Autor: dr LJubiša Despotović
POLITIČKA KULTURA
Politička kultura je pojam koji je došao iz prostora političke sociologije i postao jedan od važnijih u polju politikologije. On pripada politi dimenziji politike kako tačno primećuje Radivoj Stepanov. Označava ili pak definiše orijentaciju građana prema politici njihovu percepciju političke legitimnosti, tradicije, političkih ideja i opcija. Jednom rečju, politička kultura kao pojam iskazuje većinske stavove građana o korpusu političkih vrednosti i normi koje definišu politiku i konfigurišu političke odnose u jednoj političkoj zajednici. „Politička kultura se može ukratko odrediti kao ‘ukupna suma delovanja i mišljenja’ ili kao način života jednog naroda… Politička kultura određuje, pre svega matricu ili tip orijentacije društva za političke akcije, odnosno sadrži skup značenja i ciljeva u kojima se oličava dati politički sistem… Politička kultura uključuje, pored pravila političkog vladanja i normi propisanog ponašanja, i tipove društvenih/političkih akcija, kao i procese u kojima se individue pripremaju za društvenu participaciju, kao što su: socijalizacija, a posebno politička socijalizacija, formiranje društvenog karaktera, simbolizacija i rituali koji izražavaju prihvaćene tipove verovanja i ideologije, kao i dominantni mentalitet“ (R. Stepanov: 92). „Pod najopštijim određenjima, politička kultura bi bila onaj deo opšte kulture jednog društva koji obuhvata vrednosti, uverenja, stavove, simbole, sklonosti i obrasce ponašanja u odnosu na politiku i politička pitanja, kao ona pitanja koje se odnose na opšte uslove zajedničkog života u jednom društvu i na izbor pravaca i ciljeva ukupnog društvenog razvitka (upravljanje razvojem)“ (M. Matić; M. Podunavac, 1984: 348).
Politikolozi Gabrijel Olmond i Sidnej Verba istakli su tri tipa političke kulture kao vrste političke orijentacije ka političkom sistemu:
– parohijalni tip političke kulture, koji može biti još teritorijalno omeđen regionalnim ili lokalnim tipom istog političko-vrednosnog usmerenja. Za njega je karakterističan statičan i lokalizovan pristup politici, tradicionalno usmeren na njemu bliže institucionalno okruženje koje je prilično udaljeno od centralnih struktura vlasti.
– podanički tip političke kulture, gde je prisutna jaka orijentacija prema centralnim organima vlasti, njihovo bezuslovno poštovanje i neka vrsta potčinjenosti njenom autoritetu. Reč je o nedostatku građanske svesti kod pristalica ove orijentacije i o tradicionalnom doživljaju politike u kome je centralna vlast sve a podanik je dužan da joj se pokorava. Obično je prisutna u društvima poluperifernog ili perifernog karaktera, gde su demokratske tradicije skromne i dominira autokratski način vladanja
– participativni tip političke kulture je svojstven građanstvu koje je usmereno da zadovoljenje svojih potreba i interesa u politici. Ono je svojstveno razvijenom kontekstu civilnog društva, u kome su građani svesni svojih prava i sloboda, aktivno utiču na centralne, regionalne ili lokalne organe vlasti i brinu o doslednoj realizaciji javnog interesa.
Tipologija političke kulture koju je ponudio Arend Lajphart fokusira se na tradicionalne sociološke teorije elite i mase. Pa stoga on raspoznaje političku kulturu elita, kao oblik vrednosti i orijentacija društvenih elita prema politici i političku kulturu masa kao većinskog dela socijalne strukture modernih društava i njihovih orijentacija prema politici.
Kada pak govorimo o formativnim činiocima političke kulture, pozivamo se na rad kolege Milana Podunavca koji smatra da su to politička tradicija i politička socijalizacija.
– politička tradicija kao formativni činilac političke kulture zastupljena je uglavnom kod predmodernih političkih zajednica sa vrlo strogom pravnom tradicijom, aktivnog delovanja političkog autoriteta, njihovim dominantnim obrascima ponašanja i vrlo strogim pravilima kao društvenog kodeksa. Često je to izraz dugotrajne ugroženosti zajednice i potreba očuvanja identiteta, kulture i zajedničkog života koje dolaze kao spoljašnja pretnja. „Za tip političke tradicije koji u jednom društvu nastaje od velikog su značaja oblici i sadržina konflikata koji su u tom društvu u prošlosti nastajali, koji su to društvo delili (ili ujedinjavali) oko različitih pitanja“ (isto: 355).
– politička socijalizacija kao činilac političke kulture svojstvena je procesima prilagođavanja i prisvajanja određenih političkih vrednosti. Mogu se razlikovati spontani i nesvesni procesi političke socijalizacije i identifikacije. „Tu se zahvata čitava skala faktora, počev od procesa nesvesne i spontane socijalizacije i identifikacije, do političkih mitova, rituala i simbola i njihovog uticaja na formiranje stavova budućih građana. Naravno, tu su uključeni i direktni oblici socijalizacije u vidu građanskog treninga, učešća u političkom životu, kao i analiza svih socijalnih i grupnih varijabli od značaja za politički identitet pojedinca i grupa (religijska pripadnost, socijalni status, regionalno pripadanje, veliki politički događaji i doživljaji i sl.)“ (isto: 357).
POLITIČKI KAPITAL
Politički kapital je u stvari specifičan oblik socijalnog kapitala koji se manifestuje u sferi političkih odnosa i relativno je novi pojam u politikologiji. Dakle, on nam je došao iz disciplinarne razuđenosti političke sociologije i bazično se luči iz pojma socijalnog kapitala. Stoga je nasušna potreba da jasno odredimo suštinu pojma društveni kapital. Frensis Fukujama društveni kapital određuje i definiše kao konkretni niz neformalnih vrednosti i normi koje važe među pripadnicima jedne grupe ili društva koje im omogućavaju da međusobno sarađuju i delaju. Deo vrednosti koje nezaobilazno konstituišu mrežu pozitivno shvaćenog socijalnog kapitala su poverenje, iskrenost, uzajamnost, solidarnost, spremnost na saradnju. No posedovanje istih vrednosti i normi ne mora nužno da implicira pozitivan društveni kapital. Moguće su i njegove negativne implikacije, kao deo tradicijskih regionalnih ili religijskih formi koje stvaraju sasvim suprotan efekat i smanjuju količinu društvenog kapitala u zajednici. Jer po Fukujami norme i vrednosti mogu da budu i pogrešne, a kada se to desi imamo situaciju nestašice društvenog kapitala, koja opet po sebi stvara loše i nepoželjne odnose u društvu, odnosno organizacije koje ga koriste kao svoje motorno gorivo: mafija, rasisti, seksisti i sl.. „Južna Italija, na primer, spada u region sveta gde, kako se smatra, vlada nestašica društvenog kapitala i širokog poverenja, iako u njemu postoje stroge društvene norme“ (Fukujama, 2004: 172). Povećanju pozitivnog društvenog kapitala doprinose samo one norme koje u sebi sadrže vrline. Na sličan način kao što je to formulisao Maks Veber u slučaju uticaja vrednosti protestantske religije na oblikovanje duha modernog kapitalizma. Nije ni čudno stoga što se u porodici najčešće može naći snažno izvorište društvenog kapitala, osobito onoj patrijarhalnog tipa, koja je u korpusu vrednosti i vrlina koje je prenosila na svoje najmlađe članove snažno uticala na njihovoj interiorizaciji i usvajanju. Razaranjem starog i formiranjem modernog tipa porodice u velikoj meri se gubi ovo primarno izvorište pozitivnog društvenog kapitala. „Porodica je očigledno svuda važan izvor društvenog kapitala“ (isto: 173). To potvrđuje uzajamnu vezu između porodice i građanskog društva posredovanu društvenim kapitalom. Za neotokvilovce osobito Roberta Pantama ovo je više nego očigledna činjenica. Razuđena mreža društvene interakcije vodi jačanju poverenja i uvećanju društvenog kapitala. Iz toga sledi jačanje civilnog društva, a bez snažnog civilnog društva pak nema ni uspešne demokratske vladavine, kao krajnjeg cilja. „Snažno društvo vodi snažnoj državi“ (Vitington 2004: 33).
Ova za neotokvilovce očigledna korelacija nije ostala bez kritičkih opservacija osobito u onom delu američke stručne javnosti koja ukazuje da ova naizgled logična i očigledna veza ne mora uvek da bude i potvrđena. Često se dešavalo da snažno civilno društvo može da ugrozi demokratske političke institucije i njihovo funkcionisanje, u slučajevima kada previše snažno deluje u smeru njihove destabilizacije. Jer „demokratija koja dobro funkcioniše ne zavisi samo od društvenih odnosa nego i od političkih institucija i od ustavnog poretka koji strukturiše odnose među njima“ (isto: 34). Destabilizacija političkih institucija i ustavnog poretka koja može doći iz sfere civilnog društva, usmerena je na umanjenje stepena lojalnosti i funkcionalnosti političkih institucija jer udruženja koja sačinjavaju razgranatu mrežu civilnog društva u velikoj meri mogu supstituisati rad političkih institucija i njihov značaj. „Kako je u demokratiji kriterijum političke legitimnosti sadržan u verodostojnom predstavljanju narodne volje, to su vladini zvaničnici posebno ranjivi zbog osporavanja od strane dobrovoljnih udruženja koja mogu da istupe sa sopstvenim zahtevima u pogledu vršenja funkcije narodnog predstavljanja (…). Kao što su moderni analitičari zapazili u američkom kontekstu, interesne grupe stiču moć nad izabranim zvaničnicima upravo zahvaljujući svom reprezentativnom autoritetu. Civilno društvo nije bilo samo osnova za uspostavu demokratske vlade, ono je potencijalno bilo razorna snaga, subverzivna po legitiman poredak. Otuda dolazi pretnja da se demokratski poredak preobrati u puku anarhiju“ (isto: 37).
„Društveni kapital se može upotrebiti na mnogo načina, a to znači često i na način koji je u koliziji sa društvenim poretkom i demokratskim aspiracijama. Za obustavljanje društvenih sukoba i držanje pod kontrolom prirodnih tendencija građanskog društva neophodne su uspešne državne institucije“ (isto: 46). Društveni kapital i njegova uloga u civilnom društvu i interakciji ovoga sa političkim poretkom neodvojiva je od načina njegovog formiranja i političke upotrebe. Bez dobro izbalansirane uloge društvenog kapitala u formiranju vrednosnog ambijenta i političkih ciljeva i interesa civilnog sektora, njegova misija se lako može preokrenuti iz pozitivnog u negativno polje političkog delovanja, kada on može biti upotrebljen protiv ostalih članova društva, ili javnog interesa državne zajednice, u takvim situacijama, nezamenjiva je uloga institucija političkog i pravnog poretka u uspostavljanju valjanog funkcionisanja demokratije (LJ: Despotović, 2014: 43-45).
Robert Patnam društveni kapital prelomljen kroz prizmu političkih odnosa doživljava u tri svoja oblika ili forme:
– kao moralnu obligaciju građana i političkih normi, koje utiču na ukupnu političku obligaciju na kojoj je zasnovana neka politička zajednica
– kao korpus društvenih vrednosti iz kojih se luči poverenje u političke institucije i politički poredak
– kao društvene mreže civilnih i političkih organizacija
„Društvene mreže pri čemu su posebno važne horizontalne veze među akterima ekvivalentnog statusa i moći. Mreže su bitan oblik socijalnog kapitala, i što su te mreže u jednoj zajednici gušće, veća je verovatnoća da će građani međusobno sarađivati radi uzajamne koristi. Mreže pozitivno utiču (jačaju) na norme uzajamnosti“ (Z. Stojiljković, 2014: 273). Društveni kapital, dakle, uvek ide kao deo trijade pojmova: društveni kapital – finansijski kapital – simbolički kapital.
KRIPTOPOLITIKA
Jedna od nedovoljno istraživanih i popularisanih disciplina politikologije je i kriptopolitika, čiji je osnovni disciplinarni zadatak da se bavi arkanskim strukturama političkog procesa, koji za javnost nisu dovoljno transparentni i koji u mnogim segmentima funkcionisanja politike ostaju tajni. Upravo zbog težine samog postupka istraživanja, neuhvatljivosti skrivenih procesa i manjka relevantnih dokumenata ova disciplinarna ravan nauke o politici ostala je nedovoljno razvijena iako je potreba za njenim naučnim opservacijama više nego potrebna objektivnoj društvenoj nauci.
Politika nam se i na ontičkom i na praktičnom planu otkriva kao tajni topos zavereništva, koji se samo pod snažnim pritiskom demokratske javnosti ponekad otvara za neke od oblika civilne kontrole ili transparentnosti. Bez tog pritiska javnosti koji vremenom slabi, koncetrisano polje političke moći nužno se vraća svom osnovnom biću i suštini politike koja je u osnovi sazdana kao tajna delatnost. Ma koliko se od njenih vodećih protagonista želelo i ponekad uspevalo u javnosti to prikazati kao aktivnost koja je prevashodno usmerena ka ispunjenju javnog interesa građana i ostvarivanja njihovog sveukupnog dobra i blagostanja. Što je, znamo to još od antičke Grčke, bazični smisao svakog dobro uređenog političkog i pravnog poretka.
Dakle, samo serioznim pristupima istraživanju suštine i fenomenologije politike moguće je napraviti smisleno i istini blisko razlikovanje između tzv. teorija zavere kao u javnosti kodiranog posprdnog diskursa o zaveri i neumoljivih činjenica njene ozbiljne prakse. Jer su po saznanju nekih kolega tragovi o zaveri i zaverenicima često razasuti po raznim naučnim disciplinama kao uzgredni i možda neželjeni proizvodi, sa kojima u tako fragmentiranom vidu ni sami istraživači ne znaju šta da čine. A ono što najčešće pogoduje zaveri kao takvoj je i realno prisutan strah kod istih da će od zavereničkih struktura moći biti prokazani u akademskoj zajednici kao šarlatani a u javnosti kao obični špekulanti bez znanja i pokrića.
Zato, sva istraživanja o zaveri koja imaju teorijske pretenzije trebala bi primarno da pođu od politike i istraživanja njenog arkanskog bića. Kolega Miloš Knežević to sasvim ispravno disciplinarno situira u kontekst kriptopolitke, jer je ona „pre svega sastojak sveta praktične politike a ne samo reflektovani teorijski zahvat u njene empirijske tokove“. Javna politika često može da bude ili jeste posledica delovanja kripto-interesa, a „kripto-interesima saobrazni su kripto-procesi i kripto-strukture… Štaviše, može se reći da brojne komponente političkog fenomena: ideje, ideologije, doktrine, programi, vizije, norme, vrednosti, procedure, društveni slojevi, grupe i pokreti, institucije, organizacije, instrumenti, personal i beskrajno raznolike akcije, mogu biti izražene i opažene u dva krajnja vida: javnom i tajnom“ (M. Knežević: 83). S važnom napomenom da i ono što je u politici javno ili vidljivo često je proizvod kripto-procesa i od očiju javnosti skrivenog delovanja-odlučivanja. Tako najčešće biva čak i kada se radi o potpuno legalnim odlukama institucionalnog aparata države i društva jer njeni nosioci ne žele prisustvo javnosti dok se taj proces odvija. NJihov ideal je da sebi obezbede delovanje u „čistom“ prostoru osenčene intime i neometanog političkog konfora. Razvoj kriptopolitke kao naučne discipline politikologije tek predstoji. Težina zadatka ne sme da obeshrabri, jer ona pored nesporno delikatnog politikološkog pristupa svojim predmetom, metodama i istraživačkim uvidima nužno korespondira sa konspirologijom kao posebnom granom istraživanja koja se tiču prakse i doktrine zavereništva (LJ. Despotović; V. Glišin: 86).
POLITIČKI SISTEMI
Zbirni pojam ili sintagma politički sistem ima potrebu da teorijski odredi njegovo rasprostiranje u kompleksnoj disciplinarnoj ravni politikologije. Engleski pojmovni ekvivalent political system novijeg je datuma u modernoj politikologiji, preuzet je iz sociologije kao društvene nauke a teorijski preciziran nakon Drugog svetskog rata pojavom i razvojem kibernetike. U osnovnom smislu značenja politički sistem istražuje državne i ustavne sisteme, političke institucije, oblike vladavine, partijske i izborne sisteme, političku kulturu, političke vrednosti i sl. Pre uspostavljanja njegove teorijske i pojmovne relevancije, tradicionalna nauka o politici za sličnu političku fenomenologiju koristila je pojmove koji konvergiraju teoriji države, ustavnog poretka, političkih institucija i normativnog poretka vlasti. Politički sistem je po nekim savremenim politikolozima u stvari podsistem globalnog društva koji reflektira njegove relativno samostalne celine kao organizacije zadužene za rešavanje nekih važnih društvenih problema, dakle, reč je o sistemskom pristupu koji onda ostale delove ili celine vidi kao funkcionalne podsisteme globalne društvene zajednice.
„Politički sistem je institucionalizovani oblik i način na koji je određen i regulisan odnos javne vlasti i društva. Preciznije i podrobnije rečeno, pod političkim sistemom podrazumevamo, s jedne strane, sistem institucionalizovanih nosilaca političke vlasti u jednoj društvenoj zajednici, način njihovog konstituisanja, organizacije i delovanja i, s druge strane, skup onih institucija i odnosa putem kojih se uspostavlja organizovana veza između nosilaca vlasti i društvenih snaga u čije ime oni vladaju“ (Stepanov: 144). Dakle, politički sistem istražuje skup svih institucija koje čine neku vlast, odnose između vlasti i društva shvaćenog kao politička zajednica, procese vršenja vlasti i povratni uticaj građana na političke institucija kao zastupnike njihovog javnog interesa.
- Teorije o političkom sistemu
Kao i u drugim disciplinarnim poljima nauke o politici i u prostoru političkog sistema postoji nekoliko teorija koje objašnjavaju njenu suštinu i značaj.
a. Parsonsova teorija o društvenom sistemu, nastala je u okvirima sociologije a razvio ju je američki sociolog Talkot Parsons u znamenitom delu Društveni sistem. Parsonsova teorija zasnovana je na tzv. AGIL šemi. Ponuđena šema kao model nastala je kao skraćenica (akronim) nekoliko bitnih termina preko kojih je objašnjavao suštinu društvenog sistema. Adaptacija kao prvi temin, odnosila se na mehanizme adaptacije na postojeće društveno okruženje a pre svega na ekonomski podsistem. Postizanje svrhe/cilja, koje se odnosilo na politički podsistem, integracija, koja se odnosila na normativne aspekte politike a pre svega na zakonske norme i društvenu kontrolu. Učvršćenje latentnog uzroka, koje se pre svega odnosi na utvrđivanje kulturnih i motivacionih veza koja strukturišu društvene odnose. Dakle, Parsonsova teorija društvenog sistema shvaćena pre svega kao „funkcija zadovoljavanja cilja“, koji se realizuje kroz politički sistem, njegove institucije, funkcije i odnose.
b. Kibernetička teorija, u čijim se okvirima razvila politička kibernetika kao teorija koja razmatra aktivnosti vezane za upravljanje sistemima na osnovu principa samoregulacije i samokontrole kao vida autonomnog upravljanja. „Kibernetička teorija sistema pažnju usmerava prema komunikacionim i kontrolno-upravljačkim procesima kao dvema neuralgičnim tačkama funkcionisanja vlasti“ (isto: 146). Kibrnetička teorija sistema počiva na tri važna procesa samokontrole nekog sistema:
– prvi počiva na procesu samokontrole i čini sposobnost odnosno mogućnost pronalaženja ciljeva unutar političkog polja. NJihovo precizno selektovanje i označavanje.
– drugi podrazumeva saznanja koje promene unutar sistema čine neophodnim za njegovo nesmetano funkcionisanje i samoregulaciju.
– treći proces čine sposobnosti da se podaci važni za sistem provere, selektiraju i kreiraju kao sekundarna obaveštenja koja imaju svojstva „svesti“ sistema kao samoregulišućeg mehanizma.
Sva tri navedena procesa – ponašanja unutar političkog sistema uspostavljaju važan princip tzv. fidbeka, kao povratne informacije, bez koje je nemoguće pravilno funkcionisanje sistema, kao i samoodržanje i očuvanje kontinuiteta sistemske funkcije.
Literatura:
LJ. Despotović; V. Glišin (2021). Savremeni međunarodni odnosi i geopolitika. Sremski Karlovci: Kairos.
LJ. Despotović (2014). Konstrukcija i dekonstrukcija identiteta. Novi Sad: FEPPS.
Z. Stojiljković (2014). Politička sociologija savremenog društva. Beograd: Zavod za udžbenike.
F. Fukujama (2004). Društveni kapital, u zborniku Kultura je važna. Beograd: Plato.
K. Vitinton (2004). Preispitivanje Tokvilove Amerike.
M. Matić, M. Podunavac (1994). Politički sistem. Beograd: IPS.
M. Knežević (2013). Prizma geopolitike. Beograd: IPS.
R. Stepanov (2008). Uvod u politiku i politički sistem. Novi Sad: Filozofski fakultet.
Ostavi komentar