Nemački put do demokratije

Nemački put do demokratije

Autor: Lazar Slepčev

U proteklih nekoliko tekstova, govorili smo o različitim putevima uspostavljanja demokratskog poretka, kao i o činjenici da su upravo te razlike inicirale, kao svoj krajnji proizvod i različite tipove političkog sistema. Tako britanski i američki put do demokratije možemo u manjoj ili većoj meri odrediti kao liberalan, dok je francuski prevashodno proizvod revolucionarnog prevrata. Germanski ili nemački put ka demokratiji, imajući u vidu svu turbulentnost nemačke istorije i kulture, ne možemo, a da ga ne odredimo kao izrazito konzervativan. Upravo ta duga i turbulentna istorija, opterećena unutrašnjim razlikama, prevashodno religijskim, inicirala je velike i česte sukobe pa i krvave međusobne ratove, koji su nemačko društvo držali na marginama evropskih tokova. Takva unutrašnja klima nije pružala mogućnost, da se unutar samog nemačkog tkiva zametne ideja slobode, koja bi mogla biti osnova razvoja savremene demokratije. No, da bismo razumeli svu tu „muku“ nemačkog puta ka demokratiji, zavirićemo u burnu nemačku istoriju, jer se u njoj možda i ponajbolje nalazi odgovor na pitanje: Zbog čega je moderna demokratija Nemačkoj nametnuta tek kao poraženoj sili II svetskog rata?

Krenimo dakle od samog početka.

Smatra se da je germanski narod nastajao između 750. i 1000. godine. U istorijskom razvoju Nemačke lako je prepoznati tri manje ili više realizovana carstva: Prvo germansko carstvo od 800. do 1806. godine; Drugo germansko carstvo od 1871. do 1918. godine; Treće germansko carstvo nije realizovano jer je kao Treći rajh propalo sa Hitlerom.

Prvi pokušaj stvaranja germanskog carstva pripisuje se Karlu Velikom. Krunisanjem Karla Velikog 800. godine od strane rimskog pape ustanovljena je prva germanska imperija ili Sveto rimsko carstvo germanske nacije. Carstvo je 842. godine podeljeno na zapadno franačko carstvo, koje je postalo Francuska, i istočno franačko carstvo, koje je postalo Germanija.

Hiljadugodišnja istorija prvog carstva proticala je u teritorijalnom širenju i žestokoj borbi na više frontova. Tu pre svega valja pomenuti sukobe, kako između crkve i države, tako i između dve religije za političku nadmoć. Ne treba zaboraviti ni krvave borbe seljaka protiv plemića i feudalnog ropstva. U seljačkom ratu 1524–1525. godine poginulo je oko 100.000 seljaka. Kasnije je usledio tridesetogodišnji rat 1618–1648. koji je po nekim procenama odneo samo u Nemačkoj oko 10 miliona ljudi. Sve to je znatno uticalo na strukturu nemačkog društva i njegove razvojne mogućnosti.

Ovome treba dodati još dve otežavajuće okolnosti. Prvo, mnogim germanskim prinčevima nije odgovarala jedinstvena centralizovana država. Drugo, papa je uživao podršku mnogih germanskih prinčeva.

Pojava protestantske reformacije i filozofije obećavale su mnoge i dublje promene i imale na kraju protivrečne rezultate. Reformacija je, s jedne strane, svojom protestantskom etikom i individualnošću podsticala stvaralačku aktivnost, mogućnosti i slobodu individue. S druge strane, dug period religijskog konflikta koji je započeo reformacijom u 16. veku znatno je krunio i nagrizao snagu i vitalnost germanskog društva. Protestantska reformacija sa individualističkim impulsima bila je na kraju glavni faktor koji je doprinosio razvoju političke tradicije koja se karakterisala sa visoko odbrambenim stavom prema autoritetu i nekritičkom podrškom prema državi. Oboje, i luteranizam, sa ohrabrivanjem pasivne poslušnosti autoritetu i kalvinizam, širenjem ideje aktivne poslušnosti i službe državi, doprineli su u znatnoj meri rasipu autoritarizma u nemačkoj politici i uvećavajućoj centralizaciji državne vlasti.

Oštri sukobi ove dve religijske koncepcije doveli su do Tridesetosmogodišnjeg rata 1618. godine.

Napoleonovim pohodima na Evropu, a posebno na Nemačku, i osnivanjem Rajnskog saveza 18906. godine okončano je postojanje Prvog rajha.

Interesantno i značajno je da su nekoliko sposobnih vladara s početka 18. veka uspeli da izgrade neke značajne institucionalne pretpostavke za stvaranje jake monarhijske države. Reč je o dva ozbiljna državna stuba, vojsci i jakoj, dobro organizovanoj i nepotkupljivoj državnoj administraciji. Zanimljivo je da je u nemačkom slučaju, za razliku od britanskog, stvaranju administracije prethodilo stvaranje parlamenta.

Drugo germansko carstvo (1871–1918) nastalo je pod dominantnom političkom figurom Oto fon Bizmarka. Naime, došavši na čelo pruske Vlade 1860. godine Bizmark veštim političkim manevrima i manipulacijama stvara nemačku državu, u kojoj je parlament takođe bio samo dekor. Čvrstom rukom svoje vlasti, Bizmark pokreće privredni razvoj, jača vojsku i administraciju. Nemačka privreda vrlo brzo postaje druga po snazi u svetu, odmah iza SAD-a. Raste i potreba za širenjem države i njenog uticaja, kako na centralnoevropski region, tako i na Bliski istok, sever Afrike. Kolaps projekta širenja došao je porazom Nemačke u I svetskom ratu 1918. godine.

Poraz u Velikom ratu donosi Nemačkoj liberalni Vajmarski Ustav 1919. godine koji nemački konzervativizam, pomešan sa frustracijom poraza u ratu nije mogao da „istrpi“. Godine 1933. Hitler suspenduje Ustav, i stvara Treći rajh, koji se okončava porazom u Drugom svetskom ratu.

Sa druge strane, ako pogledamo nemačku kulturnu i filozofsku tradiciju, videćemo da je tu reč o neverovatno visokim dometima duha u književnosti, muzici, likovnoj umetnosti, arhitekturi, dok je nemački doprinos filozofiji jednak, ako ne i viši od starogrčkog.

S pravom se onda postavlja pitanje: Šta je to sprečavalo Nemačku da snagom vlastitog bića, i sebe same, izgradi i iznese demokratsko društvo? Ili pak: Zašto je morala da pokreće i gubi svetske ratove, da bi tek kao poražena sila, voljom sila pobednica, dobila demokratski Ustav i uređenje?

Odgovori na ova pitanja upravo leže u komplikovanim slojevima nemačke burne istorije, o kojima smo govorili, i uvek iznova potvrđuju da put ka demokratiji nije ni lak ni jednostavan, a pogotovo ne plod univerzalnog recepta.

Današnja, savremena Savezna Republika Nemačka, funkcioniše na principima Ustava (Osnovnog zakona) usvojenog 1949. godine. Ovaj Ustav teoretičari s pravom nazivaju „revolucijom sa strane“, jer je nametnut od strane sila pobednica u II svetskom ratu, gde je presudnu ulogu imala Amerika. I koliko god je u posleratnom periodu Nemačka sebe izgrađivala kao privrednog i ekonomskog džina, senka Amerike i dalje lebdi nad njom.