O anarhizmu

O anarhizmu

Autor: Lazar Slepčev

Kao moderna politička ideologija, anarhizam se javlja uporedo sa socijalizmom, i to upravo baštineći u najvećoj meri korpus levih ideja. Otuda, anarhizam i slovi kao levičarska ideologija, mada postoje i pravci koji ga približavaju ekstremnoj desnici.

Ime duguje starogrčkom pojmu „Anarchos“, što u bukvalnom prevodu znači: „Bez autoriteta“, „Bez vlasti“. Dakle, anarhizam označava egzistenciju bez vlasti i vladara, odnosno bez autoriteta bilo koje vrste. Uopšte, anarhizam predstavlja grupu doktrina i stavova usmerenih na verovanje o tome da su država i državna vlast pogubne i nepotrebne, odnosno da je centralna tema anarhizma pobuna protiv države, te institucija zakona i vlasti. Anarhisti zagovaraju društvo bez države, u kojem slobodni pojedinci upravljaju svojim životima bez prinude i prisile. Odnosno putem dobrovoljnih sporazuma.

Posebnu zanimljivost predstavlja i činjenica da je krajem prošlog veka, kao deo subkulturne ideje Pank pokreta, anarhizam promovisan kroz čuveni urbani grafit, gde je veliko slovo A, uokvireno velikim slovom O predstavljalo frazu „Anarhija je poredak“ („Anarchy is order“), što je aluzija na Prudonovu maksimu: „Anarhija je poredak bez moći“.

Da bi anarhizam imao svoje idejno i teorijsko utemeljenje, pobrinuli su se mnogi mislioci. U ovom prikazu, pomenućemo samo nekoliko najznačajnijih, čije su teorije ostavile najdublji trag u promišljanju ove ideologije.

Pjer Žozef Prudon (1809–1865), francuski političar, socijalista i prvi koji je sebe nazvao anarhistom. U delu „Šta je vlasništvo?“, vlasništvo određuje kao krađu, a posebno kritikuje koncept države. Prudon zagovara radničko udruživanje, ukidanje privatne svojine i nacionalizaciju zemlje. Smatra da se revolucija može izvesti mirnim putem. Prudon zagovara mutualizam, tj. filozofiju uzajamnosti. Reč je o poretku koji proizilazi iz uzajamnog poštovanja interesa i dostojanstva pojedinca, kao individue slobodne od bilo kakvog autoriteta, ugnjetavanja ili nasilja.

Vilijam Godvin (1756–1836), smatra da država nema nikakav legitimitet, te stoga ni pojedinci nemaju nikakvu obavezu prema državi.

Maks Štirner (1806–1856), nemački filozof i jedan od osnivača moderne filozofije nihilizma i egzistencijalizma, a posebno individualističkog anarhizma koji naziva egoizmom. Kritikovao je kolektivizam i zagovarao društvo u kome će pojedinci ispunjavati sopstvene želje. Poznat po krilatici: „Ništa mi nije važnije od mene samog“.

Mihail Bakunjin (1814–1876), ruski revolucionar, teoretičar kolektivističkog anarhizma, jedan od vođa Prve internacionale. Saborac, a kasnije i protivnik Karla Marksa.

Lav Nikolaevič Tolstoj (1828–1910), čuveni ruski pisac, zagovarao nestanak države u anarhističkom duhu, te strogi pacifizam i nenasilni otpor tiraniji i eksploataciji. Zbog svojih stavova je isključen iz Ruske pravoslavne crkve.

Ema Goldman (1869–1940), poznata i kao „Crvena Ema“. Poreklom je bila iz Rusije, ali je emigrirala u SAD. Borila se za ženska prava, seksualne slobode, pravo na abortus i kontrolu rađanja.

Kada je reč o osnovnim karakteristikama anarhizma, zanimljivo je da se za ovu ideologiju često vezuju predrasude, kako o njegovom nasilnom karakteru, tako i o njegovoj divljačkoj prirodi (anarhoprimitivizam). Međutim, teoretičari anarhizma zagovaraju sasvim suprotno stanovište, tj. da je moguće živeti u društvu u kojem ne postoji prinuda bilo koje vrste. Život bez prinude prirodno znači slobodu, i to slobodu od prisile i nametanja, odnosno šansu da živimo životom koji nam najviše odgovara. Osnovna pretpostavka anarhizma jeste da moć koju jedan pojedinac ili grupa sprovodi nad drugim pojedincima i grupama, izaziva većinu društvenih problema. Zato anarhisti zagovaraju poredak koji bi bio: 1) dobrovoljan; 2) funkcionalan; 3) privremen; 4) mali (lokalan). Od drugih karakteristika anarhizma, pomenućemo i odbacivanje države i vlasti, sistemskog obrazovanja, religije i kapitalizma. Cilj anarhizma je dostizanje istinske ljudske slobode, dok se decentralizacija (usitnjavanje) smatra „mirnim“ modelom za ostvarenje anarhizma.

Svoje poreklo, anarhizam duguje prosvetiteljskom pokretu i Francuskoj revoluciji. Obično ga politička teorija određuje kao „raskršće“ između liberalizma i socijalizma.

Pobrojaćemo i osnovne principe na kojima počiva anarhizam. Pre svih, to su: 1) kooperacija; 2) antietatizam (protivljenje državi); 3) sloboda i jednakost; 4) antikapitalizam; 5) ideja samoemancipacije, kao preduslov za društvenu emancipaciju; 6) slobodna ljubav.

Kada su u pitanju škole mišljenja unutar anarhističkog pokreta, njih prvenstveno uslovljavaju različitost teorijskih tradicija i filozofskih ideja, kao i specifičnost podneblja, te ekonomski razvoj sredine u kojoj nastaju. Najpoznatiji teorijski pravci anarhizma su:

• Individualistički,
• Kolektivistički,
• Komunistički,
• Mutualistički,
• Anarhosindikalistički i
• Postmoderni anarhizam.

Te savremeni pravci, kao što su:

• Zeleni, ili ekoanarhizam,
• Anarhofeminizam.

Da bi ovaj kratki prikaz anarhizma bio kompletan, navešćemo i najznačajnije istorijske momente, u kojima je ova ideologija u manjoj ili većoj meri ostvarivala svoj uticaj na društvena kretanja.

• Čikaška radnička pobuna 1886. godine imala je duboko anarhistički karakter.
• Doktrina „propaganda delom“, popularna krajem 19. veka, predstavljala je revolucionarniji oblik aktivizma. Karakterišu je politička ubistva.
• Revolucija u Rusiji 1917. godine predstavljala je i istorijski razlaz anarhista i komunista.
• Španski građanski rat (1936–1939)  anarhisti koriste da uspostave vlast na velikom delu državne teritorije.
• Hipi pokret 1960-ih i 70-ih godina 20. veka, u svom temelju nosio je anarhističku ideju, kao i Pank pokret 1970-ih.

Iako se stiče utisak da je anarhistička ideja izgubila istorijsku bitku i da posustaje, ipak kroz formu ekoloških i feminističkih pokreta, ona je i danas prisutna, prvenstveno u borbi protiv koncepta globalnog kapitalizma.