Nikanor Grujić

Autor: prof. dr Goran Vasin, istoričar

Vladika Nikanor Grujić, spadao je u red najboljih besednika svog vremena. Rodom iz Lipove u Mađarskoj (decembra 1810), završio je nemačku i srpsku osnovnu školu (1822–1826), a potom gimnaziju u Mohaču i Pečuju (1826–1833). Filosofiju i pravo završava u Pečuju (1833–1837), a odmah posle toga i Bogosloviju u Sremskim Karlovcima (1837–1840). Zamonašio se 1841. u manastiru Kuveždinu. Već tada je počeo da objavljuje prve pesme u Letopisu Matice srpske (1838, 1841, 1845. i kasnije 1861) i Serbskom narodnom listu (1838–1841). Objavljivao ih je pod pseudonimom Milutin, Srb-Milutin, Nenad, Naum, N. Gruič. Ovaj poznati episkop godinama je na srpskim Crkveno-narodnim saborima predstavljao svakako najznačajnijeg predstavnika crkve i njenih interesa. Od Blagoveštenskog sabora 1861. do Crkveno-narodnog sabora 1874, on je često znao da daje ton celokupnom stavu jerarhije u neprestanim raspravama sa Miletićem i liberalima. Upravo ta borba liberala sa konzervativcima i jerarahijom ključni je deo političke i crkvene biografije Grujića. Iako se tokom 1848–1849, isticao srčanim i vatrenim govorima, njegova rola u crkveno-narodnoj politici počela je na Blagoveštenskom saboru održanom u Sremskim Karlovcima tokom aprila 1861. On je tada, kao arhimandrit manastira Krušedol, govoreći odmah posle patrijarha Josifa Rajačića izgovorio reči koje će biti credo njegove arhijerejske (šire političke – prim G.V.) delatnosti: Ja sam ustao da govorim i govoriću kao arhimandrit srpski… samo kao Srbin i kao član ovog sabora srpskog… Grujić je branio srpske Privilegije koje su osnova i suština srpskog položaja u Monarhiji, sveti ugovor predaka za svoje potomstvo, kako je rekao.

Što se tiče Srpske Vojvodine i njene teritorije, o čemu se temeljno raspravljalo na Blagoveštenskom saboru, Nikanor Grujić je realistično smatrao da se jedinstvo oblasti ne može postići jer nije moguće da se primera radi Baranja i Sentandreja nađu u okvirima iste teritorije, ili da se u više županija u Ugarskoj umesto mađarskog govori srpski. Što se tiče funkcije Srpskog vojvode, koji je takođe trebao biti jedan od ključnih oslonaca buduće Srpske Vojvodine, Nikanor Grujić je insistirao da vojvodu mora birati ceo srpski narod sa teritorije Karlovačke mitropolije, kao jedine institucije koja obuhvata sve Srbe u Monarhiji.

Najvažniji događaji u političkoj i crkvenoj karijeri vladike Nikanora Grujića bili su vezani za Crkveno-narodni sabor 1869–1870. Od svog izbora i potvrde za episkopa pakračkog 1864, on je neprekidno isticao značaj i ulogu Crkve kao institucije koja ključno čuva položaj i jedinstvo Srba u Monarhiji (od 1867. u Austrougarskoj). Sa druge strane srpski liberali predvođeni Svetozarom Miletićem, od 1864. kreću u širu akciju posvetovnjavanja crkvenih poslova i crkveno-školske autonomije. Vođeni idejama prosvećivanja i nacionalnog preporoda, oni su zahtevali i velike promene u Crkvi, smatrajući je kočnicom razvitka i nazadnom institucijom. Sukob se tokom Crkveno-narodnog sabora 1869–1870, rasplamsao do nepredvidivih razmera. Međusobne uvrede i vređanje, trajno su uticali na odnos svetovanja sa Crkvom sve do ukidanja crkveno-školske autonomije 1912. godine. Vođa liberala Svetozar Miletić  pre početka Sabora pisao je da Vlada podržava konzervativni duh i da ne želi nova strujanja koja će unaprediti prosvetu, već da vlast održava nazadnu jerarhiju.

Vladika Nikanor Grujić je branio suprotno mišljenje, odnosno da vladike treba da pozovu patrijarha i da onda poglavar Mitropolije preuzme predsedavanje sednicama. Oko pitanja predsednika Sabora, do te mere su suprotnosti bile zaoštrene da je patrijarh Maširević, privremeno raspustio saborske sednice, što je izazvalo veliko ogorčenje liberala koji su nastavljali na stranama štampe svoj verbalni sukob sa jerarhijom, odnosno Nikanorom Grujićem kao njenim najvažnijim predstavnikom. Kada je umro Maširević januara 1870, vrlo brzo se postavilo pitanje nastavka saborskih sednica. U svom poznatom govoru na parastosu patrijarhu Mašireviću vladika pakrački Nikanor Grujić je istakao da se upokojio veliki i pravedni Srbin, koji je puno učinio za Crkvu i narod u vremenu koje se može porediti sa biblijskim. U svojim uspomenama vladika Grujić je ipak bio kritičniji smatrajući da su iza Maširevića ostali problemi, demoralisano sveštenstvo, nedisciplinovano i bez ikakvog reda. Od početka novog/starog Sabora za Đurđevdan 1870, politika i Crkva su imali svoj najžešći sukob do tada. Nijedna tačka dnevnog reda koja se odnosila na rešavanje mnogobrojnih problema u crkveno-školskoj autonomiji nije prošla bez dugotrajnih rasprava. Jerarhija je u prvi plan izbacila vladiku Grujića kao najveštijeg govornika i suštinski najobrazovanijeg čoveka Crkve. Ustanovi Patrijaršije pripadaju određena prava koja su zakonom zagarantovana, to je neoborivo i nedopustivo za raspravu – bio je njegov glavni argument. Jovan Subotić je tada prema tvrdnjama Nikanora Grujića rekao svoju čuvenu rečenicu: Mi ćemo vaše kanone pod kupus!

Vladika Nikanor Grujić na kraju Crkveno-narodnog sabora juna 1870. u jednom emotivnom govoru dao je suštinu viđenja sukoba liberala i konzervativaca i svoje lično programsko (i političko) načelo, ali kroz prizmu srpske jerarhije: Gospodo, ne može se meni prigovoriti da ne podržavam liberalna načela, ali ne mogu da podržim rušenje poretka crkve i bezakonje koje se sprovodi pod vidom liberalnih ideja. Ja sam liberalniji od Vas gospodo, ako sam zahtevao da patrijarh bude predsednik, to je tradicija i kanon, nisam rekao da je odbor opasnost, već novina. Zaista je nemoguće da svetovna lica zapovedaju Sinodom i srpskom patrijarhu, ali ako je optužba da nisam liberalan jer sam protiv tog bezakonja, molim Gospodo, ali recite mi to javno i otvoreno, da vladika Grujić ne misli i ne želi dobro srpskom rodu.

Upravo iz ove besede Nikanora Grujića vidimo konkretno shvatanje i opravdavanje položaja Crkve i njenih episkopa na Crkveno-narodnim saborima. Oni su težili očuvanju srpskih institucija i srpskih Privilegija, ali na svoj ustaljeni i uobičajeni način, kao što se dešavalo od 1690. U crkvenim krugovima nije bilo razumevanja za želju liberala i njihovo insistiranje na korenitim promenama u crkvenim i školskim poslovima, što je bilo neophodno. Crkva se branila od Miletića i njegovog pokušaja rešavanja nacionalnog pitanja, izbegavanjem problema, ili tradicionalnim osloncem na državne vlasti. Vladika Grujić je u tom pogledu bio vojnik Crkve koji nije dopuštao mogućnost promena odnosa unutar Crkve ili u pogledu njenog odnosa sa svetovnim licima.

Grujićeve crkvene besede u velikoj meri su se razlikovale od njegovih političkih govora na Crkveno-narodnim saborima. On je za praznike posle liturgija često besedio o potrebi poštovanja hrišćanskog morala i hrišćanskog načina života. Takođe, pozivao se i na Svetosavlje kao osnovnu komponentu života pravoslavnih Srba u Monarhiji. U besedi u manastiru Vrdnik (Ravanica) na Vidovdan 1861, pozivao je na očuvanje Kosovskog kulta i poštovanje žrtve koju je knez Lazar učinio za nebesko spasenje srpske države. Kontrast knezu Lazaru bio je Vuk Branković kao primer izdajnika i grehova Srba koji traju 500 godina. Povodom 25 godina vladavine cara Franca Jozefa 1873, u Pakracu je održao govor u kome je hvalio vladara Monarhije kao pravednog, velikodušnog, hrabrog, milostivog oca koga vodi ruka Duha svetog. Ove dve besede vladike Grujića najbolje pokazuju deo njegovih stavova kada je u pitanju Kosovski kult i odnos Crkve prema državnim vlastima u Monarhiji. Svoje stavove, kada su u pitanju ova dva pravca crkvene delatnosti, nije menjao do prestanka svoje aktivne službe tokom 1884, kada je zbog bolesti uglavnom provodio vreme u svojoj episkopskoj rezidenciji. Umro je u Pakracu 4. aprila 1887. Bio je počasni član Matice srpske i Matice slovačke, Društva srpske slovesnosti, i dopisni član Srpskog učenog društva u Beogradu od 1883. godine. Posle njegove smrti nastavljeno je sa objavljivanjem njegovih pesama. NJegova besednička veština ostala je uzor generacijama crkvenih velikodostojnika, ali i mnogobrojnih poštovalaca dela ovog značajnog srpskog episkopa.