ORIJENT EKSPRES – „MUNJEVITI VOZ“

Autor: Predrag Đuranović, dipl. inž.

Čuveni voz Orijent ekspres ili kako je kod nas nazivan „Munjeviti voz“ je uveden u saobraćaj 4. oktobra 1883. godine. Sve do Prvog svetskog rata saobraćao je  od Pariza do Carigrada preko Minhena, Beča, Budimpešte, Beograda, Niša i Sofije. Pošto još nije bio razvijen automobilski i avionski saobraćaj, Orijent ekspres je u narednom dugogodišnjem periodu predstavljao jedino udobno i efikasno sredstvo za prevoz putnika na velikim daljinama, pogotovo u međunarodnom saobraćaju. Iako u samom početku nije, on vremenom postaje sinonim za luksuzna putovanja bogate klijentele.

Saobraćaj voza je otpočeo na prvobitnoj trasi od Pariza do grada Đurđu u Rumuniji sa zaustavljanjem na stanicama u Minhenu i Beču. Po dolasku U Đurđu, putnici su prebacivani trajektom preko Dunava do grada Ruse u Bugarskoj. Odatle su putovanje nastavljali drugim vozom koji je išao opet samo do Varne, gde se opet presedalo na trajekt koji bi ih konačno dovezao do Istanbula. 1885. godine u saobraćaj je puštena trasa preko Beča, Budimpešte i Beograda do Niša. Dalje se put nastavljao kočijom do Plovdiva, a odatle  ponovo vozom do Istanbula. To je trajalo do 1889. godine, kada je završena i deonica Niš—Plovdiv, pa je konačno kompletiran saobraćaj vozom na trasi Pariz – Beč – Budimpešta – Beograd – Niš – Sofija – Istanbul. U ovom periodu Orijent ekspres je saobraćao svakodnevno od Pariza do Budimpešte, a tri puta nedeljno do Beograda i Istanbula, dok je za Bukurešt, Konstancu i Crno more vozio jednom nedeljno.

 Orijent ekspres je bio važan i za putnike u Srbiji, pa je tako građanstvu putem „Srpskih novina“ broj 235 od 26. oktobra 1888. godine objavljeno:

„Putujućoj publici javlja se, da će počevši od 28. ov. meseca pa svakog petka, Munjeviti voz (Orijent ekspres), koji cirkuliše između Pariza i Carigrada prelaziti prugom Srpske državne železnice po sledećem redu vozidbe:…“

Potom se daje u tekstu red vožnje u pravcu Beograd – Carigrad i obrnuto, sa vremenima dolaska i polaska u stanicama Palanka, Ćuprija, Niš, Pirot i Caribrod (danas Dimitrovgrad, prim. autora) pa se nastavlja:

…“U stanicama koje nisu ovde navedene, neće se voz zadržavati.

Ovaj voz voziće smo kola I klase. Putnici će osim bileta I klase, koje na stanici kupuju, doplaćivati u samom vozu još jedan višak koji iznosi 20 posto od cene pojedinih bileta. Gornji je red vozidbe privremen, i po njemu će vozovi cirkulisati dotle dok se ne napravi definitivan red vozidbe, koji će se plakatima u svoje vreme objaviti.

Ž. br. 3708 iz Železničkog odeljenja Ministarstva građevina, 25. oktobra 1888. godine u Beogradu.“

Tokom Prvog svetskog rata prekida se saobraćaj voza Orijent ekspres, a interesantno je da 11. novembra 1918. usred šume blizu raskršća Retond kod grada Kompijen, maršal Ferdinand Foš potpisao sa Matijasom Ercbergerom primirje koje je označilo kraj svih neprijateljstava baš u vagon restoranu broj 2419 čuvenog Orijent Ekspresa.

Odmah nakon završetka ratnih dejstava pojavila se preka potreba za njegovim uslugama jer je to bilo jedino solidno prevozno sredstvo u međunarodnom daljinskom saobraćaju. Tako je 1919. godine zaključena posebna međunarodna konferencija kojom je zadužena francuska kompanija P.L.M. i dato joj je odobrenje da uvede u saobraćaj jedan od najluksuznijih međunarodnih vozova na najdužoj relaciji u cilju zamene čuvenog predratnog Orijent ekspresa. Kola za ovaj voz obezbeđivalo je Međunarodno društvo kola za spavanje .

Predložena nova trasa voza je bila od Londona preko kanala trajektom, pa potom preko Pariza, Liona, dalje kroz tunel Simplon, preko Milana i Trsta, kroz švajcarski grad Valorb, potom preko teritorije Kraljevine SHS kroz mesta: Sežana, LJubljana, Zagreb, Beograd, Caribrod (danas Dimitrovgrad, prim. autora) pa dalje preko Sofije u Carigrad, i odatle za Ankaru.

Ovako koncipiranom trasom nisu bile zadovoljna Nemačka i Austrija, koje su se zalagale za povratak na staru trasu iz Pariza, preko Nemačke, Beča, Budimpešte i Subotice, za Beograd. Staru trasu podržavala je i Čehoslovačka sa željom da voz skrene i počne da saobraća preko Praga. Po ovom pitanju vođene su duge rasprave i nagađanja. Nakon dugih rasprava ovi predlozi nisu prihvaćeni pre svega pošto je to bio duži put, a i zbog jakog zalaganja Engleske za primenu nove trase. Starim putem razdaljina između Pariza i Beograda bila je mnogo veća, nego novim putem preko Milana i Zagreba, i put je trajao skoro čitav jedan dan duže. I pored ovih argumenata smatra se da je ključnu ulogu odigrala Engleska. Ona je pored Italije i Francuske bili zainteresovana za kraći put preko Simplona. Tako Ser Artur Evans još 1917. godine piše da je putovanje preko Beča i Budimpešte duže za 23 sata i smatrao je da to ide na direktnu štetu Engleza i Francuza. Evans zato predlaže novu trasu voza koja bi se uveliko poklapala sa starim suvozemnim putem koji još za vreme Rimljana išao za Carigrad. On je polazio od Akvileje preko Julijskih Alpa, preko reke Vipave, preko Longašikuma (danas Legatec), vodio u Emonu (LJubljana), zatim dolinom Save na Sisciju (Sisak) u kojoj se nekad nalazila rezidencija i velika rimska kovnica. Potom prema carskom gradu Sirmijumu (Sremska Mitrovica), pa na Tarunum (Zemun) odakle bi prelazio u Singidunum (Beograd). Od Beograda je nastavljao južnom obalom Dunava do Viminacijuma (Kostolca) koji je bio tačka ukrcavanja za Trajanovu Dačiju i mesto pristaništa za dunavsku flotu. Na tom mestu je put napuštao Dunav i dolinom Margusa (Morave) išao na Najsus (Niš), pa preko Skupi (Skoplje) za Solun, a glavni put preko Remizijane (Bela Palanka) prema Serdiku (Sofiji), Plovdiva, Jedrena i kroz trakijsku dolinu u Carigrad. Na ovaj način nova trasa Orijent ekspresa velikim delom pokriva trasu starog rimskog trgovačkog puta.

Novom trasom voz pod nazivom Simplon – Orijent ekspres ušao je u našu zemlju prvi put polovinom aprila 1919. godine i to samo do Zemuna, pošto je bio porušen most na Savi. Nakon popravke mosta, oktobra iste godine uspostavlja se saobraćaj preko mosta do Beograda. Od ovog voza jedan deo garniture bio je odvajan u Vinkovcima za Bukurešt, a drugi u Nišu za Solun i Atinu. Nakon toga ostavljenim direktnim putničkim kolima dodata su još neka kola za putnike i službena, pa su kao zaseban ekspresni voz otpremana za krajnju stanicu.

Pošto zahtevima Austrije i Nemačke nije udovoljeno, kao kompromisno rešenje dobijaju direktni voz Orijent ekspres sa određenim brojem direktnih kola koji je saobraćao preko njihovih teritorija, potom Budimpešte i Subotice, da bi se u Beogradu priključivao Simplon ekspresu.

Događaji u vezi sa promenom trase direktno su uticali na železnički saobraćaj u Vojvodini, pošto je promena trase sa pravca Beč – Budimpešta – Beograd na pravac Milano – Trst – Zagreb – Beograd podrazumevala da su se pojedine pruge na teritoriji Vojvodine morale ojačati, jer je od vicinalnih trebalo da postanu glavne. Primer za to je pruga Subotica – Senta – Kikinda koja je morala da se ojača zbog nove trase voza Orijent Ekspres koji je u svom sastavu imao deo garniture koji je otpreman za Bukurešt. Kako je u ranijem periodu ova garnitura išla mađarskim prugama od Pešte za Bukurešt, postalo je podesnije da se ona odvoji u Vinkovcima i dalje najkraćim putem preko Sombora, Subotice i Kikinde saobraća do Bukurešta. Pošto su u garnituri bila teška kola, i zahtevala se velika brzina, pruga je morala biti ojačana, pošto pragovi za vreme rata nisu menjani i ležali su skoro na zemlji. Prvo ojačanje ove pruge izvršeno je ojačavanjem mosta i u zgušnjavanjem pragova, da bi se tek kasnije zamenile šine jačim.

Voz nesmetano saobraća narednih godina, a do prekida dolazi tokom Drugog svetskog rata. U ovom periodu nemačka firma „Mitropa“ preuzima pojedine delove rute Orijent ekspresa, međutim zbog čestih diverzija na prugama, na teritoriji Balkana saobraćaj je bio potpuno obustavljen.

Nakon završetka rata saobraćaj je ponovo obnovljen, ali zbog nesporazuma između tadašnje Jugoslavije i Grčke nije saobraćao deo voza prema Solunu i Atini. Konačno 1951. godine je uspostavljen normalan saobraćaj ali tada je zatvorena bugarsko – turska granica zbog Hladnog rata i gvozdene zavese. Saobraćaj se obavljao s tim da su se na granicama komunističkih zemalja vagoni menjali vagonima države kroz koju je voz prolazio.

Vrhunac saobraćaja Orijent ekspresa doživljava četrdesetih godina 20. veka. U ovom periodu saobraćaj voza obavljao se na tri paralelne trase: Orijent ekspres, Simplon Orijent ekspres i Arlberg Orijent ekspres, koji je saobraćao preko Ciriha i Insbruka do Budimpešte, a dalje se saobraćaj obavljao spavaćim kolima do Bukurešta i Atine. Voz Orijent ekspres  dobija reputaciju luksuznog i komfornog voza. U sastavu voza nalaze se kola za spavanje i ručavanje, i bio je poznat po vrhunskoj usluzi i profesionalnom osoblju, a u njemu je služena vrhunska hrana i specijaliteti. Tih godina trasa je produžena od Pariza do Kalea.

Orijent ekspres je bio poznat po čuvenim putnicima. NJime je putovalo sve što je simbolizovalo bogatu buržoaziju, diplomatiju, poslovne ljude i plemstvo. Putnici voza su bili gotovo svi evropski monarsi tog doba: engleski kraljevi Edvard Sedmi i Edvard  Osmi,  grčki kralj Đorđe, švedski kralj Gustav, bugarski kralj Ferdinand, njegov naslednik Boris i Leopold Drugi belgijski. Zato je nazivan „kraljem vozova i vozom kraljeva”

Pored njih Orijent ekspresom putovale su i mnoge druge značajne ličnosti poput Alberta Ajnštajna, DŽozefine Bejker, Ingrid Bergman, Lorensa od Arabije, Marlen Ditrih, i špijunke Mata Hari. Zbog potreba putnika Orijent ekspresa, u Istanbulu je nedaleko od železničke stanice Sirkeči koja je bila krajnja za ovaj vozi sagrađen i luksuzni hotel Orijent ekspres.

 Ipak ovaj voz najviše je proslavila čuvena britanska književnica, autorka detektivskih romana Agata Kristi koja je nekoliko puta putovala Orijent ekspresom.  Prvi put je putovala 1928. godine, a nekoliko meseci kasnije voz je na putu iz Istanbula bio zaglavljen šest dana u snežnoj mećavi. Pošto joj se nešto slično desilo na sledećem putovanju, dobija inspiraciju za jednu od svojih najpoznatijih detektivskih priča „Ubistvo u Orijent ekspresu”, čiji deo radnje se dešava na teritoriji bivše Jugoslavije. U priči se pominje Beograd, a voz je zaustavljen mećavom i snežnom lavinom između Vinkovaca i Slavonskog broda.

Isidora Sekulić srpska književnica, akademik i prva žena član Srpske akademije nauka i umetnosti govorila je da je Orijent ekspres mahnite brzine.

Interesantan je podatak da je čuveni voz Orijent ekspres samo jednom čekao sa polaskom na beogradskoj železničkoj stanici i to 1928. godine. Te godine u Francuskoj je obeležavana deseta godišnjica savezničke pobede u Prvom svetskom ratu i zvanice iz Srbije (generali, bivši vojnici, političari…) su putovale Orijent ekspresom. Francuski ambasador, koji je prisustvovao ispraćaju, slučajno je na peronu primetio heroinu Prvog svetskog rata Milunku Savić, koja je ispraćala svoje ratne drugove. Sa čuđenjem ju je upitao zašto i ona ne ide na ovo putovanje, a ona je odgovorila da nema novca. Ambasador i okupljeni građani su odmah reagovali, i ubrzo je prikupljen novac za kartu, dok je ambasada Francuske obezbedila potrebnu dokumentaciju. Tako čuveni voz nije krenuo na vreme jer je sačekao da se omogući putovanje Milunki Savić.

Pritisnut razvojem drugih vidova saobraćaja, pre svega avionskog, ovaj voz svoj značaj počinje da gubi 1962. godine, kada je obustavljena originalna trasa Orijent ekspresa i Arlbeg Orijent ekspresa. Funkcionisao je još samo Simplon Orijent ekspres, koji je te godine transformisan u sporiji Direkt Orijent ekpres, i koji je saobraćao svakodnevno između Pariza i Beograda, i dva puta nedeljno između Pariza, Istanbula i Atine. Godine 1971. došlo je do promene vlasnika saobraćajne linije, linija Pariz – Atina je uklonjena 1976. godine, a 1977. Orijent ekspres sasvim prestaje sa radom.

Poslednji voz Orijent ekspresa je pošao za Istanbul 19. maja 1977. i njime je okončana bogata i burna istorija ovog voza duga skoro jedan vek.

Danas Orijent ekspres saobraća na pojedinim delovima trase isključivo u turističke svrhe sa originalnim obnovljenim vagonima, i na taj način se čuva sećanje na najpoznatiji i najluksuzniji voz na svetu koji je saobraćao u redovnom saobraćaju.

Literataura:

1. Nikolić, Jezdimir: Istorija železnica Srbije, Vojvodine, Crne Gore i Kosova, ZNIPD JŽ, Beograd, 1980
2. Čonkić, Milorad: 100 godina železnica u Vojvodini, NIN, Beograd, 1958
3. https://www.casopiskus.rs/orijent-ekspres-misterija-luksuznog-putovanja/
4. https://www.blic.rs/riznica/palata-na-sinama-legende-o-cuvenom-vozu-orijent-ekspres-kojim-su-se-vozili-kraljevi-a/w954gem
5. https://www.blic.rs/slobodno-vreme/vesti/cuveni-orijent-ekspres-je-samo-jednom-kasnio-i-to-iz-beograda-a-razlog-za-to-je-bila/h5bhg8n
6. https://sr.wikipedia.org/sr