Naučna saradnja Francuske i Srbije na početku 21. veka

Autorka: dr Aleksandra Kolaković

Nauka je stub razvoja društva i država, a istovremeno i moćno sredstvo u ostvarivanju veza i saradnje među narodima i državama. Oduvek su najobrazovaniji i najmudriji ljudi bili savetnici vladara i kasnije vlada, pri čemu su im poveravane brojne tajne i/ili delikatne misije koje su uticale na tok istorije. Francuska je kao kolevka kulturne diplomatije negovala ovu tradiciju, pri čemu je Treća Republika uspešno inkorporirala delatnost naučnika u okvire diplomatskih akcija, a ovo je ostala bitna i trajna komponenta javne diplomatije Francuske. Oduvek je Francuska bila simbol slobode, kulture i intelektualnog nadahnuća, stoga ni prva generacija Srba koja je stvarala modernu srpsku državnu nije ostala imuna na misao da se upozna na tom izvoru ideja, kako se tada govorilo među malobrojnim školovanim Srbima. Ovo je stvorilo temelj za početak naučne saradnje dve geografski udaljene države. Srbija je već od 1841. godine započela plansko školovanje svoje elite u Francuskoj, a potom su te ličnosti ne samo uticale na promene u otadžbini, već su činili stalnu i snažnu vezu francusko-srpskih diplomatskih odnosa. Kasnije, tokom Velikog rata (1914–1918), naučnici obe države imali su bitnu ulogu u odbrani nacionalnih interesa i izgradnji posleratnog sveta, kao i povezivanja Francuske sa Kraljevinom Srba, Hrvata i Slovenaca (Kraljevina Jugoslavija). U ovom periodu Francuska je dodeljivala stipendije za školovanje u Francuskoj, pri čemu je značajan deo stipendista sticao najviša naučna zvanja i nagrade za doktorske disertacije, nastavljajući putevima naučne saradnje iz doba Kraljevine Srbije. Iako je bilo pokušaja, pa i dobrih primera saradnje u periodu nakon 1945. godine, ipak naučnici nisu ostali tako bitan deo javne diplomatije u okvirima francusko-jugoslovenskih odnosa, što se vidi i na osnovu nerazumevanja i prekida u saradnji koji su dominirali krajem 20. veka u doba ratova na prostoru bivše Jugoslavije.

Da li je 21. vek uneo i unosi promene u okvire naučne saradnje i na koji način ona može biti važna za dalji razvoj francusko-srpskih diplomatskih odnosa? Koliko je nauka prisutna u državnim strategijama i planovima kao sredstvo koje u sebi nosi značajan diplomatski potencijal? Koji su postojeći okviri naučne saradnje francuskih i srpskih naučnika u drugoj deceniji 21. veka? Koliko politički i ekonomski odnosi utiču na domete naučnih? Ova pitanja zahtevaju ne samo dublja promišljanja, iako se čini da je na njih lako odgovoriti, već su potrebna i istraživanja koja bi odredila domete naučne saradnje i definisala okvire saradnje u budućnosti. Stoga je ovaj esej samo jedan pokušaj da se u javnosti pokrene diskusija o ovoj temi, pri čemu se ne misli samo na dalji razvoj naučne saradnje sa Francuskom, već i sa drugim zemljama, a francusko-srpska saradnja se posmatra kao primer.

Između Republike Francuske i Republike Srbije ne postoji potpisan Sporazum o naučno-tehničkoj saradnji, stoga se naučno-tehnička saradnja odvija kroz dva programa. Pravno je regulisana na osnovu ugovora između Ministarstva za nauku, tehnologiju i razvoj Republike Srbije (sada Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja) i Ministarstva za Evropu i spoljne poslove Republike Francuske. Pored ovog Ugovora, na snazi je i Sporazum o naučnoj saradnji između Ministarstva nauke i zaštite životne sredine Republike Srbije (sada Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja) i Nacionalnog centra za naučna istraživanja Republike Francuske CNRS – Centre national de la recerche scientifique). Na osnovu ovih zakonskih okvira svake dve godine raspisuje se konkurs za sufinansiranje naučne i tehnološke saradnje u okviru programa „Pavle Savić“. Pored Ministarstva za Evropu i spoljne poslove Republike Francuske, nosilac ovog programa je i Ministarstvo visokog obrazovanja, istraživanja i inovacija, a sprovodi ga agencija Kampus Frans (Campus France) uz podršku Francuskog instituta u Srbiji.

Svake godine u novembru mesecu na  sajtu Francuskog instituta u Srbiji pojavi se konkurs za stipendije za redovne, master i doktorske studije koje dodeljuje Vlada  Republike Francuske. Na sajtu Francuskog instituta naglašeno je: „Srbija je zemlja sa snažnim potencijalom za saradnju u oblasti visokog obrazovanja, a francuske ustanove za visoko obrazovanje u njoj mogu pronaći kvalitetnog partnera, posebno u oblasti istraživanja. Srpski obrazovni sistem ima mnoge prednosti, ima značajan broj fakulteta, sa zahtevnim normama za prijem studenata“. U kontekstu naučne saradnje najveći značaj imaju stipendije za doktorske studije i mogućnost da studenti steknu zajedničku diplomu nekog od francuskih i srpskih univerziteta. Zajedničko mentorstvo, mogućnost da student doktorskih studija provede 18 meseci u nekoj od obrazovnih i naučnih instituta i fakulteta u Francuskoj kvalitativno doprinose nauci u Srbiji, razvoju naučnih disciplina i budućoj saradnji. Bitne su i kratke istraživačke stipendije za naučne radnike iz Srbije, koji na poziv fakulteta i/ili instituta jedan deo svojih istraživanja sprovedu u Francuskoj.

Pet srpskih univerziteta (Univerzitet u Beogradu, Univerzitet umetnosti u Beogradu, Univerzitet u Novom Sadu od 2015. godine, a od januara 2017. godine i Univerziteti u Nišu i Kragujevcu), članovi su Univerzitetske agencije frankofonije (AUF). U novembru 2015. godine otvoren je Frankofoni centar za univerzitetsku uspešnost, u okviru Beogradskog univerziteta, a potom naredne 2016. godine još jedan centar (inovacioni) u okviru Univerziteta u Novom Sadu. Ovo je nastavak tradicije umrežavanja frankofonih članova srpske akademske zajednice. Srpski univerziteti preko ovog članstva imaju vezu i sa Kancelarijom za centralnu i istočnu Evropu (BECO), koja povezuje 90 univerzitetskih i istraživačkih ustanova, raspoređenih u 19 zemalja iz raznih regiona. Umrežavanja univerziteta prelazi granice Balkana i omogućava realizovanje saradnje sa 800 univerziteta u Francuskoj i frankofonim zemljama. Za Srbiju AUF je bitan jer omogućava da se realizuju projekti, gostujuća predavanja, organizuju konferencije, mobilnost studenata, ne samo na relaciji Francuska – Srbija, već i sa naučnicima iz drugih zemalja.

Razmena znanja obuhvata sve naučne discipline, a poslednjih godine postoje i specijalizovani pozivi. Pored poziva za usavršavanje filologa kojima je francuski jezik glavni i naravno njihove specijalizacije prevođenja, što stvara dobru osnovu za mogućnost naučne razmene, važni su i drugi programi. Srpskim lekarima i farmaceutima je omogućena plaćena specijalizacija u Francuskoj, naravno uz znanje jezika i druge potrebne naučne kvalifikacije. Programi su u trajanju od šest meseci do jedne, odnosno tri godine. Ovim je nastavljena duga tradicija povezivanja srpskih medicinskih radnika i farmaceuta sa francuskom medicinskom naukom i srodnim oblastima. Uporedo, kroz naučnu saradnju, u svim oblastima, a kroz podršku Francuskog instituta realizovani su i projekti popularizacije nauke koji su namenjeni svima, a posebno učenicima i studentima. Većinom je reč o projektima koji su delom realizovani kroz saradnju naučnog i civilnog sektora, ali i državnih institucija, kojima se aktuelizuju teme evrointegracija, klimatskih promena, zaštite životne sredine, ljudskih prava i demokratije, prava žena i pripadnika marginalizovanih grupa.

Francusko-srpska saradnja u oblasti nauke danas obuhvata inicijative raznolikog karaktera koje se realizuju preko projekata finansiranih kroz evropske fondove kao što su H2020, ERASMUS, ERASMUS + i COST, a delom i Kreativna Evropa. Kroz ove projekte pre svega podstaknuta je saradnja pojedinaca i manjih istraživačkih grupa iz Francuske i Srbije, ali i širih istraživačkih grupa na evropskom nivou. Od pre dve godine, Francuska se pridružila i multilateralnoj tehnološkoj saradnji u Dunavskom regionu. Odobreno je ukupno 15 projekata, a francuski naučnici sarađuju sa srpskim u okviru šest projekata i svi projekti su iz oblasti prirodnih nauka: matematike, fizike, hemije, tehnologije i medicinskih nauka. Francuska se pridružila Srbiji, Austriji, Češkoj i Slovačkoj, u cilju pružanja podrške njihovoj već postojećoj saradnji, što je dokaz i da sa francuske strane postoji permanentna potreba da ojača ne samo bilateralna saradnja sa Srbijom u oblasti nauke, već i da dođe do povezivanja centralnoevropskih i zapadnobalkanskih naučnika uz prisustvo i podršku francuskih naučnih centara.

Da bi se stekao potpuni uvid u francusko-srpsku naučnu saradnju bitna je analiza bilateralne saradnje u oblasti nauke i tehnološkog razvoja poznate pod imenom „Pavle Savić“. Do sada je organizovano devet pozivnih ciklusa, u okviru kojih je realizovano do sada osam ciklusa u trajanju od dve godine. Na osnovu dostupnih podataka ne može se sa preciznošću utvrditi koliko je bilo projekata. Procena je da je realizovano preko 100 zajedničkih projekata. Pouzdani podaci su za osmi i deveti konkurs. U periodu 2018/2019. godina realizovano je 19, od kojih je jedan bio iz društveno-humanističke oblasti. U toku je realizacija 20 projekata, od kojih su dva iz domena društveno-humanističkih nauka. Kada se analizira učešće i uspešnost realizovanih projekata može se već primetiti da dominira razvijena saradnja koju Institut za nuklearne nauke Vinča na primer ima sa francuskim institucijama, kao i saradnja u okviru medicine i farmacije, što će verovatno kao posledica pandemije i da se nastavi u narednom periodu uz projekte koji pokrivaju saradnju u oblasti elektrotehnike, robotike i fizike.

Primetan je dakle manji broj projekata iz oblasti društveno-humanističkih nauka. Francusko-srpski odnosi u oblasti diplomatije i medijskog predstavljanja: Istorijsko iskustvo i savremeni izazovi jedan je od projekata koji su tokom 2018. i 2019. godine realizovali Sorbona Pariz IV i Institut za političke studije. Na ovom primeru možemo videti da je u toku dvogodišnjeg projekta organizovana jedna konferencija (međunarodna, uz prisustvo istraživača i van Francuske), tri okrugla stola (dva u Parizu i jedan u Beogradu), održano pet predavanja po pozivu na Sorboni (sprskih naučnika) i Institutu za političke studije u Beogradu (francuskih naučnika), publikovan jedan broj specijalnog časopisa „Srpska politička misao“ (sa radovima francuskih i srpskih naučnika) i pripremljen Zbornik radova na francuskom jeziku (posvećen 180. godišnjici francusko-srpskih odnosa). Uporedo francuski i srpski naučnici imali su priliku da u okviru svojih istraživačkih boravaka, u Francuskoj i Srbiji, istražuju u bibliotekama, arhivima i muzejima, kao i da ostvare kontakt sa drugim naučnicima, koji nisu učesnici projekta. Na primeru ovog projekta možemo uočiti njegove naučne komponente (zbornik, predavanja, publikovanje naučnog časopisa), kao i jednu drugu podjednako bitnu komponentu – naučne diplomatije, koja kroz saradnju i bolje razumevanje otvara nove mogućnosti za razvoj francusko-srpskih odnosa.

Važno je naglasiti da pored projekata u okviru partnerstva „Pavle Savić“ postoje i Multilateralne naučne i tehnološke saradnje u Dunavskom regionu, od 2021. godine Ministarstvo za spoljne poslove i Evropu Republike Francuske finansira i projekte bilateralnog i regionalnog karaktera, preko fonda ES Balkans. Ovde je fokus na dve komponente – francusku i evropsku. Dakle, pored razvoja saradnje između francuskih i srpskih parnera, posmatra se evrointegrativni značaj odobrenih projekata. Veoma je bitno da se podstiče i saradnja između partnera na Zapadnom Balkanu, koja podrazumeva transfer znanja, informacija i tehnologija, unapređenje metodološkog okvira i moblinosti naučnika. Naučnici iz Srbije učestvuju u okviru projekta Univerziteta Bordo i Pravnog fakulteta u Beogradu, kao i putem multilateralnog projekta koji realizuju INALKO, Pravni fakultet iz Bitolja, Filološki fakultet iz Nikšića i Institut za političke studije iz Beograda. Kako je realizacija ovih projekata započela u septembru 2021. godine ne možemo sada analizirati njihove domete, ali se može zaključiti da otvaranje novih fondova jasno označava opredeljenost Francuske da razvija saradnju u domenu nauke ne samo sa Srbijom, već i sa celim regionom, što se može posmatrati i kao podrška evrointegrativnim procesima.

Srpska nauka je u periodu 90-ih godina 20. veka izgubila kontakte i veze sa naukom u svetu, sa novim načinima na koje se posmatraju nauka i naučnici, posebno u sferi društveno-humanističkih nauka. Za srpske naučnike bitno je da sa svojim naučnim rezultatima izađu na međunarodnu naučnu scenu, da upoznaju nova naučna dostignuća, teme, naučne pravce i razvijaju ideje koje bi uvećale izvrsnost i kompetitivnost projekata kojima konkurišu na evropskom nivou. Pandemija koronavirusa, kao i najava novih sličnih pandemija u budućnosti, takođe su jedan od bitnih motiva saradnje. Umrežavanje naučnika i stalno usavršavanje naučnih kadrova, a posebno mladih naučnika imperativ su razvoja nauke u Srbiji, posebno jer živimo u dobu kada se snaga jedne države meri i po razvoju nauke i tehnologije. Stoga je razvoj naučne komunikacije i saradnja sa Francuskom za Srbiju od velikog značaja. Sa druge strane, i francuskoj naučnoj sceni potreban je pristup izvorima i rezultatima istraživanja srpskih naučnika, kao i komunikacija u kojoj se rađaju ideje. Razvoj naučne saradnje između Francuske i Srbije je prepoznat kao važan i u strateškim planovima Francuske na Zapadnom Balkanu, a može se uočiti i kroz stipendije za doktorske studije, istraživačke boravke i projekte koji su podržani preko Ambasade i Francuskog instituta. Fokus je na mladima, kao i na umrežavanju naučnika i zajedničkim projektima, što će sa jedne strane stvoriti prostor za zajedničko apliciranje za nove projekte, naravno i sa drugim partnerima iz Evrope, a sa druge strane razvoj saradnje naučnika stvara mogućnosti i razvoja kulturne (naučne) diplomatije. Transfer znanja i tehnologija u budućnosti će biti sigurno od izuzetne važnosti za ekonomsko jačanje država, pa i pozicioniranje u međunarodnim odnosima, stoga je razvoj naučne saradnje za Srbiju od vitalne važnosti.