Pol Kenedi: uspon i pad velikih sila

Autor: Milorad Vukašinović, novinar i publicista

Pol Majkl Kenedi (1945) jedan je od najuticajnijih teoretičara međunarodnih odnosa. Ovaj američki istoričar britanskog porekla studirao je u NJukaslu, doktorirao 1970. godine na Oksfordu, potom je 1983. godine postao profesor istorije na Univerzitetu Jejl u NJu Hevenu (SAD), a posle toga direktor Međunarodnih bezbednosnih studija. Predavao je na više američkih i evropskih univerziteta i pisao analize za najuticajnije svetske časopise. Član je Američke akademije nauka i Britanske akademije nauka.  NJegovo naučno istraživanje usmereno je ka analizi istorije britanske spoljne politike, međunarodnih odnosa, ekonomske i vojne moći, kao i tzv. velikih strategija. U Kenedijevim savremenim proučavanjima dominiraju pitanja koja se odnose na opadanje moći SAD i budućeg pozicioniranja ove države u međunarodnim poslovima.

Pol Kenedi je autor bestselera Uspon i pad velikih sila – ekonomska promena i ratovanje od 1500. godine do 2000. godine, koja je objavljena uoči završetka Hladnog rata (1987) i do danas je prevedena na dvadesetak svetskih jezika. Ostala njegova značajna dela su: Realnosti u osnovi diplomatije. Istorijat uticaja na britansku spoljnu politiku 1870–1945 (1981), Strategija i diplomatija 1870–1945 (1983), Uspon i pad dominacije britanske mornarice (1986), Velike strategije u ratu i miru (1991), Priprema za 21. vek (1993), Od rata do mira. Izmenjeni strategijski pejzaži u 20. veku (2000), Globalni trendovi i globalno upravljanje (2002), Parlament naroda. Prošlost, sadašnjost i budućnost Ujedinjenih nacija (2006) i dr.

Osnova Kenedijevih analiza je u interakciji ekonomske i geopolitičke moći, što je pitanje s kojim se suočavaju sve države – a posebno velike sile – koje su oduvek nastojale da povežu svoje državne ciljeve s državnim resursima. Otuda je jedan od njegovih najvažnijih stavova onaj o ekonomskoj moći koja se ispoljava u vojnoj moći, a koja je opet neophodna da bi se zaštitili ekonomski interesi jedne velike sile. Međutim, analizirajući uspone i padove velikih sila u istorijskom kontekstu, Kenedi je odbacio strogi ekonomski determinizam i ukazao da ekonomija u potpunosti ne određuje istorijske procese niti je isključivi uzrok geopolitičke ekspanzije ili regresije država, već su to često i faktori poput geografije, vojne organizacije, morala nacije, sistema savezništava i sl.

Pored istorijskih tema Kenedi se bavio i futurističkim predviđanjima međunarodnih odnosa, posebno položajem nacionalne države u transnacionalnim procesima (Ka dvadeset prvom veku). On se u krajnjoj liniji pokorio dominantnoj globalističkoj mantri o neophodnosti stvaranja svetske države, ističući da je nacionalna država pogrešna vrsta političke jedinice u novim okolnostima, kao i da je zbog izmenjenih ekonomsko-tehnoloških pravila neophodno izmeštanje autoriteta na jedan viši supranacionalni nivo (međunarodne institucije, velike korporacije, ekonomske i političke integracije), odnosno na niži i efektivniji subnacionalni nivo (federalne jedinice, regioni, ekonomski entiteti). Ovakav odnos prema nacionalnoj državi proističe iz Kenedijevog stava da je ona za neke probleme prevelika, a za druge probleme previše mala.

Iz perspektive američkih unutrašnjih protivrečnosti deluje veoma aktuelno njegova hipoteza o deklinizmu SAD, o kojoj je kao fenomenu pisao u poslednjoj deceniji prošlog i prvoj deceniji ovog veka. U tom smislu je indikativna njegova polemika sa sledbenicima DŽozefa Naja koji su zastupali gledište o tome da će američka dominacija u svetskim poslovima biti nastavljena i u budućnosti (DŽozef Naj, Predodređeni za vođstvo – promena prirode američke moći).

Postrenesansno doba

Pol Kenedi je u svom najznačajnijem delu Uspon i pad velikih sila tragao za suštinom promene moći vodećih velikih sila, baveći se istraživanjem ne samo njihovih međusobnih odnosa nego i geografskim pomeranjima središta svetske moći u proteklih pet vekova, od Mediterana ka severozapadnoj Evropi i Atlantiku, a poslednjih nekoliko decenija ka Pacifiku.

Za Kenedija je geografski položaj dominantan činilac ne samo u pozicioniranju između velikih sila, nego i na geopolitičkoj mapi sveta. Ovu tvrdnju dokazuje primerima britanske i ruske imperije, koje su bile na bezbednoj distanci u odnosu na druge sile zapadne i centralne Evrope, ali i dovoljno blizu da se u skladu sa svojim interesima umešaju u evropske poslove. On posebno ukazuje na ostrvski položaj Velike Britanije i njene geopolitičke naslednice Amerike koja je od 1918. godine upravo zbog takvog položaja postala dominantna svetska sila. Ostrvski položaj omogućio je Americi da izbegne na svojoj teritoriji strahote dva svetska rata i tako stvori ekonomske preduslove za njenu potonju globalnu dominaciju.

Jedna od konstanti postrenesansne epohe (1500–2000) je, kao što je istaknuto, u interakciji ekonomske i vojne moći. Na taj način Kenedi se doktrinarno oslanjao na Tukidida. Do problema dolazi onog trenutka kada se jedna velika sila suočava sa ekonomskim problemima koji mogu da proisteknu iz tehnološkog zaostajanja ili strategijske rasplinutosti i dugotrajnih ratnih izdataka, što uzrokuje brži ili usporeniji pad jedne sile. Posledica je prepuštanje visoke pozicije nekoj drugoj konkurentskoj državi. Kenedi ukazuje da se prepuštanje takve pozicije odvija postepeno i najpre manifestuje kao vreme zaostajanja a potom i razdoblje pada. U isto vreme druga konkurentska sila ulazi u period uspona, u kojem nastoji da ojača svoje ekonomske potencijale, a zatim ulazu u fazu kada preuzima ulogu svetskog hegemona. Ipak, Kenedi u svojoj originalnoj teoriji ciklusa odbacuje strogo ekonomistički pristup i ukazuje da na globalne odnose i cikluse moći veoma utiču i drugi činioci (vojna organizacija, moral nacije, sistem savezništava).

Sa ove vremenske razdaljine veoma su zanimljive njegove analize bipolarne epohe, naročito uzročno-posledičnih veza između ekonomskih pokazatelja tadašnjih vodećih sila sveta i globalnih geopolitičkih i geostrateških odnosa. Kenedi je predvideo postepenu disperziju ekonomske i vojne moći na više zemalja, ali tako da se nijedna od njih u skorijoj budućnosti neće približiti pentarhiji koju čine SAD, SSSR, Kina, Japan i EEZ. Ipak, unutar ove pentarhije uočio je vitalniji  tempo razvoja kod Kine, EEZ (Nemačke) i Japana u odnosu na hroničnu tromost SSSR, većine zapadnoevropskih država i čak SAD. Mada je zastupao stav o tome da Sovjetski Savez dugoročno neće moći da izdrži ekonomsku utakmicu sa Zapadom, nije predvideo da će se kolaps sovjetske imperije dogoditi kontrolisano i na način koji nije uzrokovao tako visoku cenu za ostatak sveta.

Pol Kenedi je već tada (1987) posebnu pažnju posvetio usponu Kine i Indije i njihovom uticaju u Aziji i svetu. Ipak, vrhunac njegove analize odnosi se na ulogu SAD u budućnosti, koju je opisao kao zamku imperijalne prenapregnutosti kako u smislu interesa (očuvanje ekonomskog i političkog primata), tako i potrebe da dominiraju u svakom geografskom delu sveta. On je predviđao da iz začaranog kruga stalnog uvećanja vojne superiornosti i porasta troškova da bi se ona ostvarila, što za posledicu ima relativno ekonomsko zaostajanje, Amerika neće moći da izađe. Kenedi je isticao da će veoma brzo SAD imati udeo od najviše 18 procenata u svetskom bogatstvu, što je mnogo manje u odnosu na 1945. godinu kada je ovaj udeo iznosio čak 40 procenata.

Pripreme za 21. vek

Kenedi je kapitalno delo Uspon i pad velikih sila okončao poglavljem čiji je naslov „Ka dvadeset prvom veku“ i u kojem pravi jednu vrstu stvaralačkog ekskursa u odnosu na svoja istorijska istraživanja. Ovo poglavlje postalo je osnova za knjigu Pripreme za 21. vek (1993), koja je bila reakcija na kritike da je isuviše opsednut nacionalnom državom kao centralnim akterom u svetskim dešavanjima. Jedan od zanimljivijih zaključaka ovog istraživanja je onaj da će većinu društvenih procesa suštinski odrediti trka demografije i tehnologije. Kao faktore koji će uticati na ovu trku označio je: regionalno-geografske i etno-verski različite populacione eksplozije, zatim porast značaja multinacionalnih kompanija, potom nove komunikacione, finansijske i industrijske revolucije, probleme u obezbeđivanju dovoljne količine i kvaliteta hrane, biotehnološke inovacije i zaštitu životne sredine.

Mada je bio rezervisan prema brzom kolapsu Sovjetskog Saveza, neke druge Kenedijeve procene razvoja međunarodnih odnosa u 21. veku pokazale su se kao tačne. Reč je prvenstveno o njegovom predviđanju o brzom usponu Kine i Indije, čiji je napredak objašnjavao potencijalima ljudskog kapitala. Pažnju privlači i fascinacija Japanom čiju privredu ne mogu da dovedu u pitanje nikakve iznenadne promene na svetskom tržištu (cene i dostupnost sirovina, finansijski poremećaji, populacione promene, geopolitička destabilizacija). Istovremeno se nisu ostvarile njegove prognoze o sve većem globalnom značaju evropske integracije, jer su događaji potvrdili njenu unutrašnju nekoherentnost, zatim slabost finansijskog sistema, potom stratešku podređenost Americi i ogromne demografske probleme koji se ispoljavaju u starenju autohtonog stanovništva i  prilivu imigranata.

P. Kenedi je završetak knjige Pripreme za 21. vek posvetio pokazateljima dugoročnog opadanja američke moći. Od sedamdesetih godina prošlog veka u SAD se pojavljuju problemi koji se iskazuju u finansijskom sektoru, potom u deficitarnom platnom bilansu, zatim smanjenju produktivnosti rada i na unutrašnjem društvenom planu (kriminal, narkomanija, neobrazovanost, promena socijalne i rasne strukture stanovništva, socijalni konflikti). Kenedi konstatuje još devedesetih godina da SAD neće moći beskonačno da održavaju status neprikosnovene sile. Opisujući američku stratešku prenapregnutost, on pravi poređenje sa položajem u kojem se britanska imperija našla krajem 19. i početkom 20. veka, kada se nametnula dilema da li napraviti radikalan otklon u odnosu na dotadašnju politiku ili nastaviti sa taktikom daljeg provlačenja koja uzrokuje relativno opadanje moći. Zanimljivo je da se Kenedi pozivao na reči DŽona Čanselora koji je isticao da je Americi potreban mirnodopski Perl Harbur koji bi prodrmao Amerikance i izmamio njihovu energiju i želju da rade. Ipak, kasnija dešavanja kao što su 11. septembar, ratovi protiv terorizma ili obaranje diktatura širom sveta, nisu prodrmala Amerikance a i nisu uspostavila novi motivacioni ciklus.

Američki deklinizam

Deklinizam  je škola mišljenja o opadanju moći veliki sila i kao takva zauzima središnje mesto u Kenedijevim istraživanjima. Kriza američkog hipotekarnog tržišta iz 2008. godine dodatno je podstakla njegova istraživanja u ovom pravcu. Kenedijeve stavove usvojio je i Hantington koji je ukazivao na pet talasa američkog deklinizma od pedesetih do devedesetih godina 20. veka. Pojedini teoretičari pominju i tzv. šesti talas koji je otpočeo 2003. godine pobunom u Iraku, i koji je vrhunac dostigao izbijanjem svetske finansijske krize 2008. godine. Manifestacija američkog deklinizma posebno je vidljiva u odnosima s Kinom pa je Kenedi naglašavao da se u svetskim finansijama sprema rokada (Kina umesto SAD) slična onoj koja se dešavala 1941–1945, kada je Amerika zamenila Britansku imperiju.

Teze o opadanju američke moći izazvale su reakcije u redovima tzv. revivalista predvođenih DŽozefom Najom. Naime, najevci su smatrali da će američka dominacija u svetskim poslovima da se nastavi i svoj optimizam objašnjavali su dominacijom u sferi tzv. meke moći, zatim prevlašću u sektoru finansija i neprikosnovenom vojnom silom. Pol Kenedi je ove stavove odbacivao, ističući da je američki sistem vrednosti prihvaćen u manjem delu sveta, upozoravao je da finansijska i ekonomska sfera pokazuju nezamislivu brzinu pada, kao i da je u ostvarenju geopolitičkih ciljeva korišćenje vojne sile najproblematičnije – posebno u okolnostima kada i druge države jačaju vojne efektive.

Kenedi je predviđao da će se američkom vojnom prisustvu u Evropi sve više suprostavljati ojačala Rusija, da će Indijski okean sve manje biti geografski pojam a sve više zona ekskluzivnih interesa Indije, dok će Kina nastaviti da jačanjem svoje armije što više udalji američku vojsku od svoje obale, tj. ka arhipelazima u središtu Pacifika i ka njenoj američkoj obali. Dakle, Kenedi je prognozirao potiskivanje Amerike iz Azije i istovremeno okončanje njene uloge globalnog hegemona. Na taj način u teoriji ciklusa izgradio je jedan autentičan model.

Vreme žongliranja

Prve dve decenije 21. veka potvrdile su osnovanost Kenedijevih predviđanja o karakteru međunarodnih odnosa, a pre svega upozorenje da nijedna od značajnijih svetskih sila neće hteti da pristane na američko liderstvo. Kada se Rusija 2008. godine prvi put vojno angažovala u Abhaziji i Južnoj Osetiji, postalo je jasno da je era unipolarizma u svetskim poslovima okončana.  Od tog momenta svetski geopolitički sistem je ušao u neizvestan period tzv. nestabilne multipolarnosti (izraz politikologa Srđe Trifkovića, prim. autora). Upravo zbog toga Volerstin ističe kao nužnost postojanje raznih modela zajedničkog funkcionisanja velikih sila. Naime, objašnjavajući ovakvo stanovište, on ukazuje na postojanje osam do deset fokalnih tačaka geopolitičke moći, od kojih nijedna nema sposobnost da preuzme ulogu samostalnog svetskog hegemona. Volerstin još od osamdsetih godina 20. veka zastupa stav o verovatnoj kombinaciji istočnoazijskog pola sa SAD, Evropom i Rusijom, a hipotetički i Indijom.

Američki teoretičar DŽon Modelski je 1987. godine napisao zapaženu studiju Dugi ciklusi u svetskoj politici. Nasuprot Volerstinu koji je transformaciju svetskog sistema vezivao za promene u ekonomskoj sferi, ovaj autor je zastupao gledište o istorijskim pravilnostima u međunarodnoj politici koje je nazvao teorijom dugih ciklusa. Suština ovog modela je u tome da svaka velika sila u jednom istorijskom trenutku dostiže vrhunac posle kojeg, analogno sili Zemljine teže, sledi neizbežan pad. Modelski je kao istorijski primer za dokazivanje svoje teorije istraživao period od 15. do 20. veka i identifikovao u tom razdoblju četiri velike sile: Portugaliju, Holandiju, Veliku Britaniju (dva puta uzastopno) i SAD.

Reč je o jednom evolutivnom pristupu po kojem su se, na svakih stotinu godina, pomenute sile na položaju hegemona sukcesivno smenjivale. Napominjemo da Modelski teoriju dugih ciklusa nije kruto tumačio, odnosno dopuštao je mogućnost po kojoj duga suparništva nisu nužno uzrokovala detronizovanje jedne i hegemoniju druge velike sile. Na primeru Velike Britanije, koja je dominirala u trećem i četvrtom ciklusu, opisivao je istorijsku mogućnost po kojoj bivši hegemon nije nužno poražen. Štaviše, često se dešavalo da u izmenjenim okolnostima detronizovani hegemon postane najodaniji saveznik novog svetskog hegemona (primer odnosa Britanije prema SAD).

Iz sadašnje perspektive osnovna slabost teorije dugih ciklusa i sukcesivnog smenjivanja hegemonskih sila je u tome što ona podrazumeva postojanje unipolarnog poretka u međunarodnoj politici. Istorija bipolarnosti dovela je obe supersile (SAD i SSSR) u stanje iscrpljenosti. Sovjetska istorijska iscrpljenost bila je uočljiva pred kraj Hladnog rata, dok se američka iscrpljenost ispoljila u prvim decenijama ovog veka, uz napomenu da Modelski i njegovi sledbenici nisu sasvim sigurni da li je reč o konačnoj istorijskoj stagnaciji SAD ili silaznoj fazi posle koje sledi obnavljanje američke hegemonije u svetu. Jedan od mogućih scenarija, koji je svakako u skladu sa teorijom dugih ciklusa, jeste onaj o savezničkom ili bipolarnom pridruživanju Kini kao novom hegemonu, ali i onaj scenario koji podrazumeva potpuno povlačenje na američko kopno i posledičnu entropiju.

Da zaključimo: aktuelna pandemija virusa korona podstakla je iznova debate o transformaciji svetskog ekonomskog i političkog poretka. Već sama ta činjenica nameće potrebu radikalnog preispitivanja dosadašnjih modela upravljanja svetskim prostorom, koje je poslednjih decenija diktirao proces globalizacije. Reč je o fenomenu koji je izgleda bio precenjen u određenim američkim intelektualnim krugovima. Upravo na tu činjenicu upozoravao je Pol Kenedi podstičući na vreme jednu realističnu polemiku o stvarnim dometima američke uloge u savremenom svetu.

LITERATURA

Pol Kenedi, Priprema za dvadeset prvi vek, Službeni list SRJ, Beograd 1997.

Pol Kenedi, Uspon i pad velikih sila: ekonomska promena i ratovanje od 1500. godine do 2000. godine, Službeni list SRJ, Beograd 1999.

Milomir Stepić, Geopolitika: ideje, teorije, koncepcije, Institut za političke studije, Beograd 2016.