Autor: prof. dr Boris Stojkovski, istoričar
Mikroistorije čine makroistoriju, odnosno niz manjih područja i njihova prošlost zajedno mogu da daju bolju sliku šire istorije. Isto tako, važi i obrnuto, svakako da je uvek širi kontekst dešavanja na makroplanu, odluke velikih ličnosti, kao i događaji od većeg značaja, imalo odjek i posledice i na istoriju manjih mesta, gradova ili područja. Lokalna istorija, odnosno povesnice manjih i većih mesta, neretko sela i drugih manjih naseobina, kao i regionalna istorija predstavljaju koncept koji je u svetskoj istoriografiji prisutan i prepoznat gotovo od vremena nastanka kritičke istoriografije. Još od Fernana Brodela i francuske škole analista, značaj lokalnih istorija raste. Lokalne hronike postoje i od srednjeg veka, doduše u vrlo malom broju, i činjenica da su bile uvek značajnije svetske. Međutim, razni lokalni zapisi iz crkava, memoari, kao i brojni drugi pisani spomenici mikroistorija mogu se naći diljem Evrope. Kod nas, dakako, manje, što zbog osmanske najezde koja je uništila mnogo izvora, što i zbog činjenice da se ovakav tip izvora nije u punoj meri ni razvijao. Sa Ugarskom i njenim izvorima je nešto drugačije, što je olakšavajuća okolnost za tlo današnje Vojvodine. Tu je, zbog većeg broja povelja, ipak moguće delimično rekonstruisati lokalnu istoriju. Od XIX veka, međutim, u nauci raste interes za lokalnu istoriju, kao i svest o značaju mikroistorije kao suštinskog činioca stvaranja istorije. Svakodnevni život, istorija kulture, umetnosti, nauke, i uopšte svako polje ljudske delatnosti u istoriji postaje predmet naučne obrade, kao i funkcionisanje društva kao totaliteta i istorijski procesi, naravno u onoj meri u kojoj to dozvoljavaju izvori.
Na području današnje Vojvodine tokom srednjeg veka postojao je niz važnih gradova. Sirmijum je svoj značaj imao još od starog veka, Bač je bio centar renesanse na jugu Ugarske, mnoga druga mesta su imala svoju značajnu ulogu. Takav je bio i današnji Banat i u njemu grad Bečkerek. Prostor koji obuhvata danas ovaj grad bio je naseljen još u paleolitu, a kao živi spomenik pozne antike i ranog srednjeg veka sačuvano je i preostalo i sarmatsko groblje. U seobi naroda prošlo je mnogo populacija na ovom tlu, a sam Bečkerek nastaje u poznom srednjem veku.
Naravno, u nauci je od ranije poznato da je najverovatniji prvi pomen današnjeg grada Bečkereka zapravo kao sela pod tim imenom 1326. godine. Bečkerek je naveden u ispravama budimskog kaptola kao ostrvo okruženo Begejem sa tri strane. Ovaj pomen ostrva ne treba da čudi. Naime, srednjovekovni pisci su neretko prostore koji su omeđeni vodom, bilo da su sela, gradovi ili regije (popu Srema) nazivali ostrvima i to nema nikakve veze sa našim savremenim poimanjem reči ostrvo. Ime samog mesta, verovatno i mesta Bečej i Bečkereka je po porodici Bečei, i pre svega najistaknutijem predstavniku ove ugledne ugarske plemićke kuće Imreu Bečeiju, koji je bio velikaš ugarskog kralja Karla Roberta. Ostaci novca iz vremena Karla Roberta su pronađeni upravo na ovom području. Vredi napomenuti da je stari, izvorni, srednjovekovni naziv grada isključivo Bečkerek, te da je epitet Veliki, koji je grad takođe nosio u svojoj burnoj istoriji, novovekovni. Stoga će se u ovom radu koristiti isključivo naziv Bečkerek, koji je i najstariji i originalni naziv.
Rimokatolička čanadska biskupija, odnosno njen torontalski arhiđakonat imali su parohiju u Bečkereku, čiji je župnik Jovan platio pet groša vanredne papske desetine koja je sakupljana u celoj Ugarskoj, pa i ovde, u periodu 1332 – 1337. godine. Po tome se svrstava u red srednje bogatih župa, te se može reći da se radilo o relativno dobrostojećem življu. Severni Banat, poglavito onovremena krašovska i čanadska županija, pak, bio jer gušće naseljen rimokatoličkim vernicima, imao je više bogatih župa, dok je u Torontalskoj i Kovinskoj bilo mnogo manje rimokatolika i već u ovo doba primetno je sve veće naseljavanje pravoslavnog stanovništva, mahom Srba, ali i Vlaha.
Veoma zanimljiva povelja je iz 21. novembra 1342. godine, iako onovremene Bečkerečane ne pokazuje baš u dobrom svetlu. Iz tog dana je rečeni dokument koji govori o upadu Dominka Vamoša, bečkerečkog seoskog glavešine sa svojim saradnicima koji su se zvali Poša Dijak, Đerđ Segedi/Šegedi, Balaž, sin Martina, Janoš Sabo (lat. Sartor-krojač), itd. Oni su po saopštenju kastelana bečejske tvrđave po imenu Stefan, sin Gehana upali na posed Šengurg (Sengurg, verovatno Sentđerđ, Sveti Grgur) i tamo su počinili mnoga nedela: polomili su krst, ukrali 3000 dinara, 500 mera soli, razbijali vrata na kućama i pljačkali ih, a mlade devojke su poskidali gole i napastvovali, i čak su odveli i neke lokalne velikaše u zarobljeništvo.
Svega dve godine kasnije nailazi se na još jedan pomen Bečkereka, ali i na još jedan podatak o kriminalu na području samoga sela. Naime, titelskom kaptolu se žalio jedan kmet Oliver u ime posednika sela Čeusc, kako je jobađ (položaj sličan kmetu) tog sela po imenu Antal sa malim sinčićem išao na čanadski kaptol nekim poslom, i tu ga je napao Jovan, sin Ladislava, inače carinik u Bečkereku, sa svojim saborcima. Ukrali su im tri konja, luk, strelu, mač i još neku konjsku opremu. Takođe su naneli ozbiljne i teške telesne povrede Antalu. NJegov gospodar magistar Jovan tražio je sve ukradene stvari nazad, a taj drugi Jovan, carinik je bio obećao da će to sve vratiti, ali nije ništa ispunio i zato je i zabeležen ovaj protest pred titelskim kaptolom.
Nažalost, lakune u izvorima ne dopuštaju da do kraja rasvetlimo oba ova slučaja u potpunosti, međutim, predstavljaju vredne spomenike istorije na tlu današnjeg Banata, posebno Bečkereka i okoline. Iz ovih se dokumenata da jasno nazreti da je feudalni život bio praćen i pojavama kao što su nasilje, pljačka, silovanje, te da svakodnevni život srednjovekovnog čoveka nije bio ništa manje uzbudljiv i nepredvidiv.
Sledeći podaci ilustruju značaj Bečkereka za neka administrativna pitanja, ali i prikazuju Bečkerek kao mesto koje su posećivali i vladari na svojim putovanjima. Ugarski palatin Nikola Kont je održao sabor vlastele kovinske i torontalske županije baš u Bečkereku 22. jula 1364. godine. Bečkerek se ovde naziva selom – prope villam Bechkerek. Palatin Kont tu rešava neku žalbu kovinskog podžupana oko nekih poseda, zanimljivo je da se spominje i kmet po imenu Ratko koji je sa drugim jobađima bio zarobljen mimo svoje volje od strane Nikole, sina Hedrikovog. Inače predmet sporenja je bio posed Pitrold koji se nalazio u rukama podžupana Nikole Ilijinog, dok se drugi sporni posed Ujfalu nalazio u vlasništvu velikaša Revaija. Palatin je dakako presudio u korist pravih vlasnika oba poseda i razrešio ovaj spor upravo u Bečkereku.
Ugarski kralj Žigmund Luksemburški (1387 – 1437), nakon poraza od Turaka u bici kod Nikopolja (1396) ozbiljnije je započeo da razmišlja o odbrani južne Ugarske koja je bila najizloženija turskim pljačkaškim pohodima. Verovatno je zbog toga kralj 30. septembra 1398. boravio upravo u Bečkereku. Itinerar mu se može pratiti kroz ceo jug zemlje, bio je u Baču, posle Bečkereka je boravio u Iloku, itd. U povelji koju je izdao u Bečkereku kralj Žigmund Luksemburški po savetu barona i prelata za brojne zasluge u borbama na granicama kraljevstva daruje neki posed Kiraljseg u aradskoj županiji. Pomen u povelji da se kralj nalazio in Bechcereci, dakle u Bečkereku je naročito zanimljiv jer bi to značilo da je ovaj grad ugostio i jednog velikog vladara u srednjem veku. Podsećanja radi, Žigmund Luksemburški je bio i češki kralj, rimsko-nemački car, čovek koji je održavao svestrane veze sa velikim brojem zemalja u srednjem veku na Mediteranu, u srednjoj i zapadnoj Evropi, pa čak i na dalekom severu ili istoku. Jedan vladar takvog formata boravio je i u Bečkereku jednom prilikom. Nedugo potom, i jedan ugledni srpski vladar imao je vezu sa ovim mestom.
Vrlo brzo posle angorske bitke 1402. godine, knez, tada već despot Stefan Lazarević, postaje ugarski vazal i okreće se rečenom kralju Žigmundu Luksemburškom, od koga dobija i neke feudalne posede, čiji se deo nalazio na jugu Ugarske, upravo na tlu današnje Vojvodine. Kao sopstvenik ovih poseda despot je dugovao ugarskom kralju vojnu službu shodno feudalnim običajima srednjeg veka. Despot Stefan je gotov izvesno posle 1403. godine, možda već od 1404, posednik bečejskog vlastelinstva, u njemu i Bečkerek, zajedno sa Aračom, Aradcem i nizom danas izgubljenih mesta, a koja su još u XVIII veku bili potesi ili pustare u okolini Kikinde, Elemira i drugih banatskih varoši i sela. I naslednik despota Stefana Lazarevića, despot Đurađ Branković je bio posednik Bečkereka. Naime, posle smrti despota Stefana 1427. godine despot Đurađ postaje posednik mnogih mesta koje je držao i njegov ujak i prethodnik. Đurađ Branković je bio u jednom trenutku najveći posednik, odnosno baron na tlu Ugarske, držao je čak i Debrecen, Nađbanju (Baja Mare), ali i deo Banata-Kovin, kao i Bečkerek.
U Bečkerek su 1433. godine prešli i kmetovi Ladislava Beregsoija Hađmaša iz nekih poseda oko Begeja. Kralj Žigmund u povelji koju je izdao erdeljski kaptol, naređuje da se ti kmetovi sa svom imovinom i prihodima vrate, jer su pomenutom kraljevom velikašu učinili veliku štetu i naneli ozbiljna gubitak u prihodima. U ovoj povelji kralj se obraća illustri Georgio despota Rascie i svim velikašima, uglednicima i kmetovima koji žive u Bečkereku. Despotu se obraća i kao feudalnom gospodaru ovog mesta. Prema jednoj nesigurnoj povelji, čija preciznost i tačnost nije sasvim utvrđena, Bečkerek zajedno sa drugim posedima predat je 1441. godine od strane despota Đurđa Brankovića Pavlu Biriniju iz Verone. Oko upravo iste 1441. godine Bečkerek se navodi kao oppidum odnosno trgovište (mezőváros) sa carinom, a naredne je održan još jedan sabor županije. Kasnija istorijska saznanja upućuju da je posed ipak ostao u sopstveništvu despota Đurđa Brankovića.
Čuveni i za oba naroda (srpski i mađarski) legendarni junak i borac protiv Turaka Janoš Hunjadi/Sibinjanin Janko je takođe boravio u Bečkereku. Iz Bečkereka je poslao pismo 2. jula 1451. godine aradskom kaptolu da neke prestupnike pozove pred zakon, odnosno da budu izvedeni pred državnog sudiju. On 18. novembra 1451. godine, sinu bana Lošoncija, Stevanu Lošonciju (još jednom velikom borcu protiv Turaka) i nekim njegovim prijateljima daje neke carine, dokumentom izdatim u Bečkereku. Sam sadržaj povelje nije direktno vezan za ovu temu, ali bitan je podatak da je Bečkerek bio važno mesto odakle se organizovala odbrana južne Ugarske od osmanske najezde. Hunjadi je upravo zbog toga tu i boravio, i to su bile godine ozbiljnih previranja. Vrlo slično se desilo i nakon pada Novog Brda. Naime, ovaj veliki rudarski centar, i uopšte privredni centar srednjovekovne srpske države pao je u ruke Osmalnija 1. juna 1455. godine, a sultan Mehmed Osvajač je već naredne godine krenuo na Srbiju, a i na Ugarsku. Početkom te, 1456. godine, despot Đurađ se povukao upravo u Bečkerek da organizuje odbranu Smedereva. Srpska prestonica i njeno dunavsko moćno utvrđenje je odolelo, i potom je usledila i čuvena opsada Beograda i herojstvo Hunjadija i Kapistrana.
Pored ovih skica iz političkog, vojnog, društvenog života, za srednjovekovni Bečkerek postoji i nekoliko uzgrednih podataka vezanih za kulturne i obrazovne prilike. Istorija obrazovanja u gradu na Begeju je daleko starija nego što je to opšte poznato. Daleko pre osnivanja klerikalnih škola, ili otvaranja gimnazije u novom veku, stanovnici iz ovog mesta odlazili su u inostranstvo na studije. Znamo pouzdano za Bečkerečane u Beču. Čak četvorica njih bili su u prvoj polovini XV stoleća otišli na studije u ovaj značajni grad. Prvi, koji je ujedno i prvi Banaćanin za kojeg znamo da je otišao da se usavršava u inostranstvu, bio je Toma iz Bečkereka (Thomas Beczegereke). On je u Beč došao 1411. godine kod magistra Petra Pulke, dok je četiri godine posle njega, 1415, Johanes ili Jovan iz Bečkereka bio sledeći student iz ovog grada u Beču. Toma nije platio upis već se obavezao da će to da uradi. Johanes je uplatio dva groša upisnine, kod padovanskog profesora magistra Viričija, koji je imao i diplomu iz teologije. Zatim sledi praznina od dvanaest godina, da bi Georgije iz Bečkereka 1427. godine bio sledeći student iz ovog mesta koji je počeo da pohađa bečki univerzitet. On je upisan kod Urbana de Melika, magistra, ali i diplomiranog teologa. Platio je 4 groša. Posle njega, od Bečkerečana, još je samo Antonije 1439. godine upisao ovaj univerzitet. Platio je 17 dinara, aprila pomenute 1439. godine Antonije je postao student Pangracija Krojcera. Radilo se o plemiću sa dva doktorata iz medicine i slobodnih veština, ali i magistra, vrlo uglednog dakle profesora Bečkog univerziteta.
Vredi istaći i da su gotovo svi platili upisninu, što je prilična retkost. Verovatno je ove Bečkerečane podržavala crkva, ili su bili iz relativno imućnijih porodica. Na osnovu rektora i profesora kod kojih su odlazili, moguće je pretpostaviti da su dobijali dobro obrazovanje od uglednih ljudi. Mahom su studirali teologiju u Beču. Možda su radili pri kaptolima, pri mestima javne vere, ili drugde pri crkvi nakon završetka svojih studija.
Bečkerek je u srednjem veku imao prilično zanimljivu istoriju. Postoje skromni, ali vrlo interesantni izvori koji oslikavaju prošlost ovog u srednjem veku sela i trgovišta. I pri kraju srednjeg veka, kao i na prelazu u novi vek, Bečkerek je bio poprište značajnih istorijskih događaja. Ovim se svakako ne iscrpljuje priča o prošlosti ovog grada u poznom srednjem veku, a i istraživači na polju medijevistike imaju još zacelo niz odgovora da pruže o prošlosti celog Banata i današnje Vojvodine u srednjem veku, pa tako i o Bečkereku.
Ostavi komentar