Napojeni zapadnjačkim duhom: prilog školovanju srpskih intelektualaca u Parizu do Velikog rata

Napojeni zapadnjačkim duhom:

prilog školovanju srpskih intelektualaca u Parizu do Velikog rata

Autor: dr Aleksandra Kolaković

Uporedo sa izgradnjom moderne srpske države, srpski vladari otpočeli su rad na izgradnji srpske intelektualne elite. Ključan činilac u formiranju elite, od koje se očekivalo da zemlju razvije po uzoru na najrazvijenije države i društva Evrope, bilo je obrazovanje. Nastavni program nastao 1881. godine u vreme velikih reformi srpskog školstva, koje je po francuskom uzoru sproveo ministar prosvete Stojan Novaković, bio je utemeljen na stanovištu da su „tzv. pozitivne nauke osnova i opšteg obrazovanja i moralnog vaspitanja“ i stoga je većina mladih Srba upisivala prirodno-matematičke i tehničke nauke. Pored reformisanja školstva, kao dodatna mera od 1839. godine započelo se sa slanjem srpskih studenata tzv. „blagodejanaca“ kao državnih stipendista Srbije u inostranstvo. LJubinka Trgovčević u delu Planirana eelita razlikuje tri perioda u istoriji inteligencije: do sredine veka, od 50-ih do 70-ih godina 19. veka i od 80-ih godina 19. veka do početka Prvog svetskog rata. Dolaskom prve generacije Srba školovanih u Evropi sredinom 19. veka intelektualna klima Srbije se menja. Tokom druge polovine 19. veka stvaraju se uslovi da srpska inteligencija stvara i svoja prva samostalna i originalna naučna, umetnička i književna dela.

Srbija je prema popisu stanovništva od 31. decembra 1890. godine imala 2.161.961 stanovnika, od čega je 10,8% bilo pismenih (imalo znanje čitanja i pisanja). U gradovima je bilo 37,7% pismenog stanovništva, dok je taj broj na selu bio skroman: 6,7% pismenih. Beogradska Velika škola, osnovana 1863. godine, čije katedre krajem 19. veka vode nekadašnji studenti evropskih univerziteta, nudila je solidno obrazovanje. Od 1905. godine Velika škola je proglašena Univerzitetom sa pet fakulteta: bogoslovskim, filozofskim, pravnim, medicinskim i tehničkim. Iako su Srbija i Srbi početkom 20. veka prolazili kroz periode kriza (nemiri i progoni u Staroj Srbiji, Kosovu i Metohiji i u Makedoniji, Aneksiona kriza i Fridjungov proces) i ratova (Balkanski ratovi), kulturni i intelektualni razvoj Srbije je napredovao. Na povećanje broja obrazovanih Srba, uticalo je usavršavanje školskog sistema i sistematsko slanje državnih pitomaca na strane škole.

Krajem 19. i početkom 20. veka najznačajniji sloj srpske elite činili su pripadnici generacije koja je obrazovanje sticala ili usavršavala u više evropskih kulturnih središta: Pariz, Beč, Pešta, Lozana i druga. Školovanje u više zemalja omogućilo je da se prime raznoliki uticaji, ideje, mišljenja, način života i verovanja. Obrazovanje u inostranstvu oko 70% autohtone srpske inteligencije odvijalo se u tri kulturna kruga: francuskom, srednjoevropskom i ruskom. Nakon 1882. godine pa do početka Prvog svetskog rata 1914. godine država Srbija je poslala oko 853 studenata na školovanje u inostranstvo. Broj Srba koji su se školovali van Srbije, veći je jer je deo srpske inteligencije porodičnim sredstvima finansirao svoje školovanje. NJihovo znanje i veze koje su uspostavili tokom studija bili su potrebni srpskom društvu kako bi izgradilo državni aparat, osnažilo državu i povelo borbu za nacionalne ciljeve.

Nemački univerziteti imali su prednost do 1905. godine, a od 1913/14. godine Francuskoj je davana prednost. Pariz je za srpske studente imao posebnu magiju, a kako je još 1842. godine pisao Dimitrije Matić u molbi za stipendiju, bio je i „dalje od apsolutističkog režima Austrije“. U drugoj polovini 19. veka po završetku studija u Berlinu ili Hajdelbergu, Srbin finalizuje svoje obrazovanje u Parizu. Stoga, početkom 20. veka, Pariz postaje najznačajniji univerzitetski centar za Srbe. Istovremeno, pomenuto je posledica i političkog približavanja Francuskoj i uticaja koji su nekadašnje „Parizlije“ širile među srpskom omladinom.

Krajem 19. i početkom 20. veka u Francuskoj i Švajcarskoj obrazovanje je stekla većina najznačajnijih srpskih političara i državnika. Slobodan Jovanović je pisao da iako su srpski đaci u svim evropskim univerzitetskim centrima sticali visoko znanje i dobru spremu, francuski uticaji na njihovo formiranje su bili najdublji. Između ostalog o svojim savremenicima Jovanović kaže da su bili „većma napojeni zapadnjačkim duhom“ i „dublje i prisnije“ spoznali Zapad, a ovim su srpski intelektualci preobraćeni „od Balkanaca u Evropljane“. Sličnog mišljenja je i Jovan Dučić. Ostalo je zabeleženo mišljenje Jovana Dučića, koje je i preovladavalo u tadašnjoj srpskoj javnosti da „Srba u Ženevi nema mnogo. Oni u Parizu uče da postanu na povratku u svoju zemlju Kraljevi ministri, ali ovde [u Ženevi] Srbi uče da postanu šefovi opozicije“. Finalizovanje obrazovanja u Francuskoj, nakon školovanja na nemačkim školama takođe je bilo uobičajeno. Čini se da je francuska kultura pružala završni okvir formiranja srpskih intelektualaca. Promena mesta studija uticala je da se kod obrazovanih Srba izgradi selektivniji pristup stranim uticajima i time stvore uslovi za prodor pluralističkih tendencija u srpskoj kulturi.

Nauka, književnost i umetnost Francuske snažno su privlačile srpske intelektualce krajem 19. i početkom 20. veka. Koreni interesovanja Srba za Francusku, njenu tradiciju i kulturu, kao što je poznato, daleko su dublji od ovog perioda.  Nabavka i prevođenje francuskih knjiga i briga o razvoju nastave francuskog jezika omogućile su prihvatanje francuskih kulturnih obrazaca. Generacije srpskih intelektualaca francusku kulturu su upoznavale na izvorištu u univerzitetskim i kulturnim centrima Francuske. Pored sticanja stručnih znanja u Parizu i drugim gradovima Francuske, srpski „blagodejanci“ su se i neformalno obrazovali na sastancima univerzitetske omladine u Latinskom kvartu, javnim predavanjima, slušajući govore poslanika u skupštini, na javnim skupovima ili advokata u sudnicama. Čitali su francusku štampu, stručne časopise, posećivali izložbe, muzeje i pozorišta. Istovremeno, ostvarivali su poznanstva, veze i saradnju, koja se vremenom pretvarala i u prijateljstva sa francuskim intelektualcima. Tokom druge polovine 19. veka, a posebno na prelazu iz 19. u 20. vek postepeno je stvaran jedan krug francuskih i srpskih intelektualaca koji je sarađivao na profesionalnom i/ili nacionalnom planu.

Sticanje obrazovanja u Parizu na prestižnoj Sorboni i u drugim francuskim univerzitetskim središtima od 1841. godine, kada je upućen prvi državni diplomac na studije u Pariz, do 1914. godine steklo je sve veći uticaj na formiranje srpske inteligencije, a posredno i na srpsko društvo. U periodu od 1884. do 1914. godine studenti iz Srbije odbranili su 72 doktorata na francuskim univerzitetima, a od toga su 14 doktorati Univerziteta (Doctorats de l’Université). Najveći broj srpskih studenata u Francuskoj studirao je medicinu (51%), zatim prava (37%), a ostali književnost, prirodne nauke ili su se usavršavali na francuskim vojnim i umetničkim školama. U poslednjim decenijama 19. veka najviše stipendista slalo je Ministarstvo prosvete, a većina njih je kasnije preuzela katedre Velike škole, odnosno Univerziteta od 1905. godine. Gimnazije u Beogradu, pojedine škole u unutrašnjosti zemlje, kao i prosvetni rad u Staroj Srbiji i Makedoniji postale su radne sredine srpskih intelektualaca školovanih u Francuskoj. Klasično studiranje na francuskim fakultetima, u toku prve decenije 20. veka zamenilo je stažiranje, kao jedan od oblika usavršavanja, a time je još veći broj Srba neposredno došao u dodir sa francuskom kulturom.

Dva najuspešnija Srbina na francuskim školama, ako za kriterijum uzmemo  ulazak u okvire visoke nauke nakon sticanja doktorata, bili su: Mihailo Petrović Alas i Mihailo Gavrilović. Prvi Srbin i prvi stranac koji je 1890. godine postao interni đak na najprestižnijoj francuskoj nacionalnoj školi L’Ecole Normale Supérieure bio je matematičar Mihailo Petrović Alas. Postao je doktor matematičkih nauka 1894. godine odbranivši doktorat pred komisijom uglednih matematičara: Šarla Emila Pikara (Charles Émile Picard) i Pola Panleva (Paul Painlevé), koji se kasnije posvetio i politici. Petrović je kao najbolji student generacije prisustvovao prijemu kod predsednika Francuske Sadi Karnoa, postao je član Francuskog društva matematičara i saradnik Comtes rendus Francuske akademije. Predavao je matematiku na Velikoj školi, kasnije od 1905. godine Univerzitetu, a školske 1908/1909. godine bio je dekan Filozofskog fakulteta. Pored više naučnih pronalazaka, od kojih je za hidrogenerator dobio zlatnu medalju na Svetskoj izložbi u Parizu, publikovao je brojne naučne radove i putopise sa svojih putovanja. U politički život Srbije se nije uključivao, mada je bio blizak prijatelj princa Đorđa Karađorđevića, a u duhu vremena i problema sa kojima se Srbija suočavala bio je učesnik Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata. Školovanjem u Francuskoj Mihailo Petrović Alas je stekao osnove da postane jedan od najvećih stručnjaka u svetu za diferencijalne jednačine i pokretač beogradske matematičke škole. Studije matematike i fizike na Sorboni u predvečerje Prvog svetskog rata započeo je književnik i prevodilac Stanislav Vinaver. On će kroz književnost u međuratnom periodu unositi snažne francuske uticaje u kulturu Kraljevine Jugoslavije.

Mihailo Gavrilović bio je prvi Srbin koji je odbranio prestižni francuski doktorat Univerziteta 1899. godine na Sorboni. U L’École pratique des hautes études Mihailo Gavrilović je slušao predavanja iz antičke, srednjovekovne i moderne istorije, kao i pomoćne istorijske nauke kod najvećih evropskih istoričara Ernesta Lavisa, Ernesta Denija, Šarla Langoa (Charles Langlois) i Šarla Bemona (Charles Bémont). Gavrilović je uneo u istorijsku nauku nove podatke i tumačenja na osnovu upoređivanja svedočanstva hroničara (savremenika) sa arhivskim dokumentima. NJegova doktorska teza ima visoku vrednost i za današnju medijevistiku. Nakon povratka u Srbiju, Gavrilović je pored pisanja istoriografskih dela preuzeo osnivanje i organizaciju Državnog arhiva po ugledu na funkcionisanje arhivske službe u Zapadnoj Evropi, a kako bi pomogao državne interese ušao je i u diplomatiju.

Iz potrebe srpske države da uredi državni aparat, kao i viševekovne tradicije pravne nauke u Francuskoj, studiranje prava u Parizu, preovlađuje među srpskim studentima. Oni su imali značajnu ulogu u prenošenju francuskih državnih i kulturnih modela u srpsku sredinu. Jedan od srpskih pravnika školovanih u Parizu bio je Jovan Avakumović, predsednik vlade i ministar inostranih dela u vreme kada je Alber Male započeo svoju misiju u Srbiji. Avakumović je nakon studija prava i državnih nauka u Hajdelbergu, Berlinu i Cirihu, obrazovanje zaokružio, kao i većina srpskih ,,blagodejanaca”, u Parizu. Slušao je „kazneno pravo kod Ortolana, javno državno i međunarodno pravo kod Batbija; francusko građansko pravo kod Leroa, koji je predavao po Murlonu“, a pored navedenog fakultativno je pohađao predavanja meničnog prava, enciklopedije prava i građanskog postupka. Odlično obrazovan, Avakumović je u Srbiji započeo i političku aktivnost pod okriljem Liberalne stranke. Pravničko znanje, stečeno jednim delom u okvirima francuske pravne škole, primenio je  kada je kratkotrajno bio ministar pravde u vladi Jovana Ristića (1881), u liberalno-radikalskoj vladi (1887) i kao predsednik vlade (1892–1893, 1903).

Snažan uticaj u srpskom društvu imala je generacija koja se petnaest do dvadeset godina nakon Avakumovića školovala ili usavršavala na Pravnom fakultetu  u Parizu. Jedan od tih srpskih studenata koji su nakon pariske pravne škole imali uticaj na srpsku politiku i istoriju jeste Milovan Milovanović. Za doktorat o garantnim ugovorima iz 19. veka Milovanović je primio pohvale i nagradu za svoj naučni doprinos. Prestižni francuski časopisi La Revue des deux mondes  i  L’Archives diplomatiques, čitani i među srpskom elitom, objavili su pohvalne članke o ovoj Milovanovićevoj studiji iz međunarodnog prava i istorije diplomatije. Milovanovićevo obrazovanje i stavovi formirani su pod uticajem francuske pravne škole i idealističkih teza građanske ideologije. Nakon povratka u Beograd, Milovanović učestvuje u izradi Ustava 1888. godine, a započeo je i političko-diplomatsku karijeru u okviru Radikalne stranke. Znanje i poznanstva stečena tokom studija u Francuskoj Milovanović je koristio u cilju realizovanja srpskih državnih i nacionalnih ciljeva kao diplomatski predstavnik Srbije u Bukureštu i Rimu, kao ministar inostranih poslova (1908–1912) i predsednik Vlade (1911–1912). Visoke državničke funkcije Milovanovića omogućile su uzdizanje francusko-srpskih odnosa na viši novo početkom 20. veka.

Pavle Marinković, sin naprednjaka i ministra unutrašnjih dela Dimitrija Marinkovića i školski drug Slobodana Jovanovića, nakon ranih gimnazijskih maštanja o glumačkoj karijeri, opredelio se za političku karijeru i uputio na studije prava u Francusku, koju je zahvatio „bulanžizam“. Po svedočenju Slobodana Jovanovića, tokom školovanja Pavle Marinković je veću pažnju posvetio svom književnom i političkom obrazovanju nego pravima. Čitao je istorijska dela, Renana, kojim se oduševljavao, Zolu, Balzaka, a započeo je da čita i socijalističku literaturu i da se divi Gambeti, Klemasou i Rošforu. U Francuskoj je Marinković usvojio francuski obrazac nacionalizma – vere u svoj narod i njegovu veličinu, a bio je i pod uticajem Milutina Garašanina, koji je 1889. godine izbegao nakon formiranja radikalne vlade u Srbiji, ruskog revolucionara Tihomirova i pamfletiste Rošfora. Po povratku u Beograd Marinković je pisao u  Videlu, osnovao je list Red (1894) i započeo političko-diplomatsku karijeru u okviru koje je postao ministar prosvete (1900). Nakon Majskog prevrata pokrenuo je list Pravda, a postao je i narodni poslanik.

Jovan M. Jovanović nakon obrazovanja na beogradskoj Velikoj školi karijeru je započeo kao sudski pisar, ali je iste 1891. godine upisao Pravni fakultet u Parizu. U Parizu je usavršavao jezik, pratio predavanja svojih pariskih profesora i pravio poređenja. Gajio je velika očekivanja od svog školovanja u Parizu i verovao da će mu francuska pravna škola otvoriti nove poglede. Od 1896. godine započeo je diplomatsku karijeru u vreme kada se afirmisanju nacionalnog pitanja posvetio veliki značaj u čemu se pridružio Vladimiru Kariću, Svetislavu Simiću i Slobodanu  Jovanoviću. Na početku poslednje decenije 19. veka nakon studija prava u Švajcarskoj usavršavanje iz političkih nauka na L’École libre des sciences politiques u Parizu započeo je i Slobodan Jovanović, sin liberala Vladimira Jovanovića i školski drug Pavla Marinkovića, Živojina Balugdžića i Jaše Prodanovića. Kada se Jovanović vratio u Beograd odlučio je da se „stavlja državi na raspoloženje“ i verovao je da bi „u diplomatskoj struci mogao svoj dug državi najbolje odužiti“. Bio je važan deo i šef Prosvetnog odeljenja Ministarstva inostranih dela („Propaganda“), izabran je za redovnog profesora Velike škole (1900), a potom za člana Srpske Kraljevske Akademije (1908). U vreme Balkanskih ratova postavljen je za šefa Presbiroa pri Vrhovnoj Komandi, a iako, kao i Bogdan Popović nije bio član nijedne političke partije obavljao je značajne i uticajne dužnosti u državnoj upravi. Bio je saradnik Dela, Reda i Srpskog književnog glasnika, kao najuticajnijeg časopisa u srpskom društvu.

Pohvale za uspeh na studijama prava u Parizu steklo je više Srba školovanih na studijama prava. Jedan od njih, koji su po povratku u Srbiju bili i politički aktivni, bio je Vojislav Veljković. Kao i Milovanović, Veljković je doktorirao 1893. godine na Sorboni sa tezom o trgovačkim ugovorima. Veljkovićev doktorat predstavlja značajan doprinos proučavanju teme trgovinskih ugovora, a profesor Reno je istakao „da se za punih 100 godina u budućnosti neće imati ništa novo da kaže o njoj“. Od 1896. do 1918. godine bio je profesor administrativnog prava na Velikoj školi, kasnije Univerzitetu, a posvetio se finansijama i politici, gde je postigao zapažene rezultate. Od ulaska u srpski  politički život „politika odvojena od morala i stručnosti nije ga zanimala“. Kratak vremenski period bio je i sekretar kralja Aleksandra Obrenovića, ali ubrzo je postao opoziciono nastrojen prema kralju. Kasnije je bio ministar finansija u vladi francuskog đaka Jovana Avakumovića. Među srpske pravnike Parizlije, koji su se istakli u političkom životu Srbije ubraja se i Živojin Perić. Bio je profesor Univerziteta i politički aktivan kao član Napredne stranke. Perić, nosilac konzervativnih ideja u Srbiji, bio je saradnik Dela i Srpskog književnog glasnika. Preko članaka publikovanih u dva najuticajnija časopisa epohe, kao i drugih časopisa nastojao da u srpski pravni život unese ideje koje je stekao tokom svog školovanja i usavršavanja, a koje su nosile konzervativna obeležja.

Na samom prelazu epoha u Parizu su studije prava završili Momčilo Ninčić, Miroslav Spalajković, Kosta Kumanudi i Vojislav Marinković. Ninčić je nakon studija prava u Parizu do Prvog svetskog rata bio saradnik lista Delo, gde je publikovao ključne političke članke pod pseudonimom Politicus. Bio je i profesor univerziteta, a naučni deo karijere posvetio je ekonomiji i ekonomskoj istoriji. Spalajković je doktorirao prava u Parizu 1898. godine, a kada se vratio u Srbiju započeo je političko-diplomatsku karijeru, postao je blizak sa većinom vodećih političara Srbije toga doba i poveravani su mu delikatni zadaci i misije. Kosta Kumanudi je nakon završenih prava u Beogradu doktorat iz prava stekao u Parizu 1901. godine. Prvo je postavljen za carinika (1902), a naučnu karijeru započeo je kao docent, a potom vanredni profesor administrativnog prava (1906). Najznačajniji Kumanudijevi radovi bili su Les Traites d’Alliance au XIXe siècle (Saveznički ugovori u 19. veku) i Administrativno pravo, a sarađivao je u  Srpskom književnom glasniku, Novoj Evropi i Arhivaru. Politički je pripadao samostalnim radikalima, kasnije nakon 1918. godine, Demokratskoj stranci, čiji je bio poslanik i ministar finansija. Studije prava, ekonomije i političkih nauka u Parizu završio je i Vojislav Marinković, drugi sin Dimitrija Marinkovića i brat Pavla Marinkovića. Odbranivši doktorat iz pravnih nauka na Sorboni, radio je u Ministarstvu finansija i kao direktor Opšte privredne banke. U politički život se uključio kao naprednjak, a od 1906. godine biran je za narodnog poslanika. U novembru 1914. godine postao je Ministar narodne privrede u koalicionom kabinetu Nikole Pašića, posle smrti Stojana Novakovića (1915) postao je šef naprednjaka, a političku karijeru u okviru koje je bio ministar nastavio je u periodu Kraljevine Jugoslavije.

Od perioda Aneksione krize Milenko Vesnić i Grgur Jakšić bili su ključne ličnosti francusko-srpskih intelektualnih i diplomatskih odnosa do Prvog svetskog rata. Vesnić je bio srpski poslanik u Parizu, a Jakšić prvo u nezvaničnim, a potom i zvaničnim publicističko-naučnim misijama u Francuskoj. Oba srpska intelektualca imala su veze sa francuskim školstvom. Među onima koji su nakon diplomiranja na Velikoj školi nastavili usavršavanje pravnih nauka na univerzitetima u Francuskoj, ali i u Nemačkoj, Velikoj Britaniji, Rusiji, Holandiji i Švedkoj, bio je i Milenko Vesnić. Iako je doktorirao na minhenskom pravnom fakultetu, Vesnić se usavršavao u Parizu i zahvaljujući odličnom obrazovanju, poznavanju jezika i kontaktima kao srpski poslanik u Parizu imao važnu ulogu u pridobijanju francuskih diplomatskih i intelektualnih krugova u periodu Carinskog rata i Aneksione krize. Istoričar Grgur Jakšić izdvaja se među srpskim intelektualcima kao ličnost koja je tokom sticanja znanja na studijima u Parizu uspostavila brojne kontakte i veze sa francuskim intelektualcima. Stoga se Jakšić nakon povratka u otadžbinu ubrzo u interesu srpske države vratio u Francusku. Filozofski fakultet u Beogradu završio je 1892. godine, a potom je periodu od 1896. do 1907. godine nastavio usavršavanje u Francuskoj. Na Sorboni je 1907. godine odbranio doktorsku tezu pod nazivom L’Europe et la Résurrection de la Serbie 1804–1854. Nakon doktoriranja do kraja Prvog svetskog rata Jakšić je ostao u Francuskoj, pri poslanstvu Kraljevine Srbije. Jakšićev zadatak bio je da radi na nacionalnoj propagandi. Branio je nacionalne interese Srbije, pripremajući i plasirajući tekstove protiv aneksije Bosne i Hercegovine i Veleizdajničkog procesa u Zagrebu za  francuske listove. NJegove dužnosti uvećale su se tokom Balkanskih ratova i za njih je bio direktno odgovoran Pašiću.

Francuska je primala mali broj stranih slušalaca u svoje vojne akademije i slanje državnih pitomaca u francuske vojne škole bilo je uvek neizvesno. U periodu do 1879. godine kada je kralj Milan Obrenović započeo planski proces školovanja srpskog vojničkog kadra u Francuskoj, samo su budući srpski kralj Petar I Karađorđević i Milutin Garašanin, sin uticajnog srpskog državnika i frankofila  Ilije Garašanina, školovani u francuskom vojnom sistemu. Petar Karađorđević se školovao u koledžu Saint-Barbe (Sen-Barb), kasnije na Saint-Cyr (Sen-Siru), a učestvovao je kao francuski oficir u Francusko-pruskom ratu. Veze Petra Karađorđevića sa Francuskom došle su do izražaja od 1903. godine kada je postao srpski kralj. Milutin Garašanin je bio đak na liceju Sen Barb, pariske Politehnike i Artiljerijske škole u Mecu, kao i učesnik francuske kampanje 1870. godine. Nakon povratka u Srbiju, Garašanin se posvetio vojnoj karijeri u činu pukovnika, mlinarskoj industriji i uključio u politički život Srbije. Bio je saradnik Videla, lista Napredne stranke, koju je osnovao sa grupom mladokonzervativaca i čiji je bio predsednik, a pokrenuo je i časopis Pogled. Od 1884. do 1886. godine bio je predsednik vlade, a u Parizu je bio poslanik Srbije od 1894. do 1898. godine. NJegovo odrastanje i obrazovanje obeležili su snažni francuski uticaji, koji su provejavali i u njegovom zrelom dobu. U jednom od razgovora sa Alberom Maleom zaključio je: „Iza svakog Srbina krije se Francuz. Toliko patnje, toliko krvi, toliko izgubljenog novca 1870. godine, a takav ponovni uzlet dvadeset godina kasnije! Onaj uvek isti veliki narod neophodan čovečanstvu“.

U vreme vladavine kralja Milana Obrenovića srpski oficiri školovani su se u L’École politechnique (Politehnička škola) i L’École d’application de l’Artillerie et du genie (Škola za primenjenu artiljeriju i inžinjerstvo). Usavršavanje Srba iz oblasti tehnike u Francuskoj bilo je povezano sa vojskom (izrada obuće, odeće i ostalih potrepština vojske, tehnologija pravljenja baruta, funkcionisanja vojnog saniteta). U Fotenblou su školovani Đorđe Marković, Borivoje Nešić, Danilo Kalafatović i LJubiša LJubišić, dok je Sen Sir u toku 1898. godine pohađao Aleksandar Đurić.  Iako su francuske vlasti bile nepoverljive prema strancima u svojim vojnim školama, posebno u vreme Drajfusove afere, sa promenom dinastije u Srbiji 1903. godine povećava se brojnost stažiranja srpskih oficira u francuskim vojnim jedinicama. Početkom 20. veka Ministarstvo vojske slalo je svoje pitomce na školovanje i usavršavanje u Francusku, u isto vreme dok je država Srbija pravila porudžbine oružja i municije u francuskim fabrikama, čime je rastao francuski uticaj na srpsku vojsku. Planirano je da u toku 1907. godine oficir Vladimir Deroko poseti barutanu kraj Pariza, kao i u Ripou kraj Tura i Sen Medaru kraj Bordoa, a 1908. godine srpska vlada tražila je da oficir Miodrag Vasić obiđe francuska pirotehnička postrojenja, ali je odbijen zbog tajnosti objekata. Srbi zainteresovani za usavršavanje u oblasti tehnike u Francuskoj pohađali su: L’École des mines (Rudarska škola), L’École de Ponts et Chausées (Škola za mostove i puteve), L’École Centrale des Arts et Manufactures (Centralna škola za umetnost i zanastvo), L’École Supérieure de Physique et Chimie (Visoka škola za fiziku i hemiju) i L’Institut Electrotechnique de Grenoble (Elektrotehnički institut u Grenoblu). U francuskim vojnim i tehničkim školama formiran je deo generacije srpskih vojnika koji su imali značajne uloge u ratovima 1912–1918. godine.

Srbi školovani u Francuskoj, po povratku u domovinu postavili su temelje pojedinim naučnim disciplinama. Jedan od njih je i Jovan Žujović, koji je nakon neuspelih studija u Cirihu, gde su „bakunjisti“ okupirali njegovu pažnju više nego učenje, završio 1880. godine Antropološku školu u Parizu. Bio je učenik  najpoznatijih predstavnika geoloških i mineroloških nauka Andre Fukea (André Fouqué) i Mišlea Levija (Auguste Michel-Lévy). Kada se vratio u otadžbinu Žujović je započeo rad na Velikoj školi u okviru tek osnovane Katedre za geologiju i minerologiju, a od 1883. godine je bio redovni profesor. Na osnovu znanja stečenog u Parizu, Jovan Žujović je „razradio nove metode u proučavanju stena i minerala, obradio na naučnim osnovama veliki broj stena i minerala sa Balkanskog poluostrva a posebno sa teritorije Srbije“. Saradnjom sa francuskim kolegama i samostalnim radovima iz geologije otkrio je Srbiju naučnoj sceni Evrope. Školovanje u Parizu ostavilo je traga i na političke poglede Jovana Žujovića. Uspon francuske Treće Republike, ideje radikalizma, republikanizma i socijalizma, ličnosti francuskih prvaka Klemansoa i Gambete, ostvarile su snažan impuls na Žujovića. Miodrag Ibrovac je istakao kako se Žujović „zapojio idealima jednakosti i bratstva koje su Francuzi pružili svetu“, kao i da je „zavoleo njihove demokratske slobode, pronikao u francuski duh koji je tako odgovarao njegovoj sopstvenoj prirodi“. Žujović je pomogao i razvoj kulturnih institucija Srbije osnivanjem Srpskog arheološkog društva, Muzeja srpske zemlje i Francuskog književnog društva.

Iako je krajem 19. veka u srpskom školskom sistemu veliki značaj pridavan prirodnim naukama, mali broj Srba se opredelilo da studije u inostranstvu posveti sticanju ovih znanja. Čini se da je Pariz biran kao mesto obrazovanja onih koji su sanjali visoka mesta u državnoj upravi i uticaj u srpskoj politici. Među retkima koji su izabrali studiranje prirodnih nauka u Francuskoj izdvajaju se  Ivan Đaja i Milan Nedeljković. Osnovnu i srednju školu Ivan Đaja je završio u Beogradu, a potom je školovanje nastavio u Parizu. „Studije su ga odvele u Latinsku četvrt Pariza, kojoj je ostao veran do kraja života”, a bio je učenik slavnog fiziologa i hemičara Albera Dastra (Albert Dastre), kao i čuvenog Anri Poenkarea (Henri Poincaré), matematičara, teorijskog fizičara, člana Francuske akademije (od 1908. godine) i brata Remona Poenkarea. Ostvario je značaj na konstituisanje biologije u Srbiji, objavio je više radova i napisao prvi udžbenik ljudske i životinjske fiziologije na srpskom jeziku. Milan Nedeljković je nakon Prve muške gimnazije u Beogradu, koju je završio 1876. godine kao učenik generacije, završio je Prirodno-matematički odsek Velike škole, a posebno se istakao radom iz fizike. Odmah po završetku studija primljen je za predavača za fiziku i matematiku na Velikoj školi, ali je na predlog Josifa Pančića otišao na studije matematike i fizike u Pariz. U Francuskoj je za pet godina Nedeljković stekao diplome matematike, fizike, astronomije, meteorologije seizmologije i precizne mehanike, a po povratku u Srbiju osnovao je Astronomsku i meteorološku opservatoriju u Beogradu i započeo prva merenja.

Na studije medicine sve do početka 20. veka srpski stipendisti većinom su odlazili na austrijske, nemačke i švajcarske univerzitete. Ipak, devojke su prednost davale francuskim univerzitetima, gde je još 1893. godine zvanje lekara stekla LJubica Đurić, prva od pet devojaka koje su pre Prvog svetskog rata završile medicinu. Nakon 1905. godine, povećao se broj srpskih lekara koji su svoje znanje stekli u Nansiju ili Parizu. Francuski lekari su uoči Prvog svetskog rata zastupali ideju da se pomogne osnivanje Medicinskog fakulteta u Beogradu, što je podržao i francuski poslanik u Srbiji u periodu od 1907. do 1914. godine Leon Deko. Francuske diplomate u Srbiji smatrale su da je uticaj nemačkih naučnih metoda u srpskom zdravstvenom sistemu i praksi bio preovlađujući u odnosu na uticaj koji je francuska nauka i kultura imala u drugim oblastima života i stvaralaštva u Srbiji. Srpska vlada je za 1914. godinu planirala da od ukupno 40 stipendista za studije medicine njih 14 pošalje za Francusku, što je izbijanjem Prvog svetskog rata onemogućeno.

Srpski đaci školovani u Francuskoj ili na francuskim uzorima svojom aktivnošću po povratku u Srbiju, značajno su doprineli prodoru francuske kulture. Bogdan Popović nakon završetka Velike škole od 1887. do 1892. godine usavršava se kao državni stipendista u Parizu, gde je položio „lisans“ iz francuske književnosti. Raznovrsna delatnost Popovića imala je kao rezultat veliki uticaj na unapređenje nastave, srpsku književnost i kritiku. Popović je osnovao Katedru za francuski jezik i književnost na Velikoj školi 1897. godine, gde su mu se ubrzo pridružili učenici Jovan Skerlić i Uroš Petrović. Kao estetičar, prevodilac, književni i likovni kritičar Popović je doprineo prodiranju francuskog uticaja na srpski jezik, književnost i kulturu uopšte, posebno postavljanjem temelja tzv. „beogradskom stilu“. Pokretač je Srpskog književnog glasnika, a kasnije i PEN-kluba, Društva za žive jezike i književnosti i Društva prijatelja Francuske, a postavljanjem francuske kulture kao uzora preobrazio je srpsku kulturu.

Popovićev učenik, Jovan Skerlić, književni istoričar i kritičar, diplomirao je 1899. godine francuski jezik i književnost i teoriju književnosti na Velikoj školi. Od 1899. do 1901. godine Skerlić je studirao u Lozani i Parizu. Doktorirao je tezom Francusko javno mišljenje o političkoj i društvenoj poeziji od 1830. do 1848. koja je izazvala veliko interesovanje stručne javnosti. Od 1901. godine kao docent „u rangu učitelja srednjih škola III klase“ Fakulteta, Skerlić predaje istoriju i metode književne kritike, francusku književnost 17. veka i tumači dela francuskih pisaca. Nakon kraće pauze, zbog političkog pokušaja premeštaja u Zaječar, vraća se nastavi kao predavač fonetike francuskog jezika, istorije francuske književnosti 19. veka i teorije književnosti. Od osnivanja Univerziteta, Skerlić postaje vanredni profesor za istoriju srpske književnosti. Van nastave Skerlić je bio aktivan u Srpskom književnom glasniku, a pokrenuo je niz časopisa u kojima su provejavale ideje francuskog socijalizma. Celokupnim svojim stvaralaštvom zajedno sa Bogdanom Popovićem, izgrađivao je sistem vrednosti na polju srpske kulture, koji je bio blizak francuskom kulturnom modelu.

Uroš Petrović i Miodrag Ibrovac, učenici Bogdana Popovića i Jovana Skerlića, početkom 20. veka školovanje su nastavili u Parizu. Nakon što je 1907. godine odbranio doktorsku disertaciju o Ipolitu Tenu i francuskoj književnosti 17. veka (H. Taine. Historien littéraire du XVII–e siècle), Uroš Petrović je 1908. godine postavljen za docenta na Katedri za francuski. Petrović je bio prvi Srbin kome je francuska književnost uz jezik bila glavna struka. Bio je učenik čuvenih istoričara francuske književnosti Gistava Lansona i Emila Fagea, pod čijim uticajem je započeo književno-istorijske i komparativističke studije. Miodrag Ibrovac, učenik Bogdana Popovića i Jovana Skerlića, kasnije profesor univerziteta, učestvovao je u pokretu jugoslovenske omladine kao jedan od urednika Slovenskog juga (1904–1906), bio je suplent gimnazije u Nišu (1907) i od 1911. godine profesor Beogradske realke, kasnije Druge muške gimnazije. Bio je angažovan u vreme Balkanskih ratova i na početku Prvog svetskog rata, a nakon prelaska Albanije, predavao je i brinuo o srpskim đacima u Francuskoj i u Društvu za širenje stranih jezika u Parizu. Značajan uticaj na širenje francuskih uzora imao je i Nastas Petrović, „profesor francuskog jezika i tvorac jednog velikog rečnika, sa Bogdanom Popovićem“. Petrović se bavio i politikom, bio je nezavisni radikal, početkom 20. veka narodni poslanik i ministar unutrašnjih poslova Srbije (1907–8).

Srpski umetnici takođe su usavršavali svoje umeće i upotpunjavali svoj talenat u Parizu – gradu umetnosti. Vajar Đorđe Jovanović dobio je odobrenje da posle studija u Minhenu upiše prestižnu akademiju Žilijen, gde je kako sam kaže shvatio svu snagu umetnosti. Milan Milovanović je iz Minhena 1902. godine krenuo ka Parizu, kao i arhitekta Branko Popović. Godine 1910. u Parizu su se usavršavali slikarka Nadežda Petrović, vajar Stamenko Đurđević i književnik Borisav Stanković. Za oblikovanje pozorišnog života u Srbiji na osnovu  francuskih uzora zaslužan je Milan Grol, koji je nakon Filozofskog fakulteta u Beogradu studirao „dve godine književnost, a posebno pozorište u Parizu“. Grol je po povratku iz Pariza, pored novog pozorišnog iskustva, predavanja Žorža Renara, poneo i sećanje na duge noćne šetnje „u povratku s konferencija Gedeovih i Žoresovih“. Od 1899. godine Grol je pomoćnik dramaturga u Narodnom pozorištu, a potom dramaturg (1903–1906), profesor (1906–1909) i upravnik Narodnog pozorišta (1909–1924). Preveo je nekoliko pozorišnih komada, sarađivao u časopisima i novinama, a uređivao je Dnevni list (1906–1911) i Odjek (1913–1915). Za razvoj kulturnog života u srpskom društvu u drugoj polovini 19. i početkom 20. veka, pored školovanih, talentovanih i stvaralački raspoloženih pojedinaca veliku ulogu je odigrala štampa, kao nosilac informacija. Književni časopisi i listovi, kao i periodična štampa, doveli su do razvijanja i bogaćenja i animiranja književnog života i stvaranja. Srpski časopisi Delo i Srpski književni glasnik osnovani od strane većinom nekadašnjih francuskih đaka i frankofila po uzoru na velike pariske revije, širili su francuska kulturna značenja u srpskom društvu.

Preobražaj srpskog društva na osnovu kulture, gde je francuska kultura bila model koji treba slediti, nametani su od strane Popovića, Skerlića i njihovih učenika, koji su školovani u Francuskoj prihvatali francuske kulturne modele. Visoke domete francuske nauke, umetnosti i kulture sledili su i intelektualci koji se nisu školovali u tamošnjim školama. Jovan Cvijić, Mihailo Vujić i Stojan Novaković nisu bili obrazovani na osnovu francuskog školskog sistema, ali su kao naučnici pratili rezultate francuske nauke, a do njih su posredno dopirali i kulturni uticaji. Jovan Cvijić, iako nije doktorirao u Francuskoj, svojim delima je zainteresovao francusku naučnu javnost i uspostavio saradnju sa kolegama u Parizu. Značajno je da je identifikovao na Balkanu najmanje pet kulturnih pojaseva (patrijarhalni, vizantijsko-cincarski, italijanski, turski i srednjoevropski) koje su prihvatili francuski naučnici kao i da je svojom raspravom Aneksija Bosne i Hercegovine i srpsko pitanje uticao na iznošenje srpskog pitanja u evropsku javnost i razumevanje srpskih interesa među francuskim intelektualcima. Cvijić je pripadao generaciji srpskih intelektualaca koja je unosila duh evropske emancipacije i modernosti, ali istovremeno ostajala nacionalno-patriotska u svojim težnjama ka nacionalnoj integraciji. Krajem 19. i početkom 20. veka Vujić i Novaković su stekli poznanike, saradnike i prijatelje među francuskim intelektualcima, a u političkom smislu su zagovarali ideju oslanjanja Srbije na Francusku. Naprednjak, vešti diplomata, predsednik vlade u kriznim periodima srpske istorije s početka 20. veka, Stojan Novaković je krajem 19. veka prvi među srpskim intelektualcima zagovarao političku preorijentaciju Srbije na Rusiju i Francusku, a kao srpski poslanik u Parizu upoznao je život Francuske i ostvario naučnu i političku saradnju. Mihailo Vujić, koji je inače doktorirao u Lajpcigu i posvetio se proučavanju političke ekonomije, kao ministar finansija, potom inostranih poslova, srpski poslanik u Parizu i predsednik vlade početkom 20. veka nastojao je da Srbija stekne finansijsku podršku Francuske.

Poseban odnos prema francuskoj kulturi, koji je vladao u Srbiji krajem 19. i početkom 20. veka prenosio se i na Srbe koji su živeli van granica Srbije na prostoru Osmanskog carstva i Habrzburške monarhije, kao i u Crnoj Gori. Kulturno-prosvetno društvo Gusle, osnovano 1888. godine u Mostaru, i srpska inteligencija okupljena oko lista Zora radili su na poboljšanju obrazovanja srpskog stanovništva kako bi se ostvario privredni i politički napredak sredine, koja je vekovima bila pod osmanskom upravom, a od Berlinskog kongresa (1878) pod Austrougarskom. Jovan Dučić i Atanasije Šola su školovanjem u Francuskoj preneli i direkte uticaje Pariza. Jovan Dučić se upoznao sa antičkom istorijom, književnošću i filozofijom preko knjiga francuskih autora i u francuskom prevodu. Nakon školovanja u Švajcarskoj, dobio je stipendiju srpske vlade da nastavi školovanje u Parizu, gde se ubrzo pridružio grupi srpskih intelektualaca, među kojima su bili Kosta Kumanudi, Milan Rakić i Grgur Jakšić. Dučić je kao i svi srpski studenti u Parizu stanovao u Latinskom kvartu, hranio se u jednom malom restoranu na Bulevaru Sen-Mišel, družio sa Stevanom K. Pavlovićem i ostalim Srbima koji su u periodu od 1899. do 1906. godine studirali u Parizu i okupljali se u kafeu Sufle. Sticanje znanja i usavršavanje u Latinskom kvartu, tako je imalo i funkciju zbližavanja srpskih intelektualaca iz Srbije sa onima van njenih granica. Atanasije Šola, pripadnik jedne od najuticajnijih hercegovačkih porodica, takođe se nakon školovanja u Mostaru i Trstu, uputio u Pariz, gde je završio gimnaziju i započeo studije na liceju Luja Velikog. Nakon povratka u Mostar, kao sekretar i reditelj pozorišnih predstava u okviru Kulturnog društva „Gusle“, preneo je deo svog poznavanja francuske književnosti i „pariskog“ pozorišnog iskustva u rodnu sredinu. Jovan Dučić je zapisao kako je Atanasije Šola „najkulturniji Srbin“, „najobrazovaniji čovek među svojim savremenicima“ i „ličnost prvog reda, protagonist, vođa“. Ako se ima u vidu da je oblast kulture bila jedino moguće polje nacionalnog delovanja Srba van Srbije, očigledan je i značaj prodiranja francuskih vidika u srpske sredine.

Značajan francuski impuls, pre svega na zakonodavstvo Crne Gore, pružio je od 1888. godine Valtazar Bogišić. Bečki doktor prava, Bogišić se usavršavao u Francuskoj, gde je i pripremao Građanski zakonik Kneževine Crne Gore (1888), a potom je od 1893. do 1898. godine bio ministar pravde Crne Gore. Nakon ovog perioda do smrti 1908. godine, Bogišić je živeo u Parizu i posvetio se nauci. Knez, a kasnije kralj, Nikola Petrović školovan u liceju Luja Velikog u Parizu upoznao je francusku kulturu na njenom izvorištu i rado je primao Francuze na svoj dvor. Istaknuti članovi državnog vrha Crne Gore: Lujo Vojinović, Evgenije Popović i Mitar Martinović, kao i inženjer Ante Dešković verovatno su kao poštovaoci francuske kulture i sa vezama u francuskom društvu imali uticaj na pomenute stavove crnogorskog vladara početkom 20. veka. Značajne kontakte i veze sa Francuskom, a posredno i uticaj na prenošenje francuskih uticaja u Crnu Goru imao je i liberal Andreja Radović, koga je pariska štampa opisala: „mlad, inteligentan, s mnogo kulture, negdašnji predsednik ministarstva i šef liberalne opozicije“. Prisustvo frankofila u svim oblastima nastanjenim Srbima unosilo je francusku kulturu u sve slojeve društva.

Zaključak:

Verovanje u važnost školovanja jednog sloja društva i državna intervencija da se pomogne školovanje pojedinaca koji nisu imali dovoljno finansijskih sredstava, rezultirali su stvaranjem građanina spremnog da prihvati i afirmiše ideje epohe. Već od kraja 19. veka nauka i umetnost u Srbiji dostižu visok stepen. Srpski naučnici i umetnici toga doba uspešno sarađuju sa svojim evropskim kolegama, paralelno radeći i na promociji svoje zemlje. Rastu i kulturne potrebe Srba, osnivaju se udruženja, neguje se umetnost, posećuju izložbe, pozorišta, a dolaze i prve filmske projekcije.

Na početku 20. veka Srbija je imala 11.750 građana koji bi mogli da se podvedu pod kolokvijalno korišćenje pojma intelektualac, odnosno osoba sa visokim obrazovanjem. Ako se pojam suzi na slobodna zanimanja, onda bi intelektualaca bilo 1.195, a ako se u intelektualce računaju samo oni koji su svojim delom i javnim angažmanom imali uticaj u javnom životu njihov broj bi bio oko 232 ličnosti. Iako je veliki broj Srba školovan u inostranstvu, strani uticaji prihvatani su selektivno. Nakon povratka u otadžbinu iz inostranih naučnih centara, srpski intelektualci su pristupali, pre svega, pokretanju proučavanja novih naučnih disciplina u Srbiji.

Značajna osobenost srpske države na prelasku iz 19. u 20. vek bila je oličena kroz snažan uticaj obrazovane elite u političkom i društvenom životu. Političkom aktivnošću srpski intelektualci su izlazili iz okvira nauka koje su studirali, insistirajući na obrazovanju kao preduslovu daljeg napretka. Mira Radojević smatra da su intelektualce ka „nauci usmeravale lične stvaralačke sklonosti, a u politiku ih je vodila žeđ za modernom državom po evropskom uzoru i nemilim ih postupcima silili nedemokratski režimi. Bilo je to vreme koje nikome nije dopuštalo da ostane po strani. Naporan rad u nauci i politici, ali i prihvatanje raznih neugodnosti kao nečeg što ide uz politički angažman postajali su za mnoge od njih više od ličnog opredeljenja, gotovo imperativ života i istorijske situacije“. U zemlji gde je politika bila i strast i potreba tzv. „dvostruka karijera“ – naučnika i političara kod srpskih intelektualaca na prelazu dva veka bila je način borbe i odgovor izazovima očuvanja i daljeg razvoja srpske države u komplikovanim međunarodnim odnosima. Kako je značajan deo Srba živeo izvan matice na prostoru Osmanskog carstva i Austrougarske, intelektualci iz Kraljevine Srbije su osećali i obavezu da pomognu i podrže njihovo prosvetno i kulturno uzdizanje. Živa intelektualna i nacionalna aktivnost obuzela je stoga i Srbe u Novom Sadu, Mostaru, Sarajevu, Zagrebu, Dubrovniku, Zadru, Splitu i Šibeniku. Intelektualci, koji su stvarali van matice omogućili su da srpska kultura na početku 20. veka pokaže odlike decentralizovane nacionalne kulture novog doba.

Emancipacija i rešenje nacionalnog pitanja srpski intelektualci potražili su u proučavanju, razumevanju i preuzimanju kulturnih modela prisutnih u tadašnjoj Evropi. Usvajanje zakona, nova organizacija državnog aparata, reforme u školstvu bili su načini na koje je srpska elita realizovala svoj cilj – razvoj Srbije i Srba po ugledu na najbolje primere evropske prakse. Kontakti i veze koje su srpski intelektualci stekli u toku studija u inostranstvu koristili su u realizaciji srpskih državnih i nacionalnih ciljeva. U periodu La Belle Époque duhovni i intelektualni vidici srpskih intelektualaca školovanih u Evropi bili su saglasni sa merilima moderne evropske civilizacije čime su prevazilažene teškoće očuvanja i razvoja države u epohi imperijalizma.

Srpske Parizlije, svojom delatnošću na polju nauke, kulture, politike, kao i društvenog života Srbije u celini, ostavili su neizbrisiv trag u prenošenju francuskih uticaja u Srbiju. Pariz je dao finalni pečat njihovom obrazovanju i po povratku u domovinu nastavljali su veze sa francuskom kulturom. Ostvarili su saradnju sa francuskim kolegama, koristili literaturu na francuskom jeziku, a u časovima odmora pohodili su Narodno pozorište u Beogradu, na čijem su repertoaru od 1869. godine do 1914. godine bili preovlađujući francuski komadi. Aktivni u okviru političkih partija, postaju inspiratori njihovih programa, kao i novinari u dnevnim, partijskim i naučnim listovima. Zauzimali su visoke položaje u državnoj upravi, kao što su mesta ministara ili predsednika vlade. Svoju vezanost za francusku nauku, kulturu, tradiciju prenosili su mlađim generacijama, što je uz događaje na međunarodnoj sceni, vodilo udaljavanju od nemačkog kulturnog i političkog miljea.