Autor: dr Miloš Savin, istoričar
Glavni nosilac borbe za crkveno-prosvetnu autonomiju i nacionalna prava u Austrijskom carstvu, a potom Austro-Ugarskoj, bio je Svetozar Miletić (1826−1901). NJegovim silaskom sa političke scene započeo je period međusobica među njegovim najbližim saradnicima. Usled različitih pogleda na socijalna pitanja dolazi do distanciranja Jaše Tomića, koji će potom osnovati Srpsku demokratsku stranku. NJena politička platforma uspela je da objedini vodeće intelektualce kao što su Milutin i Miletu Jakšića, Tihomir Ostojić, Ignjata Pavlasa, Veljka Petrovića, Isidora Sekulić i dr. Odnosi među srpskom političkom elitom u južnoj Ugarskoj na prelazu iz XIX u XX vek bili su obeleženi sukobima i međusobnom netrpeljivošću. Na definitivan rascep na liberalnu i radikalnu struju uticale su ne samo različiti politički pogledi, već i lični sukobi među političkim vođama. Tako je 1890. godine radikalski vođa Jaša Tomić ubio liberalnog prvaka Mišu Dimitrijevića. Međusobice koje su vladale među srpskim strankama su uspešno koristile ugarske vlasti. U cilju etničke homogenizacije Ugarske, mađarski vladajući krugovi su pristupili politici asimilacije. Ovakav vid političkog delovanja doživeo je svoj vrhunac sa tzv. Aponijevim zakonom iz 1907. godine. Pomenuti zakonski akt je predviđao obavezno učenje mađarskog jezika u svim školama u Ugarskoj, među kojima su bile i srpske veroispovedne škole, koje su do tada uživale autonomni status. Crkveno-školske autonomije je bila jedna od retkih pitanja na kojima je srpska opozicija pokazivala svoje marginalno prisustvo u ugarskom saboru. Pitanje upravljanja Srpskim crkveno-školskim saborom bilo je centralno pitanje u odnosima liberala i radikala. U periodu od 1902. do 1910. godine Saborom su neprikosnoveno upravljali radikali. Oni su došli do ove dominantne pozicije uz prećutnu podršku ugarskih vlasti. Uprkos brojnim propustima i zloupotrebama radikala, njihovi politički oponenti nisu uspeli da im se efikasno suprotstave. Razlog tome leži u odsustvu jakog vođstva na čelu Srpske liberalne stranke. Prisustvo čuvenih političkih prvaka poput Mihaila Polit-Desačića i Ilije Vučetića, nije dovelo do jačanja pomenute političke opcije. Upravo na prelasku između dva veka došlo je do formiranja nove grupacije među srpskim političarima u južnoj Ugarskoj. Centri političkog delovanja nalazili su se u Kikindi, Pančevu, Somboru i Novom Sadu. U ovim centrima su takođe delovali i predstavnici notabiliteta, politička grupacija koja je vodila pomirljiviju politiku prema ugarskim vlastima. Prva naznaka ove promene kursa odigrala se na biračkom skupu u Kikindi 1884. godine, čime je diskrepanca sa političkim postavkama koje je postavio Svetozar Miletić postala sve očiglednija. Kako je Kikinda predstavljala grad sa najvećim brojem registrovanih glasača, ona je bila prirodno odredište za početak formiranje nove političke grupacije 1906. godine, koja je bila nukleus Srpske demokratske stranke. NJen idejni nosilac bio je Milutin Jakšić (1863−1937). Ovaj vrhunski intelektualac bio je poreklom iz poznate porodice Jakšić iz Srpske Crnje. Uprkos finansijskim teškoćama, kakve su često pogađale mnogodetne porodice, Milutin je zahvaljujući svom intelektu uspeo da nastavi sa dalje školovanje. Po okončanju Srpske pravoslavne gimnazije u Novom Sadu, upisao je studije teologije, gde je pokazao poseban interes za istoriju Srpske pravoslavne crkve, ali i praktična pitanja crkvenog delovanja. Dalje školovanje je nastavio u Budimpešti gde je pored pravnog pohađao i studije filozofskog fakulteta. Nakon diplome na pravnom fakultetu, Jakšić je postao predavač u Novosadskoj i Karlovačkoj gimnaziji. Iako je njegova profesorska karijera trajala srazmerno kratko, od 1890. do 1904. godine kada je prevremeno penzionisan, on je uporedo ostavio velik broj studija o istoriji Srba u Vojvodini. Pored dara za nauku, Jakšić je bio cenjen i kao književnik u tolikoj meri da je nazivan drugim Zmajem. Po penzionisanju ovaj istaknuti naučni radnik se povukao u rodno mesto gde je nastavio svoje političko delovanje.
Demokratski političari u Kikindi su bili okupljeni oko časopisa Srpski glas koji je počeo sa izlaženjem u aprilu 1907. godine. Pored pomenutog Milutina Jakšića u pokretanju ovog časopisa učešće su uzeli njegova braća, advokati Vasa i Žarko i sveštenici Stojan i Mileta. Uz njih učešće su uzeli dr Arsen Vidak, dr Sava putnik i učitelj Slavko Laković. Finansijski, ovaj poduhvat je podržao poznati trgovac Marko Vidak. Prvi urednik Srpskog glasa je bio Vasa Jakšić, a njegov pomoćnik Nika Nikolajević. Osnivanje ovog glasila može se smatrati i početkom delovanja Srpske demokratske stranke. Glasilo demokrata je počelo da izlazi u uzavreloj atmosferi koja je nastala donošenjem Aponijevog zakona. Kao potencijalnog saveznika u borbi za opšta građanska prava, ali i očuvanje ravnopravnosti nemađarskih naroda, srpske demokrate su potražile u malobrojnim mađarskim demokratama. Što se socijalne baze tiče, srpski demokrati su oko sebe okupljali radništvo, zanatlije, zemljoradnike i nadničare, zahtevajući agrarnu reformu. Oni su predstavljali opoziciju socijalistima i još radikalnijim komunistima, da rešenje aktuelnih problema leži u reformama, a ne revolucionarnom delovanju. Levu grupaciju unutar srpskih demokrata su predvodili sveštenik Mileta Jakšić, kao i istaknuti političar i naučni radnik Vasa Stajić. Što se odnosa prema ugarskoj državi tiče, srpski demokratski političari su smatrali da samostalna Mađarska može da pruži okvir koji bi pogodovao Srbima. Ovome bi prethodio trajan i iskren srpsko-mađarski sporazum. Kao glavna smetnja i opasnost po interese Ugarske, ali i Srba, bio je austro-nemački ekspanzionizam. U svom delovanju demokratski srpski politički korpus je saradnju nudio i mađarskim socijaldemokratama, pod uslovom da se udalje od šovinističkih i asimilatorskih stavova. Svoje delovanje demokrate su odbacivale političku platformu zasnovanu na srpskim privilegijama iz perioda feudalizma, kao i onu iz perioda apsolutizma, smatrajući ih anahronim. Srpski narod u južnoj Ugarskoj je svoje političko delovanje, prema njihovim viđenjima, morao da zasniva na modernim demokratskim načelima. Demokrate su smatrale da preduslov društvenog i ekonomskog preobražaja srpske zajednice leži u prosveti. Upravo putem prosvete Srpski glas je pokušao da dođe do seljaštva. Preduslov sticanja glasačkog prava bila je pismenost. Kako je većina srpskih seljaka bila nepismena, demokrate su organizovale kurseve opismenjavanja, a svoj politički program su prezentovali u pamfletima koji su objavljivani u Srpskom glasu. Ovaj časopis je postao fokalna tačka vodećih demokrata u Vojvodini, poput Vase Stajića i pančevačkog advokata Dušana Dude Boškovića. NJega su podržavali i sveštenici okupljeni oko udruženja „Almažanin“. Demokratska grupacija iz Vojvodine je imala veoma blisku saradnju sa Svetozarem Pribićevićem, koji je bio na čelu Srpske samostalne stranke iz Hrvatske. Uprkos bliskim odnosima, demokrate su odbile da uđu u redove Pribićevićeve stranke, u želji da očuvaju svoj politički individualizam, posebno ako se uzme u obzir autoritativan način vođenja pomenute stranke. Demokrate su prihvatile stavove samostalaca po pitanjima crkvene autonomije.
Do formalnog organizovanja Srpske demokratske stranke došlo je u Novom Bečeju u julu 1908. godine. Na osnivačkoj konferenciji usvojen je Nacrt programa Srpske demokratske stranke. Što se tiče programskih osnova nove stranke one su imale dve komponente, nacionalnu i građansko-demokratsku. Kako je aktuelna politička situacija bila obeležena aneksijom Bosne i Hercegovine 1908. godine, antisrpski sentiment je u ugarskoj javnosti bio veoma prisutan. Zbog toga se Srpska demokratska stranka prvenstveno upustila u ostvarenje građansko-demokratskih komponenti svog programa. Ostvarenje nacionalnih ciljeva je dodatno bilo otežano i međusobnim sukobima među srpskim političkim strankama. Takođe, demokrate nisu bili homogena grupacija. Tako su somborske demokrate predvođeni Jovanom Jocom Laloševićem, sa skepsom gledali na radikalne socijalne predloge leve grupacije. Takođe su se protivili i ideji jednakosti biračkih prava. Zbog svojih konzervativnih pogleda, oni su po svom delovanju bili bliži pozicijama notabiliteta, nego svojih stranačkih kolega. Upravo je pomenuta aneksija iz 1908. godine bila otežavajući faktor konstituisanja čvrste političke organizacije među srpskim demokratama u Vojvodini. Upravo je pritisak austrougarskih vlasti uticao da se urednički dvojac Srpskog glasa, Milutin Jakšić i Tihomir Ostojić, povuče sa čela ovog lista. NJegovo vođenje je preuzeo Vasa Jakšić. Animozitet srpske zajednice zbog aneksije Bosne i Hercegovine, kao i uspeh hrvatsko-srpske koalicije na čelu s Svetozarem Pribićevićem, uticao je da austrougarske vlasti povećaju represiju. Uticaj Pribićevićevih samostalaca je bio suzbijen tzv. veleizdajničkim procesom. Situacijom u Hrvatskoj neprikosnoveno je vladao mađarski premijer Karolj Kuen Hederevari. On je tokom dve decenije bio hrvatski ban i veoma je dobro poznao politička kretanja. Posle dogovora Pribićevića i Hederevarija, došlo je do pomilovanja samostalaca. Sličan sporazum je sklopljen i sa Ištvanom Tisom, vodećim ugarskim političarem. Mađarska nezavisna stranka je imala prećutni dogovor sa radikalima Jaše Tomića. Ugarska strana je tolerisala delovanje radikala u organima srpske autonomije, uprkos brojnim skandalima i aferama. Tisa je s druge strane podržavao samostalce koji su uspeli da preuzmu primat radikala 1910. godine na Srpskom crkveno-školskom saboru. Upravo zbog ovakve političke situacije nije došlo do homogenizacije demokrata u Vojvodini. Do jačanja njihove organizacije nije došlo ni na drugoj konferenciji stranke 1910. godine. Na pozicijama mađarskih vlasti ostale su demokrate iz Sombora i pojedinci iz Novog Sada. Ovakvi stavovi za članstvo iz Kininde predvođeno Vasom Stajićem, kao i ono iz Pančeva, bili su nedopustivi zbog nedemokratskog karaktera ugarskih vladajućih krugova. Zbog iste kompromisne politike Srpski glas će kritikovati i politiku Svetozara Pribićevića, smatrajući je veoma štetnom za nacionalne interese. Na kritiku dojučerašnjih političkih saveznika, Svetozar Pribićević je odgovorio salvom ličnih uvreda na račun Srpskog glava. Preko radikalskog lista Srbobran Milutin Jakšić je optuživan da je nervno labilna osoba čije mesto nije u politici. Na meti kritika nisu se našli samo demokratski političari, već Srbi iz Vojvodine uopšte. Oni su portretisani kao primitivni i zaostali. Uprkos oštrini reči ovo je bila efemerna epizoda u odnosima Pribićevića i demokrata. Po okončanju Prvog svetskog rata saradnja je obnovljena. Srpski glas se našao u finansijskim problemima nakon što je Marko Bogdan obustavio svoju podršku. Časopis je nastavio da izlazi zahvaljujući dobrovoljnim prilozima intelektualca. Uprkos svim teškoćama Srpski glas je nastavio da okuplja značajne kulturne radnike kao što su Veljko Petrović, Isidora Sekulić i dr.
Do ponovne eskalacije antisrpskog sentimenta u austrougarskoj javnosti došlo je neposredno pre izbijanja Prvog balkanskog rata. U strahu da se oslobodilačke težnje prošire među Srbima u dvojnoj monarhiji, car Franc Jozef je doneo odluku da se Srpska narodno-crkvena autonomija ukine, iako je ona delovanjem austrougarskih vlasti i saradnjom radikala i visokog klera uveliko bila samo mrtvo slovo na papiru. U atmosferi političkog pritiska došlo je do približavanja srpskih opozicionih stranaka. Na savetovanjima u Budimpešti 20. avgusta i u Novom Sadu 15. septembra dominirao je glas demokrata. Posledica ovih savetovanja je bilo stvaranje koordinacionog tela srpskih stranaka na čijem čelu je bio Milutin Jakšić.
O uticaju Srpske demokratske stranke imamo svedočanstvo vođe liberala dr Stevana Mileševića. On je upozoravao na ozbiljne probleme u saradnji drugih stranaka sa Srpskom liberalnom strankom, kao što su pasivnost samostalne stranke, nesuglasice i aktivnost radikala na nivou opština. Još jedan od ozbiljnih problema na koje je dr Malešević upozoravao bio je nedostatak sprovođenja u praksi aktivnosti koje su osmišljene. Vođa liberala je izražavao bojazan da ovi propusti mogu dovesti do rascepa među srpskom opozicijom, na šta je upozoravao demokratu Milutina Jakšića. Posledica ukidanja autonomije bila je pasivizacija starih liberala, s izuzetkom Stevana Maleševića. Koliko su ove tendencije negativno uticale na funkcionisanje Srpske liberalne stanke možemo videti iz pisma Stevana Maleševića vođi demokrata od 4. oktobra 1912. godine. Iz njega se jasno vidi da su stariji članovi liberalne stranke nakon ostavke Arkadija Varađanina odbili da popune mesto na sednici koordinacionog tela srpske opozicije. Naposletku je ovo mesto popunio dr Nikola Milutinović.
Delovanje srpske opozicije tokom ovog perioda obeležila je bliska saradnja između demokrata i liberala, ali postojali su momenti dobrih odnosa između radikala i liberala. Tako su liberal Kamenko Jovanović i radikal Mita Mušicki smatrali da je učešće crkvenih opština u borbu za ponovnu uspostavu autonomije kontraproduktivno, zašta su se zalagali demokrate. Da bi se izbegli eventualni opozicioni sukobi u direktnom radu pokreta učešće nije uzeo Jaša Tomić, iako su radikali bili najmoćnija politička grupacija među srpskim strankama. Srpski glas je prestao sa izlaženjem 1913. godine zbog smrti Vase Jakšića 1913. godine. Izbijanje Prvog svetskog rata dovelo je do toga da rad demokratskog glasila bude obnovljeno tek početkom 1920. godine. Predstavnici srpske opozicije su se okupili na konferenciji održanoj 20. maja 1914. godine. Na čelo koordinacionog tela izabran je čuveni liberal Polit-Desančić, radikalni prvak Jojkić i vođa demokrata Jakšić. Po okončanju konferencije od ostatka opozicije udaljili su se Pribićevićevi samostalci. Paradoksalno, demokrate će doživeti najveći uticaj upravo u periodu kada je njihov politički program postao u potpunosti anahron. O eventualnom sporazumu s mađarskom stranom, uoči svetskog rata, nije bili ni govora. U atmosferi sumnji i pritiska svaka pomisao na ostvarenje nacionalnih tačaka programa bila je nemoguća. Odmah po izbijanju Prvog svetskog rata mađarske vlasti hapse i interniraju Jakšića, njegovu braću i najbliže saradnike. Oni će biti pušteni na slobodu tek u novembru 1918. godine.
Demokratski političari iz Vojvodine su se prema novostvorenoj jugoslovenskoj državi odnosili veoma kritički. Srpski glas po svojoj obnovi iz 1920. godine počeo je da označava beogradski režim kao eksploatatorski prema Vojvodini, zalažući se za okupljanje Vojvođana. Međutim, delovanjem Svetozara Pribićevića, demokrate iz Vojvodine su pristupile novostvorenoj Jugoslovenskoj demokratskoj stranci, koja je bila zasnovana na centralističkim i monarhističkim postulatima. I pored ovog kompromisa, deo demokrata, posebno onih iz Kikinde i Pančeva, nastavili su da se, istina u blažoj formi, zalažu da Vojvodina stekne izvesan stepen autonomije unutar nove jugoslovenske države. Vođa demokrata, Milutin Jakšić je na izborima izabran za poslanika u Ustavotvornoj skupštini 1921. godine. NJegovo delovanje je bilo prožeto kritikom Vidovdanskog ustava, zato što nije pružao posebnu autonomiju Vojvodini.
Srpski glas se u narednom periodu posvetio pitanjima agrarne reforme, odnosno njenom sprovođenju, zahtevajući da bezemljaši dobiju zemlju koja im je oduzeta prilikom formiranja nove države. Zbog demokratskih tendencija, prema kojima su svi seljaci trebali da dobiju zemlju, list je ušao u sukobe s komunistima koji su se zalagali za kolektivizaciju. Za Srpski glas zajednička obrada zemlje bila je dopuštena samo u slučajevima da osoba usled bolesti, invaliditeta ili drugih smetnji nije sposobna da obrađuje zemlju samostalno. Uprkos zalaganju demokrata do ovakvog vida agrarne reforme nije došlo. NJihovo delovanje u ovom pravcu su podržali Slavko Šećerov iz Krstura i ugledni advokat iz Pančeva, Dušan Duda Bošković. Srpski glas, iako nominalno nije pravio razlike među bezemljašima, smatrao je da Nemci treba da dobiju zemlju u pasivnijim krajevima Vojvodine. Razlozi tome su ležali u njihovom ponašanju tokom rata, ali i njihovom vrednom radu, čime bi produktivnost pasivnih krajeva bila uveliko povećana. Nešto umereniji stav Glas je izražavao prema mađarskim bezemljašima. Usled zauzetosti parlamentarnim učešćem, ali i zbog izvesnog razočaranja u delovanje nove demokratske stranke, koja nije bila sklona zahtevima za autonomijom Srpske Vojvodine, braća Jakšić su krajem 1920. godine prestali da objavljuju Srpski glas.
Ostavi komentar