokazalo da čak ni to nije trajno narušilo poziciju radikala u narodu. Ubrzo je Pašić obnovio svoju popularnost i ponovo je predvodio najjaču stranku u političkom životu Srbije. Radikali su dominirali na srpskoj političkoj sceni i nakon Majskog prevrata. Na ruku im je išlo donošenje novog ustava 1903. godine i dolazak na vlast Petra I Karađorđevića, kralja koji nije gušio parlamentarizam. Inače, radikali su do te mere bili dominantni u srpskom društvu, da su potpuno potisnuli naprednjake i liberale. Na kraju se opozicija njihovoj vlasti stvarala ne od ovih tradicionalnih ili nekih novih partija, nego iz njihovih redova. Nezadovoljni ponašanjem Pašića i njegovim višedecenijskim vodstvom, sve većem uticaju konzervativnih ideja u NRS, a pogotovo njegovim držanjem nakon Ivandanjskog atentata, grupa istaknutih radikalskih prvaka početkom 20. veka osnovaće Samostalnu radikalnu stranku (SNS). Partiju koja će radikalima u 20. veku biti najozbiljniji takmac u borbi za vlast. Osnivači SRS bili su liberalnijih ideoloških pogleda od svojih bivših saboraca. Predvodili su ih LJubomir Živković, a kasnije akademik LJuba Stojanović, svakako istaknute ličnosti srpskog društva tog vremena. Međutim, ni oni nisu uspeli da pomrače zvezdu Pašićevih radikala, koja sve do kraja oslobodilačkih ratova od 1912–1918. godine, pa i nakon toga nije prestala da sija. Iako su im bili najveći takmaci, samostalci su uspeli tek jednom i to na manje od godinu dana, od maja 1905. do marta 1906. godine, da preuzmu vlast u zemlji. Vodeće mesto u srpskoj vladi, skoro svo ostalo vreme, bilo je rezervisano za Pašića i njegove saradnike.

Upravo pomenute četiri partije, kao i političke frakcije iz kojih su proistekle, dale su najveći doprinos rađanju srpskog parlamentarizma koji je svakako bio specifičan, prožet svim osobenostima političkog života u Srbiji, ali i širih društvenih okolnosti u kojima se razvijao. Nesumnjivo da je nastajao po uzoru na zapadna demokratska društva i njihove političke sisteme, jer su se i tvorci srpskog parlamentarizma školovali i politički razvijali na Zapadu. Međutim, u 20. veku, kada je dostigao svoj vrhunac, parlamentarizam, kao i demokratija u Srbiji bili su na većem stepenu razvoja nego u mnogim evropskim državama. Time su stremljenja srpske elite da svoju zemlju modernizuju i približe razvijenim zapadnim društvima, u ovom važnom društvenom segmentu, bile ostvarene. Takođe, ne treba zanemariti ni to da je parlamentarna demokratija značajno doprinela razvoju i učvršćivanju patriotskog duha u srpskom seljačkom društvu. Naime, kroz masovno političko delovanje i gotovo opšte pravo glasa, najširi sloj srpskog društva uključio se u politički život. Vezao se za partije, koje su artikulisale interese tog naroda i određivale dinamiku političkog života. Donošenjem ustava koji su centar moći preneli u parlament, ti obični srpski seljaci postali su oni koji se pitaju. Odnosno, oni koji preko izbora mogu da utiču na sopstvenu i sudbinu svoje države. Upravo ta veza, ta sinergija uspostavljena između naroda i države, još više je učvrstila patriotski duh i odigrati jednu od najvažnijih uloga u događajima koji će uslediti, a koje dobro pamtimo kao oslobodilački ratovi od 1912–1918. godine. Pobede koje su tada ostvarili i napore koje su izdržali srpski seljaci u uniformama, došle su kao posledica visokog morala i razvijenog patriotskog duha. Srbi su znali za šta se bore. Za oslobođenje svojih sunarodnika, ali i za državu u kojoj su njihove kuće, njive, u kojoj žive njihove porodice i u kojoj nisu samo potlačeni seljaci, već oni koji odlučuju o svojoj i budućnosti svoje zemlje.

IZVORI I LITERATURA

Vladimir Ćorović, Istorija Srba. Lirika: Beograd, 1999.

Slobodan Jovanović, Ustavobranitelji i njihova vlada (1838–1858). G. Kon: Beograd, 1929.

Slobodan Jovanović, Druga vlada Miloša i Mihaila. G. Kon: Beograd, 1933.

Slobodan Jovanović, Vlada Milana Obrenovića. Knj. 1. G. Kon: Beograd, 1934.

Slobodan Jovanović, Vlada Milana Obrenovića. Knj. 2. G. Kon: Beograd, 1934.

Slobodan Jovanović, Vlada Milana Obrenovića. Knj. 3. G. Kon: Beograd, 1934.

Slobodan Jovanović, Vlada Aleksandra Obrenovića. Knj. 1, (1889–1897). G. Kon: Beograd, 1929.

Slobodan Jovanović, Vlada Aleksandra Obrenovića. Knj. 2, (1897–1903). G. Kon: Beograd, 1931.

Andrija Radenić, Radikalna stranka i timočka buna: istorija Radikalne stranke: doba narodnjaštva. 1. Istorijski arhiv Timočka krajina: Zaječar, 1988.

Andrija Radenić, Radikalna stranka i timočka buna: istorija Radikalne stranke: doba narodnjaštva. 2. Istorijski arhiv Timočka krajina: Zaječar, 1988.