Od liberalnog ka mrežnom društvu

Autor: Milorad Vukašinović

Transformacija Zapada od liberalnog ka mrežnom društvu tangentalno je vezana za karakteristike procesa globalizacije u 20. veku. U literaturi se do danas uglavnom naglašavaju  „spoljašnja“ obeležja globalizacije koja proističu iz razvoja nauke i tehnologije i posledično odgovarajućeg načina privređivanja koji ima planetarne pretenzije. Za analizu je, međutim, neuporedivo zanimljivija „unutrašnja“ strana tog procesa (globalizacije – prim. autora) koja je posebno u prošlom veku uvek bila odgovor „elita“ na ozbiljne krize u zapadnim društvima.

Tako je „prva globalizacija“ na početku prošlog veka proistekla iz kraha britanskih finansija 1900. godine. Kao odgovor na ovaj unutrašnji izazov nastala je Mekinderova Geografska osovina istorija (1904) koja je na neki način predstavljala scenario oba svetska rata, a čija je suština bila u sprečavanju teritorijalnog povezivanja Rusa i Nemaca. Nakon Drugog svetskog rata situacija je dodatno usložnjena jer je na prostoru „Istočne Evrope“ – usled trijumfa sovjetskog oružja, stvorena situacija koja se nije uklapala u mekinderovske šeme preuređenja Evrope u skladu sa interesima anglosaksonskog kapitala. Na taj način stvorene su pretpostavke za otpočinjanje Hladnog rata.

Krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih godina u krugovima zapadnističkih elita osmišljena je „druga globalizacija“. Kao i na početku veka uzroci ove pojave proistekli su iz sistemske krize samog kapitalističkog sistema – posebno u SAD-u kao vodećoj sili Zapada. Kao odgovor na brojne unutrašnje protivrečnosti izazvane traumama Vijetnamskog rata, rasnim nasiljem, ogromnim socijalnim raslojavanjima i krahom dolara, američka društvena i politička elita je, pod izgovorima globalizacije, osmislila model prelivanja krize na ostatak sveta. Suština ovog modela je u štampanju dolara kao osnovne međunarodne valute bez pokrića, uz postepeno jačanje saradnje sa Kinom kao ogromnim rezervoarom jeftine radne snage kojoj su u to vreme grozničavo nedostajale savremene tehnologije. Uporedo s ovim tendencijama u elitističkim krugovima u SAD–u  ojačale su kritike samog modela demokratije za koji je rečeno „da izaziva preterana očekivanja kod ljudi“ (videti opširnije u: Samjuel Hantington, Kriza demokratije, 1976). Kao lek za „krizu demokratije“ preporučeno je njeno „obuzdavanje“ što je u unutrašnjem društvenom praksisu prouzrokovalo ogromne promene, uz napomenu da je „država blagostanja“ proglašena za skup eksperiment. Pod uticajem interesa krupnog kapitala u visokim krugovima osmišljen je model „kraja ideologija“, posle čega su levičarske stranke napustile svoju klasnu ideološku poziciju (zaštitu radništva, studenata, seljaštva) i počele da zastupaju interese raznih manjinskih grupa (nacionalne, rasne, seksualne manjine) ne dovodeći u pitanje osnovne premise na kojima počiva kapitalizam.

Osamdesetih godina 20. veka pojavom Regana u SAD-u i Margaret Tačer u Velikoj Britaniji otpočela je nova faza u realizaciji koncepta „druge globalizacije“ – privatizacijom onih sektora i delatnosti koje su do tada bile u neprikosnovenoj nadležnosti države. Od tog trenutka se na Zapadu gubi jasna predstava o javnom interesu jer je sve podvrgnuto interesima privatnih korporacija. Posle pada Berlinskog zida i kraha Sovjetskog Saveza i Istočnog bloka ovaj proces je dobio na ubrzanju. Slavni ruski mislilac Zinovjev je bio duboko u pravu kada je izrekao misao o tome da je „postkomunizam na Istoku izrodio postdemokratizam na Zapadu“.

Kao što je proces „tranzicije“ na nekadašnjem istoku Evrope tekao bez velikih društvenih potresa (sami uzroci ovog istorijskog fenomena su veoma složeni – prim. autora), tako je i proces „tranzicije liberalnog u postdemokratski Zapad“ takođe izveden bez velikih unutrašnjih otpora. Američki teoretičar Stokvel ove promene još 1991. godine definiše „kao završnu fazu Reganove cinične revolucije“, ali i kao nesposobnost američkog sistema da se transformiše u skladu sa izazovima vremena. On navodi da je osnovni problem u nedostatku unutrašnje kohezije američkog društva koje nije u stanju da zbog prirode „neoliberalnog sistema“ artikuliše bilo kakav grupni, klasni, nacionalni ili drugi interes. Po svemu sudeći ništa bolja situacija nije ni u današnjoj Evropi, gde su pokušaji bilo kakvog političkog ili socijalnog osmišljavanja otpora „postdemokratizmu“ doživeli ubrzan krah, pre svega zbog podela unutar takvih grupacija ali i žestokog odgovora aparata sile koji je praktično u funkciji zaštite interesa „apsolutnog kapitalizma“ (izraz italijanskog filozofa D. Fuzara). Nema sumnje da se baš zbog toga savremena zapadna društva nalaze na istorijskoj prekretnici. Kao što je neko ovih dana napisao: „Globalizacija je već odavno poprimila obeležja Istoka“.