Autor: msr Ognjen Karanović, istoričar
Istorijski posmatrano, netrpeljivost, neprijateljstvo i sukobi između ljudi i socijalnih grupa predstavljaju jednu od najranijih društvenih pojava. Istoriju čoveka i čovečanstva možemo da posmatramo kao militarističku i belicističku povesnicu sukoba i ratovanja, a rat i predstavlja najzaoštreniji izraz postojanja čovekovih konflikata i neprijateljstava. Sasvim razumljivo, ni u naučno-istraživačkim poslovima o istoriji ratova nismo u prilici da se potpuno oslonimo na statističke podatke koji bi nam poslužili za sveobuhvatniju ilustraciju brojnosti oružanih konflikata u povesti čovečanstva. U poslednjih dvadeset i pet stoleća postojanja različitih civilizacija možemo da primetimo da su od pomenutog broja mnoge ljudske zajednice i njihovi institucionalni izrazi, 1400 godina proveli u ratovanju, odnosno u oružanim sukobima sa širim razmerama. Prema pojedinim statističkim podacima, od preko pet milenijuma istorije koja je čoveku poznata, ljudske zajednice su svoje živote podredili ratovima koji su trajali više od tri hiljade i stotinu godina, zbog čega svetsku akademsku i intelektualnu javnost neprestano opseda pitanje koji motivi i društvene okolnosti kod čoveka uslovljavaju pokretački nagon prema ratnom konfliktu.[1]
Od perioda renesanse, a posebno od epohe prosvetiteljstva, na evropskom kontinentu važnu okosnicu u razvoju motiva prema oružanim konfliktima predstavljaju sredstva prenošenja informacija na kolektivnu svest širih slojeva javnosti u konkretnoj društvenoj zajednici. U savremenoj terminologiji navedena sredstva determinišemo putem opšte odrednice mediji. Uloga i značaj medija posedovali su i poseduju veliki uticaj na političku, kulturološku i duhovnu, kolektivnu i pojedinačnu svest ljudi u jednoj zajednici. U intervalu od sredine XVIII veka, pa do savremenog doba, odnosno od vremena evolucije funkcije štampanih (kasnije i elektronskih medija), njihova društvena moć u pogledu političkog oblikovanja svesti i znanja, eksponencijalno je uvećana.[2] U postupku propagandnog uticaja na javno mnjenje određenog kolektiviteta, mediji koriste specifične manipulativne postupke kako bi ostvarili određene interese i ciljeve. Putem medija političke interesne grupacije ostvaruju sopstvene ekonomske, ideološke, političke, pa i vojne funkcije i, ponovo, ciljeve. Međutim, pre nastanka modernih tehnologija i njihovih produkata u XX, a posebno XXI veku, pod terminom medija mogli bismo da odredimo, gotovo isključivo, štampane publikacije (časopise, novine, sveske i druge) koje su izdavači objavljivali redovno ili povremeno u dužem vremenskom razmaku. Štampane publikacije ili periodika koju izdavači objavljuju u intervalima oružanih sukoba ili u vremenima predratnih i postratnih istorijskih procesa i stanja, a u kontekstu konkretnog političkog oružanog konflikta, terminološki određujemo putem pojma ratna štampa.[3]
Pored svoje osnovne funkcije otelotvorene u potrebi informisanja javnosti o svim aspektima geneze, razvoja i završetka oružanog konflikta, veoma često ratna štampa poseduje i ulogu medijskog sredstva za manipulaciju stanjem uverenja javnog mnjenja. Naime, u vreme kada je u Sjedinjenim Američkim Državama objavljivano svega tridesetak kratkih nedeljnika[4], 1787. godine Tomas DŽeferson izjavio je: „…Kada bih morao da odlučim da li da imamo vladu, a da nemamo novine ili da imamo novine ali ne i vladu, bez oklevanja bih se opredelio za ovo drugo…“.[5] Nismo sigurni da možemo da pružimo precizan odgovor na neumitno pitanje koje se sastoji u dilemi, na koji način bi pomenuti američki državnik tumačio ulogu i funkciju medija dva veka nakon navedenih, a izgovorenih reči, kada su sredstva informisanja postala treća industrijska grana u Sjedinjenim Američkim Državama sa hiljadama dnevnih i nedeljnih listova, specijalizovanim časopisima i radio-stanicama, izdavačkim kućama, televizijom, društvenim mrežama, internetom.[6]
Adekvatno je da naglasimo da Tomas DŽeferson nije posebno apostrofirao ulogu ratne štampe u kreiranju ili modifikovanju pojedinačne i kolektivne svesti o određenim političkim ili opštesocijalnim pitanjima, odnosno izazovima u konkretnoj zajednici jednog društva. Ukoliko prihvatimo predmetnu ispravnost DŽefersonovih uverenja o funkciji štampe, razumećemo da je njena uloga u oblikovanju navedene svesti u doba oružanih konflikata, ratnih i političkih kriza, izuzetno kompleksna i preporučena izrazitoj kritici, pre svih pripadnika intelektualnih slojeva stanovništva u jednoj zajednici. Postavljamo pitanje koji razlozi uslovljavaju taj potrebni oprez i poseban stepen kritike u procesima analize ili stručno-naučne obrade periodike koja nastaje u okolnostima oružanih konflikata, odnosno ratne štampe. Osnovni problem sa kojim se suočavaju istraživači u kritičkim analizama ratne periodike nalazi se u mogućnosti priličnog odsustva potrebne novinarske i izdavačke objektivnosti kod autora tekstova u datim publikacijama. Nesumnjivo, u velikoj meri, ideološko-pristrasni i političko-propagandni motivi autore novinskih članaka, kolumni, rasprava ili eseja u ratnoj štampi navode na odstupanje od etičkih načela i profesionalne odgovornosti kada publikuju svoje tekstove u navedenim publikacijama. Motivi kod pomenutih autora prilikom izvršenja datih prekršaja u novinarskom etičkom kodeksu mogu biti višestruki.[7]
Nekritički i neobjektivni, pa i neprikriveni propagandni tekstovi koji ponekada poseduju pamfletni karakter, mogu biti publikovani prema zakonitim ili nelegalnim političkim podsticajima, a u određenom broju prilika, slični tekstualni materijali postaju rezultat subjektivne neodgovornosti njihovih autora i izdavača. Svakako, u datim okolnostima, ratna štampa dobija karakter moćnog psihološko-propagandnog oružja, čija svrha bi trebalo da služi interesima oružano-političke pobede one strane u ratnom konfliktu koja pruža neophodne materijalne resurse za publikovanje konkretnog lista. Istovremeno, duhovno-ideološka i politička agenda kod određenih primera uz ratne štampe može da poseduje kompatibilne crte sa sličnim platformama jedne od zaraćenih strana u sukobu.[8] Cilj delatnosti odgovornih lica u medijskim kompanijama koje publikuju ratnu štampu oduvek je bio identičan sa namerama političkih elita kod zaraćene strane da izvrši presudan uticaj na poželjno oblikovanje pojedinačne ili kolektivne političke svesti i profila.[9]
Vrednost podataka koju dobijamo uvidom u primerke ratne štampe možemo da sagledamo i u domenu neophodnog saznanja o informacijama o važnim i marginalnim događajima, stanjima i procesima koji prate istorijat određene političke i ratne krize. Date informacije imale su neposredan značaj za populaciju koja je živela u periodima ratnih konflikata, kako u psihološkom pogledu, tako i u smislu organizovanja aktivnosti u sferi svakodnevne egzistencije. Iz svih navedenih razloga, ratna štampa poseduje primarni značaj za razumevanje pojedinih istorijskih stanja i procesa, pa je i uvrštena u spisak neposrednih pisanih istorijskih izvora. Međutim, verodostojnost, ponekad i autentičnost istorijskih izvora koje pruža čitaocima i istraživačima, može imati upitan, pa čak i kompromitantan karakter, čime vrednost njene informativne funkcije slabi u kvalitativnom smislu i kapacitetu. Iz pomenutog razloga, istraživači moraju posedovati visok stepen obazrivosti u analitičkim procesima obrade informacija koje pružaju tekstovi publikovani u ratnoj štampi.[10]
Sa druge strane, Slovenski jug, kao periodična publikacija ratne štampe objavljivane na srpskom jeziku u Rusiji u periodu Prvog svetskog rata, predstavlja primer namere urednika, izdavača i autora sadržaja tekstova u listu, da zadrže visok stepen objektivnosti u novinarskoj delatnosti. Takođe, njihova namera je bila da čitalačkoj publici i javnosti ukažu na potrebu afirmisanja patriotizma kao političkog uverenja i to u intervalu oružanog konflikta u kome se kompletno čovečanstvo zateklo u drugoj deceniji prethodnog stoleća uz krajnje nezavidan položaj srpskog naroda i drugih južnoslovenskih nacionalnih zajednica u tim istorijskim procesima i stanjima. Kao što smo ranije i naglasili, Slovenski jug je posedovao i propagandni element i karakter u svom delatničkom profilu, ali nije predstavljao organ partikularnih interesa heterogenih političkih zajednica i organizacija u južnoslovenskom etničkom kolektivitetu. Uprkos činjenici da je predstavljao organ jedne specifične političke organizacije, kakav je bio Jugoslovenski odbor, sa političkim programom koji je u datom periodu bio oštro suprotstavljen zvaničnoj politici srpske vlade u emigraciji, javnost u Slovenskom jugu nije mogla da pročita tekstove koji bi posedovali određeni stepen animoziteta prema politici ili članovima vladajućih krugova srpske države u izbeglištvu. Naprotiv, afirmisan je sadržaj koji je trebalo da podstakne jedinstvo južnoslovenskih naroda i njihovu spremnost da istraju u borbi Srbije protiv zajedničkog neprijatelja i za opštejugoslovensko ujedinjenje. Na taj način, u određenoj meri, uredništvo Slovenskog juga odstupilo je od principa objektivnosti u novinarstvu, ali je ostalo dosledno ideološkim načelima prava naroda na slobodu i jedinstvo. Ostalo je pitanje da li su i političke elite u tom dobu negovale sličnu doslednost.[11]
Na samom kraju ovog izlaganja, bilo bi prikladno da pružimo jedan sveobuhvatan spisak naslova srpske i južnoslovenske periodike, koju možemo da klasifikujemo kao ratnu štampu, objavljivanu u periodu Prvog svetskog rata:
- Novine
Ratni dnevnik, Vesnik (Skadar), Narod, Srpski dnevnik, Velika Srbija (Niš), Zvono, Odjek, Velika Srbija (Solun), Velika Srbija (Valjevo), Glasnik (Niš), Beogradske novine, Glas Crnogorca, Novosti, Brka, Budućnost, Sarajevski list, Srpski jug, Trgovinski glasnik, Srpski glasnik, Straža, Srbobran, Mali žurnal, Radničke novine, Balkanski svijet, Hrvatski svijet, Jugoslovenska domovina, Jugoslovenski svijet, Kurir, La Serbie, Le Colombo, Libre Serbie, Napred, Slovenski jug, Ujedinjenje, Srpska zastava, Pravda, Amerikanski Srbobran, Samouprava, Pijemont, Luča Jugoslavije, Sloboda, Branik, Ilustrovani list, Telegram Večernjih novosti, Spadalo, Jadran, Zabavnik, Večernje novosti, NJiva, Belgrader Nachrichten;
- Časopisi
Delo: list za nauku, književnost i društveni život, Delo – 1915, Žena: mesečni časopis za žene, Nastavnik: list Profesorskoga društva, Jugoslovenska demokratska liga, Ratni zapisi, Le Bulletin Montenegrin, The British review, Misao: mesečni časopis za jugoslovensku kulturu, Književna hronika, Jugoslovenski glasnik, Bulletin Yougoslave, Vjesnik: zvanični organ srpskih pravoslavnih crkveno-školskih vlasti u Bosni i Hercegovini
- Kalendari
Zora, Avala, Domovina, Carevina, Ratnik, Rukopisni listovi, Antena, Srpski glas, Rovovac, Skerlić, Srpski orlić, Puls.
IZVORI I LITERATURA
Avramović, Miodrag, Dva veka srpskog novinarstva, Institut za novinarstvo, Beograd, 1992.
Kiš, Erne, Beljanski, Milenko, Četrdeset godina, IV, Kultura, Beograd, 1960
Kovačević, Braco, Mediji i manipulacija, media and manipulation, originalni naučni rad, Politeia, 5, Banjaluka, 2013.
Krall Jože, Partizanske tiskarne na Slovenskem, Inštitut za zgodovino delavskega gibanja, Ljubljana, 1972.
Krestić, Vasilije, Istorija srpske štampe u Ugarskoj 1791–1914, Matica srpska, Novi Sad, 1980.
Milašinović, Srđan, Gostimirović, Ladin, Društveni konflikti i uloga medija, kritika teorijskih paradigmi, Visoka poslovno tehnička škola, Doboj, 2016.
Milisavac , Živan, Istorija Matice srpske, Vreme nacionalnog buđenja i kulturnog preporoda 1826–1864, deo 1, Matica srpska, Novi Sad, 1986.
Milutinović, Milovan, Rat je počeo rečima (Bosna i Hercegovina devedesetih), „NUBL“, Banjaluka, 2010.
Mladenović, Dobrivoje, Kome treba periodika, B.i., b.m.,b.g.
Nikolić, Mirjana, Sećanje srpske štampe na Prvi svetski rat, Dnevni list Politika, Zbornik radova Fakulteta dramskih umetnosti, 25/26, Beograd, 2014.
Palančanin, Sava, Revolucionarna i ratna štampa 1871–1945, Katalog Biblioteke Matice srpske, Novi Sad, 1986
Popov, Dušan, Srpska štampa u Ugarskoj u vreme Prvog svetskog rata, Zbornik za istoriju Matice srpske, 26, Matica srpska, Novi Sad, 1982.
Popov, Dušan, Srpska štampa u Vojvodini između dva rata (1918–1941), Matica srpska, Novi Sad, 1983.
Popov, Dušan, Kulturni sadržaj u štampi Narodnooslobodilačkog pokreta u Vojvodini, Savet akademija nauka i umetnosti SFRJ, Skopje, 1984
Popov, Dušan, Srpska štampa u Rumuniji, Temišvarski zbornik, 1, Matica srpska, 1994.
Popov, Čedomir, Srbija na putu oslobođenja, borba za politički preobražaj i društvenu nezavisnost 1868–1878, Naučna knjiga, Beograd, 1980.
Popov, Čedomir, Francuski uticaji na srpsku društvenu i političku misao u XIX veku, Zbornik Matice srpske za istoriju, 41, Matica srpska, Novi Sad, 1991.
Radojević, Mira, Dimić, LJubodrag, Srbija u Velikom ratu 1914–1918, Kratka istorija, Srpska književna zadruga, Beogradski forum za svet ravnopravnih, Beograd, 2014.
Savin, Miloš, Novosadska štampa o Prvom balkanskom ratu, Agora, Kulturni centar Novog Sada, Novi Sad, 2017.
Simić, Miodrag, List „Politika“ i javno mnjenje Srbije od 1904. do 1915. godine, doktorska disertacija, mentor dr Čedomir Popov, Novi Sad, 1984.
Stefanović, Mirjana D., Tradicija prosvećenosti i Letopis Matice srpske, skica jednog paradoksa, Tradicija prosvećenosti i prosvećivanja u srpskoj periodici: zbornik radova, Beograd, 2012.
Stojanović, Aleksandar, Kolaboracionistička štampa u Srbiji 1941–1944, knjiga druga, Filip Višnjić, Beograd, 2017.
Subotić, Momčilo, Politička misao srbistike, Institut za političke studije, Beograd, 2010.
Todorović, Boško, Vilić, Dušan, Krize: izazivanje i upravljanje krizama, „Grafomark“, Beograd, 1997.
Čurčić, Lazar, Srpske knjige i srpski pisci 18. veka, Književna zajednica Novog Sada, Novi Sad, 1988.
Štampa u ratu, kojim vestima treba verovati, Dokumenti današnjice, 2, 62, Sedma sila, Luč, Beograd, 1940.
[1]Braco Kovačević, Mediji i manipulacija, media and manipulation, originalni naučni rad, Politeia, 5, Banjaluka, 2013, str 5. Uporedi i Dimitri T. Analis, Srpski rukopisi, Oktoih, Podgorica, 1996, str 1–2.
[2] Milovan Milutinović, Rat je počeo rečima (Bosna i Hercegovina devedesetih), „NUBL“, Banjaluka, 2010, str. 15–16.
[3] U etimološkom pogledu, poreklo termina periodika pronalazimo u reči na grčkom jeziku perí odόs, koja ima značenje put, odnosno od reči períodos, koju doslovno prevodimo „kao put unaokolo“ ili „obilaženje“. Najčešće, pojam periodika određujemo kao štampanu publikaciju koja izlazi povremeno i to u dužim periodima. Kao što smo naveli, periodici pripadaju: časopisi, žurnali, novine, sveske. Periodike određujemo i kao izdanja koja izlaze sa istim naslovom, numerisanim sa rednim brojem i datumom, te čija publikovanja se ostvaruju u kontinuiranom nizu, većinom u redovnim vremenskim razmacima. Istovremeno, periodike sadrže radove više autora. Periodične publikacije nastale su u cilju informisanja javnosti o određenoj tematici, te su objavljivane periodično, u nastavcima i to u više svezaka. Osnovni cilj sastoji se u nameri izdavača da publikaciju objavljuje u neograničenom broju nastavaka, koji ne bi bili određeni tačnim datumom publikovanja. Prisutni su raznovrsni razlozi za prestanak štampanja periodičnih publikacija (finansijski, politički, lično – autorski, itd). Međutim, razlog prestanka publikovanja periodičnih izdanja retko pronalazimo u motivu iscrpljene tematike i materijala, odnosno sadržaja. Inače, prva periodika (periodična publikacija) objavljena je 1665. godine u vidu francuskog Journal de Scavans. Novine predstavljaju publikacije bez korica koje izlaze periodično, dok su časopisi serijske publikacije sa koricama koje izlaze u redovnim vremenskim razmacima, kraćim od godinu dana, a dužim od petnaest dana, vidi: Dobrivoje Mladenović, Kome treba periodika, B.i., b.m.,b.g, str. 2. Uporedi i Štampa u ratu, kojim vestima treba verovati, Dokumenti današnjice, 2, 62, Sedma sila, Luč, Beograd, 1940, str. 3.
[4] Pomenute nedeljne periodične publikacije posedovale su izrazito izdiferenciran političko-partijski i ideološki obrazac u uređivačkoj politici, vidi: Aleksandar Stojanović, Kolaboracionistička štampa u Srbiji 1941–1944, knjiga druga, Filip Višnjić, Beograd, 2017, str. 46.
[5] Aleksandar Stojanović, nav. delo, str. 47.
[6] Srđan Milašinović, Ladin Gostimirović, Društveni konflikti i uloga medija, kritika teorijskih paradigmi, Visoka poslovno tehnička škola, Doboj, 2016, str. 114–125.
[7] Štampa u ratu, kojim vestima treba verovati, Dokumenti današnjice, 2, 62, Sedma sila, Luč, Beograd, 1940, str. 2.
[8] Momčilo Subotić, Politička misao srbistike, Institut za političke studije, Beograd, 2010, str.5
[9] Isto
[10] Boško Todorović, Dušan Vilić, Krize: izazivanje i upravljanje krizama, „Grafomark“, Beograd, 1997, str.4 Uporedi i Dubravka Valić Nedeljković, Media constructs and images between Serbia and Kosovo discourse analysis based on coverage by the online editions of leading newspapers, u: Jezici i kulture u vremenu i prostoru, tematski zbornik, 3, 2014 <http://digitalna.ff.uns.ac.rs/sadrzaj/2014/978-86-6065-282-1> (25. X 2019).
[11] Mira Radojević, LJubodrag Dimić, Srbija u Velikom ratu 1914–1918, Kratka istorija, Srpska književna zadruga, Beogradski forum za svet ravnopravnih, Beograd, 2014, str. 23.
Ostavi komentar