Autorka: msr Svetlana Savić
Apstrakt: Za predmet rada uzimamo dve drame Slobodana Šnajdera – Nevjesta od vjetra i Kamov, smrtopis. Služeći se komparativnom metodom istražujemo prisustvo motiva stranca/strankinje, uspostavljajući komparativnu korelaciju sa Šnajderovim poslednjim romanom Doba mjedi i esejom Umrijeti u Hrvatskoj. Motiv stranca, odnosno strankinje figurira i u Šnajderovoj drami Dumanske tišine sa kojom ćemo takođe uspostaviti komparativni odnos, naglašavajući da predmetna drama ima drukčiji epilog. Motiv stranca/strankinje tipski je za dramski i romaneskni opus Slobodana Šnajdera.
Ključne reči: stranac, gubitnik, pobuna, antijunak, drama
Dve drame Slobodana Šnajdera – Kamov, smrtopis[1] (1977) i Nevjesta od vjetra[2] (2003) stoje jedna naspram druge i impliciraju da ih čitamo komparativno po vezivnom motivu stranca/strankinje koji je u tekstovima dominantno zastupljen. Pre same neposredne analize datih tekstova, nužno je poći od definicije samog fenomena stranca, koji je vrlo učestao u savremenoj književnosti, a u dramskom i romanesknom opusu Slobodana Šnajdera tipski. „Ono što određene ljude čini ‘strancima’, pa samim tim i neugodnim, iritantnim, odbojnim i svakako ‘problematičnim’, jeste njihov kapacitet da zamagle i zamrače granične linije koje treba da se vide jasno“ (Bauman 2017: 72) ističe Zigmunt Bauman, dok Dušan Ristić i Dušan Marinković u eseju „Geoepistemologija drugog“ uvode pojam drugosti koji je u čvrstoj sprezi s fenomenom stranca: „Možemo reći da je pitanje i problem drugog uvek bilo pitanje povezano sa razumevanjem granice – u smislu da su drugi uvek oni koji se nalaze sa druge strane granice – bez obzira da li govorimo o spoljašnjim, fizičkim granicama ili mentalnim, nevidljivim, imaginiranim granicama kojima su premrežene različite društvene interakcije“ (Ristić, Marinković: 357). Junaci Šnajderovog teatra figuriraju i deluju kao svojevrsni stranci, Drugi i nalaze se sa druge strane fizičke granice. Međutim, od ključne je važnosti za razumevanje njihovih postupaka i tragičnih sudbina to što se oni nalaze i sa druge strane mentalne, imaginirane granice. To ih čini ontološkim strancima i navodi da drame čitamo paralelno sa Šnajderovim romanom Doba mjedi o čijem junaku, ili pak antijunaku, će sam autor dati jedan vrlo važan autopoetički iskaz:
Meni je skoro oduvijek bilo jasno da se ontološki stranac može biti samo u zavičaju. Ta riječ koja sada plaši eventualne čitatelje ovog intervjua spada u tehnički jezik filozofije, i pojednostavljeno, ukazuje na ono da netko jest (da uopće postoji) a ne što netko jest. (…) Glavni lik toga epa, Georg Kempf, jest apsolutni stranac (Krtinić 2016: 4).
Analizi glavne junakinje drame Nevjesta od vjetra Geme Boić i Janka Polića Kamova, glavnog junaka drame Kamov, smrtopis pristupićemo sa dva aspekta, kao strancima u doslovnom smislu i kao ontološkim strancima.
Već na samom početku drame Kamov, smrtopis, glavni junak markiran je kao stranac – on leži u bolnici za nepoznate strance u Barseloni. Odrednica stranac ovde se konotira doslovno, što će se kroz razvoj dramske radnje preneti i na društveno-politički nivo. Gema Boić, sapatnica Janka Polića Kamova i glavna junakinja Šnajderove drame Nevjesta od vjetra takođe je strankinja. Iako poreklom iz Agrama (Zagreba) njenu će glumačku karijeru odrediti austrijski i nemački teatri. O svom dvostrukom stranstvovanju eksplicitno će se izjasniti i sama Gema:
Tamo u Zagrebu smetala je moja njemačka gluma, kao što ovde smetaju slavenski tonovi. (Šnajder 2007: 228),
ali i njena prijateljica Vanda:
Ti hoćeš opstati u Beču? Ako te ja dobro razumijem, tamo u Agramu te neće, jer da si njemačka škola. Ovdje si tuđa, jer te drže južnjakinjom, štogod da se pod tim pojmom mućka u glavama utjecajne gospode. (Isto, 257).
Da bismo antijunake Šnajderove dve drame odredili kao apsolutne, ontološke strance, nužno je poći od same karakterizacije, njihovih društvenih uloga i svetonazora.
O Gemi Boić, tragičnoj glumici koja je igrala u čuvenim austrijskim i nemačkim pozorištima početkom dvadesetoga veka, glumici koja je odigrala sve uloge svoga doba, „jedino nije mogla odigrati Gemmu Boić“ (Isto, 178) rečeno je sledeće:
BILA NAM JE TUĐA, DOK JE JOŠ BILA NAŠA! (Isto, 184).
Upravo taj iskaz trajno će odrediti Gemin nekonvencionalni, pobunjenički identitet. Identitet ontološke strankinje, trajno nepripadajuće u bilo kakvom društvu i okruženju. Da je Gemin identitet bio nekonvencionalan iščitavamo i iz dragocenog eseja Slobodana Šnajdera koji nosi naslov „Neka gospođica B.“ i koji je objavljen kao uvod u dramu Nevjesta od vjetra. Pomenuti esej vrlo je važan za razumevanje dramskog teksta, ali isto tako važan je prilog biografiji glumice Geme Boić. O identitetu glumice piše sledeće:
No mi ipak mislimo da za Gemmu, u kojoj ima suviše spontane anarhičnosti, pobune protiv autoriteta, a za ljubav neke organske čistoće, i gotovo djetinje vjere u potrebu njezina zastupanja, ne dolazi u obzir neki konvencionalni, podanički identitet, u političkom smislu… (Isto, 176).
O Polićevom identitetu u dramskom tekstu nema eksplicitnih navoda, ali se jasno da zaključiti sledeće: da su i Kamov i Gema anarhisti, pobunjenici i ontološki stranci.
U dijalogu sa Đovanijem, Gema ističe da je po prirodi odveć anarhična (Isto, 248). Na pitanje da li je ona loš čovek, sveštenik Gemi odgovara: Ti si pobunjeni čovjek. (Isto, 238). Gema se kao strankinja ispoljava u dijalogu sa ljubavnikom Đovanijem, koji joj poručuje: Ovdje su drugi zakoni; bježi, strankinjo, k svome Sjeveru (Isto, 250). Ni Feliks neće je mnogo drukčije definisati. On postavlja pitanje ko je Gema Boić, naglašava da o njoj ne zna mnogo i da mu se čini bićem u čvrsto zatvorenoj školjki (Isto, 230). Prijateljica Vanda potvrđuje Gemin status strankinje, glumice između dve kulture i retorskim pitanjem kobno proriče njenu sudbinu: Pa onda, draga moja, ne želiš valjda propasti između tu i tamo? (Isto, 257). Neće Vanda biti usamljena u proricanju Gemine budućnosti. Feliks joj predviđa slično, navodeći da je ona sama sebi najveći neprijatelj, da je tvrdo odlučila i da je depresivno melanholična. To je uistinu bila dijagnoza Geme Boić, koja se lečila u sanatorijumu. Međutim, krivo se pokušavao pronaći uzrok samoubistva u depresivnoj melanholiji. Zanemareno je pritom načelo da je lično uvek političko:
’Depresivna melankolija’, ‘slabost živčanog sustava’ (neurastenija) i slična objašnjenja za njezino samoubojstvo žele, kao i uvijek, njezin čin prognati u ono pojedinačno i prema tome u oblast slučajnog. (Isto, 182).
Kamov je takođe anarhista, pobunjenik protiv svake vrste dogmatizma, što ilustruje njegov boravak u katoličkom zavodu, gde će imati loše vladanje, praćeno neretkim karikiranjem verskih i školskih strogih zakonitosti. Iz zavoda će biti izbačen zbog bogumrske kletve i protuvjerskog ispada (Šnajder 2005: 45). Tome će uslediti politički revolucionarni nemiri čiji će učesnik biti upravo Kamov. Zbog toga će biti osuđen na zatvorsku kaznu.
NJegov nadimak ima biblijsku referencu koja se značenjski apsolutno poklapa sa tragičnim usudom onoga koji nadimak nosi:
Kad se je sedi Noe bio napio i razotkrio golotinju, došao je njegov sin Kam i gledao u pijanoga i gologa oca – onda su došli drugi sinovi, Sem i Jafet i – pokrili golotinju. Pa kad se je Noe otrijeznio i doznao za ponašanje djece, rekao je: Blagosloven bio Sem i Jafet – i da je proklet Kam! (Isto, 63).
Kad ga upitaju koje je vere, Kamov se anarhistički i humoristički poigrava sa sopstvenim identitetom i odgovara: Rimokatolički pravoslavac, otac subotar, majka vjere Jehovine (Isto, 67).
Proces inicijacije u društvo kao da je za Kamova posve nemoguć. O tome svedoči najpre njegovo loše vladanje u gimnaziji i u katoličkom zavodu, zatim pobuna protiv bana, pokušaj glume i neuspevanje da se ostvari u toj grani umetnosti jer je glumio do kraja, izjednačavajući život i umetnost i naposletku trgovina singericama ostaje samo pokušaj, jer se Kamov nije mogao ostvariti u ulozi trgovca praktičnog duha.
I njegovi stihovi, kao i sam pesnik, ostaju na margini, do današnjeg dana nedovoljno pročitani. Matoš ga negativno kritikuje, knjige se slabo prodaju – i sve to doprinosi još većem obesmišljavanju i pojačavanju uloge stranca u društvu. O svojoj književnoj zaostavštini, Kamov će reći sledeće:
Miha, kad ja umrem, ostavljam svoje tijelo na raspolaganju liječnicima, da ga upotrebe za svoje pokuse. Budući da moja djela ne dopriješe izvan moje ladice, budući moj život ne posluži ničemu. (Isto,79).
Koliko je Kamov otuđen, koliko je stranac u domovini, više nego u svetu, govori njegov iskaz saopšten utvari prijatelja Mihe: Bolje ovdje gladan, nego u Zagrebu sit. (Isto, 83).
Pored njegovih postupaka, o anarhičnosti svedoči i misao o domovini: Naša je domovina kao močvara koju tek valja isušiti (Isto, 35). Iz toga proizilazi strašno razočaranje, koje je zastupljeno i kod Geme, koja kaže: Ja mrzim naš teatar kao kugu. (Šnajder 2007: 231).
O poziciji stranca saopštava nam eksplicitno i sam Kamov:
Ja ne općim u pravom smislu riječi ni s kime; ja sam sȃm! I nije mi žao. Zaokupljen radom i svojim mislima, bez obzira, bez znanaca, bez brljarija, bez trica – osjećam svoj intelekt sve stalnijim, razboritijim i jačim. (Šnajder 2005: 85).
Prva rečenica iz Kamovljevog pisma bratu ima funkciju refrena, dvaput se javljajući u drami. Samim tim, pisac dodatno, direktno ističe poziciju Kamova kao ontološkog stranca.
Vezivna spona između Geme i Kamova jeste i njihovo poimanje slobode. Dok Gema govori: Ja ću uvijek biti slobodna (Šnajder 2007: 194), uistinu vlastitim životom plaćajući cenu slobode, Kamov anarhistički i protoavangardno slobodu definiše kao krvavu:
Vi pojite o slobodi, o slatkoj i zlatnoj slobodi, na svojim tajnim sastancima, a ja vam kažem da ona nije ni slatka ni zlatna, već krvava (Šnajder 2005: 26).
Mersoovski je Gemin iskaz da nad očevom rakom nije bila u stanju čak ni da zaplače. I vrlo je važno zapaziti u drami da se ona uvek javlja sa kovčegom koji vuče, u pohabanoj odori, najčešće crnoj koja signalizira njen socijalni status – život u glumačkom prekarijatu. Analogno Gemi, ni Kamov ne uživa materijalne blagodeti. Tokom celog dramskog teksta, a to se najviše intenzivira u bolnici za nepoznate strance „Santa Kruz“, Kamov je gladan. NJegova porodica, aristokratska, i nekad bogata, doživela je krah. Isto tako, krah je doživeo i otac Geme Boić.
Ideja koja čvrsto vezuje antijunake Šnajderovog teatra jeste samoubistvo. Skupivši kobne doze veronala, Gema Boić uspeva u svojoj suicidalnoj nameri. O samoubistvu kao ideji koja ga opseda, Kamov govori:
Ja se borim protiv ideje samoubojstva. Ali to je borba neodlučna. Do nje se dolazi analizom. Na grobu nek mi piše: ‘Ubi ga analiza’ I suvišak! Izgorio je. (Isto, 84).
I Gema i Kamov sagoreli su u svom stvaralačkom erosu, pobunjeništvu i anarhizmu, ostajući trajni, apsolutni stranci u svojim domovinama i ostavljajući svoje kosti u zemljama u kojima su bili i doslovni stranci. I upravo taj tragizam ih čini drukčijim od glavnog junaka Šnajderovog romana Doba mjedi Georga Kempfa, o čijoj poziciji stranca u autopoetičkom eseju piše autor u svojoj knjizi eseja Umrijeti u Hrvatskoj:
‘Sam sam’, piše u pismu. ‘Nema čovjeka. Nema prijatelja. Nema očiju koje bi te razumele…’ (Šnajder 2019: 53).
Kempfova pozicija stranca nije uslovljena samo prema direktnim ideološkim strukturama izraženim kroz društveno-političko. Drugostepena, indirektna relacija sa ideološkim jeste ona koja se manifestuje kroz Kempfov odnos sa junakinjama romana. (…) Šnajder je u romanu oblikovao snažne amazonke – junakinje epskog doba i kao suprotnost im postavio jednog potpunog antijunaka i bernhardovskog gubitnika. (Savić 2021: 96). Međutim, a to valja naglasiti, Kempf ne deli tragičnu sudbinu sa glavnim junacima dve Šnajderove drame koje su predmet ovog rada.
Poput Geme i Kamova i Agneza Beneša, junakinja Šnajderove drame Dumanske tišine[3] strankinja je u svojoj sredini. Sudbina Agneze Beneše u kratkim crtama glasila bi ovako: U Dubrovniku je početkom XVII veka bio na snazi nepisan zakon koji je propisivao da se devojke, kojima očevi nisu mogli spremiti adekvatan miraz, sklone, odnosno zakopaju u manastir. Legenda kaže da je Agneza Beneša, jedna od devojaka silom zatvorenih, manastir Svete Klare u kom se obrela zapalila. Vratimo li se drami Dumanske tišine koja za siže uzima Agnezinu priču i obratimo li pažnju na njeno pitanje upućeno ocu koje glasi: Zar ne bih mogla ostati u svijetu, ni tamo, ni tu, kao stvor nikome na putu, al opet slobodan? (Šnajder 2005: 120), prepoznaćemo svojevrsnu težnju za slobodom svojstvenu i drugim junacima Šnajderovog teatra. Na to je otac Beneša pita: A gdje je to: Ni tamo ni tu? Gdje je, kćeri, to mjesto? (Isto, 121). Agneza odgovara: To nikakvo mjesto nije (Isto, 121). Proces inicijacije u konzervativnom i patrijarhalnom društvu strogih zakona za junakinju sviklu slobodi nemoguć je, što se da primeniti i na Kamova i Gemu, koji su takođe stranci, kako u svojoj domovini, tako i u zemljama u kojima tragično skončavaju. Marginalizovani na društvenoj lestvici, zbog svojih visokih htenja, oni su nužno gubitnici, ali i antijunaci Šnajderovog teatra. Agnezu Benešu, međutim, ne možemo označiti kao antijunakinju jer će ona svoju slobodu osvajati suprotstavljajući se krutim običajima. Stoga se u liku Agneze Beneše u dalekoj 1620. godini (!) iščitava ogromna hrabrost, prkos i nepokornost. Ali u biti i ona je strankinja, neshvaćena i suvišna, što je i omogućilo da njene postupke i sudbinu i dovedemo u korelaciju sa Šnajderovim dramama koje su predmet ovog rada.
Ontološki stranci, gubitnici i katkad tragični junaci tipski su za poetiku Slobodana Šnajdera. U traganju za slobodom i sa htenjem da budu potpuni ljudi, Gema Boić i Janko Polić Kamov ne uspevaju da procesom inicijacije zadobiju odgovarajući društveni status. NJihov je duh pobunjenički, anarhistički, pa je stoga i njihova pozicija trajno marginalizovana. Ali, ne čini li ih upravo to herojima doba u kome su živeli i stvarali?
Literatura:
Zigmunt Bauman, Stvaranje i prevazilaženje stranaca, Stranac u humanističkom nasleđu (priredili Dušan Marinković i Dušan Ristić), Mediteran, Novi Sad, 2017.
Dušan Marinković. Dušan Ristić, Geoepistemologija drugog, Stranac u humanističkom nasleđu (priredili Dušan Marinković i Dušan Ristić), Mediteran, Novi Sad, 2017.
Marija Krtinić. Slobodan Šnajder (2016). Srbija i Hrvatska su još uvek u situaciji nemačke nulte godine, Danas. https://tim–press.hr/site/assets/files/2384/doba–mjedi–dnevni–list–danas–marija–krtinic–14–1–2016. 20. 02. 2022.
Slobodan Šnajder, Neka gospođica B., Prometej, Zagreb, 2007.
Slobodan Šnajder, Smrtopis, Prometej, Zagreb, 2005.
Slobodan Šnajder, Umrijeti u Hrvatskoj, Fraktura, Zagreb, 2019.
Svetlana Savić, Odnos ideologije i pojedinca u romanu Doba mjedi Slobodana Šnajdera, Književna republika, 1–6, siječanj–lipanj 2021, Hrvatsko društvo pisaca, Zagreb, 2021.
[1] Kamov, smrtopis je praizveden u Hrvatskom narodnom kazalištu u Zagrebu u režiji LJubiše Ristića 1978. Potom je 1981. izveden u Hrvatskom narodnom kazalištu u Splitu u režiji Želimira Mesarića, te u Zagrebačkom kazalištu mladih, 2003. godine u režiji Branka Brezovca.
[2] Nevjesta od vjetra praizvedena je na nemačkom, u Stadttheateru, Bochum, 1998. godine u režiji Wernera Schrötera. Prva verzija, kao radio drama s naslovom Gemma Boić ili Strah rijeke od ušća izvedena je 1991. na III Programu Hrvatskoga radija u režiji Darka Tralića. U Beogradu Nevjesta od vjetra igrana je 2000. u Narodnom pozorištu (režiser Boris Miljković) i u Zagrebu u Hrvatskom narodnom kazalištu 2001, pod režijom Ivice Boban.
[3] Dumanske tišine praizvedene su u Narodnom kazalištu “August Cesarec“ u Varaždinu 1987. godine u režiji Petra Večeka. Potom su igrane u Vitoli (Vladimir Milčin, 1987), DK Gavela (1987, Želimir Mesarić), HNK Ivan pl. Zajc u Rijeci (1987, Zlatko Sviben), te u Srpskom narodnom pozorištu u Novom Sadu (Mira Erceg, 1987).
FOTO: Privatna arhiva
Ostavi komentar