Autor: Milovan Balaban istoričar
Sadašnjost nije moguće sagledati bez procesa koji su započeti u prethodnim vremenima. U kontekstu toga ne možemo shvatiti ni pravac, niti kurs koji je Srpska pravoslavna crkva zauzela i zauzima danas bez osvetljavanja prošlosti, pogotovo vremena kada je patrijarh bio Varnava. Na stranu što kurs i svedočenje crkve ne gubi na svojoj suštini već dva milenijuma, u ovom radu samo hoćemo da pokažemo da je moderan pravac SPC i njeno pozicioniranje u spletu političkih i svetovnih okolnosti na Balkanu, i uopšte u svetu, određivano značajnim delom u vreme patrijarha Varnave, te je današnje delovanje SPC na neki način nastavak tadašnjeg pozicioniranja i tadašnjeg zauzimanja svetosavskog kursa.
Nekoliko stvari može da se primeti kada se celovito obuhvati priča o patrijarhu Varnavi. Prvo što možemo da uočimo Varnava je bio, posle Dimitrija, prvi patrijarh nakon davnih vremena kada je crkva objedinjavala srpski duhovno-svetovni prostor i trasirala naciji put, čuvala zavetni narativ, a time, rekli bismo, uticala presudno na srpsku naciju u svim vremenima, samim tim i u ovom našem modernom. Dakle, bavila se vođenjem naroda u sveobuhvatnom smislu, a cilj joj je bio soteriološki, odnosno opšte spasenje svoga naroda. Danas, kao što vidimo, specifično u odnosu na moderne političke partije i svetovne vlasti koje vode narod ka materijalnom blagostanju, jačanju države, itd. Sa druge strane crkva vodi narod ka preobražaju i spasenju, obuhvatajući svu složenu strukturu nacije i svake ličnosti ponaosob.
Srpska pravoslavna crkva je uvek bila ta koja je pozivala i rukovodila narod ka duhovnom usavršavanju stvarajući visoke standarde kolektivnog i ličnog morala. Otuda je stalno pozivala sve Srbe ka vrednostima neprolaznog carstva koje je uvek i doveka, stvarajući obrazac i meru rasta duhovnog, moralnog i svakog drugog. Tako je pravoslavlje i svetosavlje, zapečaćeno u duhovni kod srpskog naroda i postalo najbitniji deo njegovog bića. Naravno, naročito u moderno vreme, došlo je do dramatičnog skretanja sa tog kursa, međutim, on nije izbrisan i neretko se pojavljuje u pervertiranom smislu. Dakle, pravoslavlje i svetosavlje je osnova sveobuhvatnog doživljaja sveta kod Srba i tačka njihovog sabiranja.
SPC se ujedinila i obnovila u punom obimu posle stvaranja Jugoslavije. Početkom 1920. ona je obnovljena pod pokroviteljstvom kralja Aleksandra u kog je patrijarh Varnava imao poverenje. Posle kontakata sa Carigradskom patrijaršijom obnovljen je tomos kojim je došlo do potpune obnove Pećke patrijaršije pod imenom SPC. Na čelu je bio patrijarh Dimitrije, dotadašnji Mitropolit beogradski. Nove okolnosti zahtevale su drugačiju logiku delovanja crkve. Ona je sada po prostiranju bila otprilike veličine kao nekadašnja Pećka patrijaršija, a obuhvatala je praktično sve Srbe, ma gde se oni nalazili. Na novo vreme i nove okolnosti lakše su se navikle mlađe generacije episkopa, naslednici Dimitrija, pre svih Varnava, koji je udario temelje modernoj svetosavskoj crkvi, na osnovama duhovnog i nemanjićkog iskustva, a koje su Srbi praktikovali u Pećkoj patrijaršiji.
Drugi bitan momenat kada spominjemo patrijarha Varnavu je njegova smrt u jeku konkordatske krize. U društvenim turbulencijama pokazatelj popularnosti patrijarha i simbioze crkve i naroda je ogromna sahrana, prva velika sahrana neke poznate ličnosti, na kojoj je bilo na desetine hiljada Beograđana. Na sahrani nisu bili političari, a svojim prisustvom narod je pokazao da je privržen crkvi mnogo više nego svetovnim vlastima, koje su bile projugoslovenske, te su kao takve bile u konstantnom procesu otuđenja od crkve i pravoslavno-svetosavskog poimanja sveta. Sve ovo govori o značajnom razilaženju stavova političke i intelektualne elite sa jedne i crkve sa druge strane.
Treći momenat bitan za shvatanje patrijarha i vremena u kojem je delovao je njegov boravak u Rusiji, koji u mnogome određuje stavove i duh patrijarha. Od 1900. do 1905. Varnava je studirao u Petrogradu, obilazio manastire i upoznavao duhovne, ruske velikane, uključujući i Svetog Jovana Kronštatskog. NJegovo pravoslavlje je bilo prožeto ruskim duhom, što je retko među arhijerejima srpskim, budući da su samo malobrojni studirali u Rusiji. Kao takav on je (kao što je Vladika Nikolaj bio upućen na zapad) bio 1916. godine poslat u Rusiju, kako bi izdejstvovao pomoć za postradalu srpsku zemlju i vojsku, koja se oporavljala na Krfu, Bizerti i drugim mestima. Budući patrijarh na svim nivoima primljen je kao ruski đak, a njegovo orijentacija prema ruskom pravoslavlju ostaće bitan faktor u njegovom životu i posle velike revolucije u Rusiji i progona crkve, kao i svih onih koji su bili protiv boljševika.
U Rusiji patrijarh je dočekao Februarsku i Oktobarsku revoluciju, bio svedok kraha jedne civilizacije, a revolucionarno nasilje koje je video, proizvelo je kod njega jedan jak antikomunistički stav, koji će određivati njegove postupke i u njegovoj zemlji. Takođe, ovaj stav je prouzrokovao favorizovanje ruske zagranične crkve. Sve u svemu, njegovo prisustvo ruskoj revoluciji proizvelo je kod njega neku vrstu traume, koja se reflektovala kroz njegov izrazito negativan odnos prema ateističkoj i bogobornoj ideologiji.
Patrijarh Varnava rođen je u Pljevljima 1880. godine. Bio je autentični Rašan, naočit i viđen čovek. Posle završetka prizrenske bogoslovije otišao je na Duhovnu akademiju u Petrogradu, gde se formirao i posle toga bio spreman da se uhvati u koštac sa svim društvenim, nacionalnim i crkvenim problemima. U to vreme dobar deo srpskog naroda bio je u okvirima velikih imperija – Osmanske i Austrougarske, pa tako i Pljevlja, mesto rođenja patrijarha. No, u okviru Osmanlijske imperije njegov kraj je bio pod ingerencijom Carigradske patrijaršije, a ne pod ingerencijom srpske mitropolije.
Monaški postrig prima od Sergija, budućeg patrijarha Rusije. Potom odlazi u Carigrad, gde se suočava sa već ustaljenom praksom da se makedonski narod, ili narod na prostoru Makedonije, koji se pretežno oseća ili kao srpski, ili blizak Srbima, većinom bugarizuje pod vođstvom Bugarskog egzarhata, ili preciznije, pod uticajem vaseljenske patrijaršije. Trebalo je izdejstvovati da se pošalje Srbin za arhipastira, kako bi se taj narod mogao izjasniti i ostvariti. Preko ruske intervencije, i na turski zahtev, carigradska patrijaršija ga postavlja za veleško-debarskog episkopa.
Srbi koji su bili na granici izdržljivosti dobijaju pastira Srbina, dočekuju ga u velikom stilu, srećni što konačno imaju svog episkopa. Ti prostori u tom trenutku ključaju nacionalno, u njima deluju bugarski komiti, ali i srpski. To je prostor bugarizacije lokalnog stanovništva, izuzetno opasan i sav u vrenju i u iščekivanju konačnog oslobođenja, koje će biti realizovano u balkanskim ratovima. U tom kontekstu gledano, patrijarh Varnava je tamo otišao, ne samo kao crkveni pastir, već i nacionalni radnik koji je objedinjavao srpsko delovanje, pri čemu je oplemenjivao srpsku nacionalnu ideju, što je uostalom srpska crkva radila kroz čitavu svoju istoriju.
Postavlja se pitanje zašto je gore navedeno bitno. Ova delatnost ga je opredelila da njegov put bude naglašeno pravoslavno-srpski, saborni za Srbe kao i sve pravoslavne, što je ništa drugo, nego svetosavski doživljaj sveta koji su imali pećki patrijarsi. NJegova delatnost je dala plodove, ali u vreme rata 1915–1918. Bugari su kao okupatori rušili hramove, pljačkali ih, progonili sveštenike i pokušali da zatru srpke tragove.
No, u novoj državi ingerencija SPC na prostoru Vardarske Makedonije je obnovljena, a Varnava je postao episkop Skopski. Organizovao je život crkve na ovom prostoru, stabilizovao stanje i upravno izvršio reorganizaciju i sređivanje Mitropolije skopske, kao i čitavog crkvenog života u Vardarskoj Makedoniji. Osnivao je srpske listove, podizao je sveštenstvo. Bio je vrlo strog, ali je brinuo o pravoslavnoj misiji. Zbog veza sa Rusijom primao je ruske sveštenike, koji su delovali, ali i dali doprinos pravoslavnoj misiji.
Ovaj deo njegovog života i rada završio se izborom za patrijarha 1930. godine. Na Svetom arhijerejskom saboru Varnava je dobio najviše glasova, što je opredelilo kralja da proglasi Varnavu za patrijarha srpskog. Kralj i patrijarh su bili u izuzetno dobrim odnosima, što je uslovilo i ponašanje patrijarha prema kralju u okolnostima koje su bile realnost – država Jugoslavija, koju je crkva prihvatila, iako ona nije baš bila realizacija srpske ideje kako je ona decenijama planirana i kako se narod decenijama borio za tu ideju. U takvoj državi, punoj turbulencija, pri čemu se videlo da će one bivati sve veće, crkva, a samim tim i patrijarh Varnava, oslonili su se na dinastiju, posebno na kralja Aleksandra.
Jedna od najbitnijih stvari, koja će potresti crkvu u kraljevini Jugoslaviji (a prouzrokovaće i smrt patrijarha) bilo je pitanje Konkordata, tj. ugovora sa Vatikanom, na čijoj realizaciji je radio sam kralj, jer je crkva to pitanje gotovo u potpunosti prepustila državi, odnosno jugoslovenskom kralju. No, konačan nacrt projekta je obelodanjen posle smrti kralja 1935. godine. Potrebno je istaći da je negativan stav crkve u vezi Konkordata uslovljen i nepoverenjem prema tadašnjoj političkoj garnituri, sa kojom ona nije bila u bliskim odnosima u kakvim je bila sa počivšim kraljem.
Budući da su mnogi prigovori Vatikana prihvaćeni, nacrt je konačno formiran jula 1935. godine. Kao što je već gore navedeno, crkva nije imala poverenja u tadašnje političare, ali u načelu ulazilo se i u jedno novo doba koje je nosilo život u vrlo riskantnoj i nestabilnoj zajednici, najčešće neprijateljski nastrojenoj prema Srbima. Otuda je, u svetu novih ideologija i stremljenja, novo doba donosilo jedan drugačiji svetovnjački život, marginalizaciju crkve i predanjskih navika, te je crkva morala da stane u odbranu tradicionalnih predanjskih i hrišćanskih temelja narodnog života.
Takođe, geopolitička situacija za srpski narod bila je daleko od dobre. Porast fašizma kod suseda, tradicionalno nenaklonjen odnos Britanaca, kao i marginalizacija sada preobraćene boljševičke Rusije, govorila je da srpski narod može da se suoči sa velikim iskušenjima. Naravno, tada to nije shvatano dovoljno, ali je crkva prva predosetila da je u tim momentima potrebno snažnije svedočenje vere, pravoslavlja i svih onih vrednosti na kojima je srpski svet živeo vekovima. Jedan od najupečatljivijih, a možda i najsnažniji svedok toga, bio je patrijarh Varnava.
U državi koja je bila multietnička, sa snažnim elementom katoličanstva, a bez velikih prijatelja u svetu, srpski narod, kome je ostala praktično samo crkva, suočio se sa agresivnim katoličanstvom, koje je prostor Jugoslavije shvatalo kao prostor prozelitizma. Isto tako, uprkos dobrim potezima Milana Stojadinovića, srpska politička i intelektualna elita sve više se udaljavala od crkve, što je dodatno otežavalo njen položaj, ali i postavljalo je u poziciju jedinog zastupnika naroda, koji drži i čuva duhovnu vertikalu, ali i određuje kurs naroda.
Konkordatska kriza sve ove momente pokazala je u punoj meri, pre svega agresivnost Vatikana, pritiske velikih sila i geopolitičku usamljenost Srbije, ali i dehristijanizovanost srpske intelektualne i političke elite. Otud je Stojadinović, inače državotvoran i vešt političar, pokušavajući da izoluje Hrvate davanjem ustupaka katoličkoj crkvi, bio iznenađen žestokim otporom pravoslavne crkve. Jugoslovenski premijer, kao i mnogi drugi nisu čak ni shvatali zašto se crkva buni protiv projekta Konkordata, mada je imala i bezbroj konkretnih razloga za takav otpor, budući da se zaista katolička crkva favorizovala, te su joj davana prava kakva pravoslavna crkva nije nikad imala u srpskoj državi.
Crkva je prvo uložila blage prigovore, da bi kasnije jasnije istupila. Krajem 1936. i tokom 1937. godine došlo je do eskalacije problema. Stojadinović i vlada su se zainatili smatrajući da crkva ne treba da se meša u to pitanje. Sa druge strane, veliki deo naroda je bio uz crkvu. Upornost i jedne i druge strane dovela je do ozbiljnih konfrontacija i nereda uvodeći državu u ozbiljnu i dugotrajnu krizu. Kada ovome dodamo da su mnoge strane službe krstarile Srbijom, dobijamo donekle sliku turbulencija i napetosti u Beogradu.
No, zbog svega ovoga, a naročito usled osećaja da i srpska elita, koja je bila suštinski sve više jugoslovenska, gubi svoje pravoslavno i svetosavsko uporište, crkva se osećala usamljeno. Imala je osećaj da je ostavljena sama sa narodom, te da jedino ona može da precizira nekakav kurs narodni, naravno u soteriološkom smislu spasenja naroda koji prevazilazi sve političke i svetovne ideologije. Kroz istoriju su neretko svetovna elita i crkva bile zajedno na istom putu, ali tada se uvidelo da je svetovna elita izabrala svoj prozapadni kurs, čiju kulminaciju smo doživeli kasnije, uključujući i ove naše dane. U toj situaciji bilo je potrebno zasvedočiti kurs predaka, put krsta, put stradanja koji se završava vaskrsenjem. Patrijarh Varnava je bio svedok tog kursa i puta.
Dakle, možemo reći da se u crkvi osećala potreba, naročito prisutna kod patrijarha, da se udare novo-stari temelji delovanja crkve u pravcu naroda, za dalje vekove, kao što su to nekada činili Sveti Sava, Sveti knez kosovski, pećki patrijarsi. Potrebno je bilo ponovo formulisati zavetni put, u skladu sa novim vremenom i novim okolnostima. To se osećalo i u narodu, te je tada redefinisan svetosavski put, prvi put nazvan imenom Svetosavlje. Dakle, pod pritiskom definiše se taj put, kako bi se sačuvao identitet u okviru novih turbulencija i iskušenja koje su donosila moderna vremena.
Usled svog delovanja u pravcu trasiranja novog kursa, patrijarh se zamerio gotovo svima, postao trn u oku i Vatikanu, i komunistima, ali i delu srpske političke elite. No, on je bio nepokolebljiv u svom otporu Konkordatu, što je i platio životom. Svakako da je svojim postupcima zapečatio poimanje pravoslavnog modela doživljaja sveta, alarmirao da u „državi Danskojˮ mnogo toga nije u redu, navukao sumnju u razloge svoje smrti, što je sve rezultiralo povlačenjem ovog projekta i neizglasavanja u Senatu. No, ono što je još bitnije, otpor patrijarha je ogolio sve aktere života u Jugoslaviji i van nje, a SPC pokazala da, uzdajući se u Hrista i jedino u Hrista, može da vodi narod putevima stradanja i golgote, ali i spasenja, o čemu svedoči čitav dvadeseti vek, kao i savremeno doba. Naravno, pokazao onima koji hoće to da vide i koji slede spasonosni, zavetni put, put pravoslavlja i svetosavlja.
Ostavi komentar