Autor: prof. dr Boris Stojkovski
Među značajnim jubilejima koji se obeležavaju ove godine jeste i jedan od svetsko-istorijskog značaja. U pitanju je tačno 1400 godina od prelaska Muhameda iz Meke u Medinu, odnosno od događaja koji se naziva Hidžra. On predstavlja i početak islamskog računanja vremena, te jedan od kamena temeljaca muslimanske religije i čitave islamske civilizacije, jedne od najznačajnijih u ljudskoj istoriji.
Ovom prilikom, zbog obimnosti teme posvetićemo se najviše predislamskom periodu te samom nastanku islama i Hidžri, budući da su upravo brojni faktori vezani za predislamsku Arabiju, naročito njenu geografiju, klimu, te burnu prošlost, bili odlučujući u formiranju islama i dali su za pravo Muhamedu da novo učenje proširi na celo poluostrvo, a njegovi naslednici i na mnogo šire prostore.
Poluostrvo Arabija i susedne stepske i polustepske oblasti Mesopotamije, Sirije i istočnog Egipta predstavljaju područje plodnog polumeseca i ključan su geografski prostor za nastanak islama. Arabijsko poluostrvo prostire se između Crnog mora i Indijskog okeana, najveće je poluostrvo na svetu, sa površinom od 597.000 km2 odnosno ¼ Evrope, koje na severu oivičava na severu sirijska pustinja. Na zapadu poluostrva proteže se planinski lanac Hadžas (Hedžas) koji odvaja centralnu visoravan Nadžd od periferije Tihama, nizijske oblasti Crvenog mora. Poluostrvo je velikim delom bez vode i teško prohodno. Velike pustinje Rub Al-kali (u kojoj je živi pesak), kao i Dahma, Nafud (Nufud).
Površinu Arabije presecaju korita reka koja služe kao odvodi za kišu. Veći deo Arabije su stepe obrasle travom i šipražjem koje imaju vode do koje se dolazi kopanjem bunara. Kiše na ovom području su tropski pljuskovi koji padaju zimi i početkom proleća. Suše umeju da budu čak i tri ili četiri godine uzastopce i time nanose štetu stepi. Periodične kiše, doduše, padaju u Jemenu i Omanu, dakle u primorskim krajevima koji su okrenuti ka otvorenom moru. Stanovništvo se bavi uglavnom zemljoradnjom, a kao što je dobro poznato ima i oaza sa šumarcima urminih palmi. Na pojedinim mestima, posebno u pustinjama, su i velike temperaturne razlike danju i noću, dok je u Jemenu znao da pada sneg svake zime. Ogromna većina stanovništva bili su Beduini, a u predislamskom dobu, u V i VI veku mahom su bili nomadski stočari, čija je glavna i najrasprostranjenija životinja kamila. Uz kamilu i konj je bio važan, stoga je danas pasmina arapskog konja jedna od najboljih. Treba imati uvek na umu da su to životinje, posebno kamila, koje su u stanju da podnesu ekstremne klimatske i geografske prilike negostoljubivog prostora.
Osnovna jedinica predislamskog društva bio je rod, koji se sastojao od nekoliko porodica, a koji su se okupljali tako što su pravili šatore od kamilje vune. Više rodova činili su pleme, a na poluostrvu su se isprva plemena sukobljavala zbog vode i pašnjaka. Kod Beduina je preovladavao patrijarhat sa ostacima matrijarhata sa poliandrijom. Vladao je zakon krvne osvete (oko za oko zub za zub), kod beduinskih plemena je u V—VII veku ponegde ukinut, ali ga je tek Muhamed zapravo stavio van snage. Beduini su u suštini veoma asocijalan društveni sloj, povremeno gostoljubivi, ali na vrlo niskom stupnju razvoja. Obožavali su prirodne sile, retke zveri i meteorite, svako pleme je imalo svog idola. Na jugu je stanovništvo drugačije od Beduina, u Jemenu su živeli pretežno zemljoradnici, stalno nastanjeni, a rano su počeli da cvetaju gradovi i razmenjivali su međusobno proizvode, čime je zapravo postojala primitivna privreda.
Arabija je već u I milenijumu p. n. e. dolazila u kontakt sa državama u okolini. Beduini su dolazili u kontakt sa stanovnicima Mesopotamije, dosta su stradali od njih, ali i trgovali bakrom, tamjanom i drugim proizvodima. Razvijenija trgovina s Afrikom, a za Arabljane znaju Grci i Rimljani, Arabia felix je čak jedno vreme u latinskim izvorima bio naziv za nju. Prvo poznato kraljevstvo je bila Saba od 750—106. g. p. n. e. Prestonica ovog kraljevstva je bio Marib, istočno od Sane. Kod Mariba se nalazila velika brana, i to je bila osnova dobre razvijene privrede, pa su cvetale i veze sa Kinom i Evropom. Na jugu je bilo Mimejsko kraljevstvo, tvorevina naroda sličnog Sabejcima. Još dva kraljevstva su postojala Kataban i Hadramaut, ponekad pod vlašću drugih vladara.
Sve do 300. godine nove ere cela oblast bila je pod vlašću Hinjarita, koji su nastavili izgradnju irigacionog sistema. Razvijali su se time putevi do Evrope i započela je veća praksa razmene proizvoda. Monopol Arabljana suzbijen je kad su Rimljani zauzeli Egipat i otkrili put za istok, te je i opao promet na kopnenom putu. U južnu Arabiju kolonizovani su Abisinci, čiju vlast su morali da priznaju i Hinjariti. Južnoarabijski gradovi su tako vremenom postali zapušteni, radovi na navodnjavanju prestali. Istovremeno na ovom prostoru počinju da prodiru i prve monoteističke religije, judaizam i hrišćanstvo, i to posebno Nestorijansko, ali i drugi vidovi ove vere. Posle pokolja hrišćana od strane Jevreja 523. godine Vizantija na poziv hrišćana uništava uz pomoć Abisinaca Hinjarite, a vizantijsko hrišćanstvo prodire u Justinijanovo doba sve do Jemena. Brana kod Mariba je uništena 540. godine, a potom, 575. godine Persijanci proteruju Etiopljane.
Na severu Arabijskog poluostrva, kao i na tlu Sirije nastaju manje države – Nabatejsko kraljevstvo, koje je nastalo zahvaljujući karavanskom putu. Osnovano je još u IV veku p. n. e, vrhunac u I veku n. e. Glavni grad je bila Petra, prestonica koja je bila usečena u stenu (πέτρος – stena, kamen), posle rimskih osvajanja gubi značaj. U II veku razvio se grad Palmira u kome je do punog izražaja došla mešavina rimskih, grčkih i sirijskih uticaja.
Faktori koji su uticali na stvaranje nove vere: Beduini su bili slabo pobožni, a njihova religija se zasnivala na usmenoj tradiciji, bez mitova, dok je u gradovima dominirao astralni stepen religije. U Meki se obožavao crni meteorit, koji se čuvao u Kabi (arapska reč za kocku), a tu je poštovano još i 360 raznih plemenskih idola. Čuvari Kabe su bili iz plemena Korejša (Kurajš), koji su sebe smatrali potomcima Avrama (Ibrahima) i Ismaila, koji su i doneli kamen u Meku, tj. izgradili Kabu. To je i danas zvanično učenje islama i tumačenje Kabe u muslimanskoj religiji. Vrhovni bog kod Kurajša je bio verovatno Alah, personifikacija neba i zvezde. Ova dva elementa i koncepta je Muhamed uneo u svoju teoriju, odnosno u novu religiju koju je stvorio. Trgovci su dolazili u Kabu na hadžiluk (hodočašće) i Kurajšima je to bio veoma značajan i krupan izvor prihoda. U Meki u VI veku raslojavanje se vrši. Jača grad Jatrib/Jasrib, u kome su zemljoradnici, Jevreji i judaizirani Arapi. Na prostor Hedžasa utiče i hanifizam, verovanje u jednog nevidljivog boga. Plemenske aristokratije se sve više povezuju, stanovništvo raste, Arabija u osvit srednjeg veka postala je sve više prenaseljena, pa dolazi do potrebe za ekspanzijom ka Vizantiji i Persiji.
U ovakvim okolnostima nastala je nova religija čiji je osnivač bio trgovac iz Meke i jedna od najbitnijih ličnosti svetske istorije po imenu Muhamed. Muhamed (Muhamad) rođen je oko 570. godine, poticao je iz klana Banu Hišam, iz plemena Kurajša. NJegovo ime se u Kur’anu navodi kao Muhamad, i jednom kao Ahmed. Oblik Muhamed znači visoko hvaljeni, koren njegovog imena je reč hamd odnosno pohvala, slavopojka, ar. حمد. Sam oblik muhammad je, čisto gramatički gledano, verovatno neki particip. Muslimansko učenje kaže da je rano ostao siroče. Otac Abdulah mu je umro navodno još pre rođenja, a majka Amina dok je bio sasvim mali, imao je oko šest godina. Odgajao ga je prvo deda Abd al-Muttalib, a potom stric Abu-Talib. Prateći strica kad je imao devet ili dvanaest godina sreo je jednog monaha, kome je legenda dala ime Bahira, a koji je prorekao Muhamedu svetlu budućnost.
Prema islamskom učenju još dok je stasavao isticao se u svojoj istinoljubivosti, pravednosti i mudrosti, pa je često pozivan da sudi u sporovima. Bio je tih i razmišljanju sklon čovek, koji je uvek osećao odbojnost prema dekadentnosti sveta oko sebe. Povremeno je meditirao u pećini Hira, u blizini koje je bio i vrh DŽebel un-Nur, odnosno stena svetlosti. U 25 godini se oženio otmenom bogatom udovicom Hadidžom, 15 godina starijom od njega, iz istog plemena. Bila je trgovkinja i uzela je mladog Muhameda u svoju službu. Rešio je materijalne brige pa se posvetio kontemplaciji. Išao je u jednu malu pećinu gar, غارna brežuljku i kod pomenute pećine Hira i tu je čuo svoju prvu objavu, koja je postala prvih 5 ajeta 96 sure Kur’ana, i nosi ime Ugrušak, العلق sa početnim rečima: itaj u ime svojega Gospoda koji te je stvorio. Noć iza toga dana je od 610. godine poslednja noć meseca ramazana, koju muslimani nazivaju noć snage القدر ليلة. Posle ovih vizija usledila je i druga, i tada je on pobegao kući i tražio od žene da ga pokrije nečim. Tada se začuo glas koji kaže Ti koji si pod plaštom! Ustani i opominji (danas su ove reči 74, 1, sura Pokriveni المدثر ). To, čime ga je Hatidža pokrila je važna islamska relikvija poznata i kao Muhamedov plašt. Oko 610. godine, kad mu je bilo četrdesetak godina počeo je da propoveda, odnosno po islamskom učenju melek DŽibril (Arhanđel Gavrilo) mu je diktirao Božju objavu. Naredne 23 godine će potrajati ta objava. Muhamed je prvo propovedao svojoj ženi koja je to prihvatila. Ima i hrišćanskih elemenata, judaizma, kao i hanifizma. Nova religija zove se islam – الاسلام, glagolska imenica koja označava pokornost volji Božjoj. Onaj koji je pokoran naziva se musliman – مسلمُ ج مسلمون i to je danas jedna od religija sa najvećim brojem vernika, ali i religija koja najbrže raste.
Vrhovni bog se naziva Alah, i on je ključan u celokupnom religijskom konceptu, kao jedini nevidljivi svemogući Bog. Sveta knjiga muslimana se zove Kuran (pravilnije Kur’an) i ona se sastoji iz 116 poglavlja koja nazivamo sure, a one se, pak, dele na stihove koji nose naziv ajeti. Muslimansko učenje navodi kako je Muhamedu diktirana Božja objava, pa se ova knjiga smatra među vernicima kao nepogrešiva reč Božja. No, moderna nauka je utvrdila, da je slično Bibliji, i muslimanska sveta knjiga kompilovana, te da su sure nastajale postepeno, a sam Kuran je svoje konačne obrise i izgled kakav danas poznajemo dobio nakon smrti Muhameda. Istini za volju, Muhamedovo širenje nove vere nije išlo tako glatko.
U svojoj rodnoj Meki naišao je na protivljenje pre svega od strane Kurajša. Muhamed je propovedao protiv idolopoklonstva, protivio se Kabi, a neretko su ga gledali sa podsmehom, iako su počeli da mu pritiču vernici. Zbog napred opisane političke i religijske situacije na samom Poluostrvu širenje islama je nailazilo i na mnoge oduševljene sledbenike, ali i na protivnike. No, Muhameda očigledno nije moglo ništa da zaustavi. Pritisci u Meki uslovili su da krene da priprema svoj odlazak iz Meke. Pregovore je vodio sa nekim hodočasnicima iz grada Jatriba. U ovom mestu je bilo dosta preobraćenika na islam, a Jatrib je bio ljubomoran na dominaciju Meke među arabljanskim gradovima. Inače, Jatrib je bio dobro upoznat već sa monoteističkim konceptom religije koji je propovedao Muhamed, jer su u njemu živeli i pripadnici jevrejske i hrišćanske religije.
Prelaskom u Medinu Muhamed postaje pragmatičan i praktičan političar više nego propovednik, ili kako navode neki naučnici državnik je zamenio proroka. Pobio je neke judaizirane Arape i njihovo imanje razdelio, iako su njegovi odnosi sa medinskim i uopšte arabljanskim jevrejskim plemenima bili mnogo komplikovaniji. Nakon toga, otpočeo je krvavi sukob sa Mekom. Prvi sukob se desio 624. godine kada su Medinjani, odnosno muslimani, napali jedan karavan koji je dolazio iz Meke. Prema nekim istoričarima to je postala materijalna podloga islama, dok se u istoriji i islamskoj tradiciji ovaj događaj naziva Bitka na Badru i predstavljala je prvu pobedu muslimana nad protivnicima nove vere. Već naredne godine u osvetničkom pohodu došlo je do poraza muslimana na Uhudu. Ali, rat se nastavio svom žestinom pošto je 627. godine Medina opsednuta u savezu sa Abisincima i Beduinima, koji su prihvatali fanatizam i išli u boj bez straha, jurišajući na Meku. Sporazum je najpre dogovoren već 628. godine, ali sukob nije sasvim okončan. Bilo je u međuvremenu još neprijateljstava, ali je bilo jasno da je neophodno da dođe do neke vrste mira. Posle toga 630. godine Muhamed je osvojio konačno i Meku i slomio je paganske (neznabožačke) idole, a u Muhamedovim daljim pohodima do 631. godine Arabijsko poluostrvo je ujedinjeno. Kao posledica ovih sukba Muhamed priznaje Kabu, a Meka prima islam i to je pravi početak širenja nove vere. Prihvatanje islama ujedinilo je arapska plemena. Zajednica koju je Muhamed osnovao u Medini zametak je islamske države, a muslimanska zajednica u ovom gradu ponela je naziv umma.
Muhamed je umro 632. godine, a od 638. godine Hidžra se smatra početkom računanja vremena kod muslimana. Punih 1400 godina do ovog prelaska, muslimani celog sveta poštuju Muhameda kao svog najvećeg proroka, osnivača i utemeljitelja najmlađe monoteističke religije. Svega nekoliko decenija nakon njegove smrti i nakon same Hidžre, islam se proširio na prostore od Atlantika do Kine.
Ostavi komentar