MOJKOVAČKA BITKA 1916. GODINE

MOJKOVAČKA BITKA 1916. GODINE

Autor: Msr Ognjen Karanović, istoričar

„Da ne beše onog krvavog Božića na Mojkovcu, ne bi bilo ni našeg vaskrsenja na Kajmakčalanu“, reči su svetog vladike Nikolaja žičkog i Ohridskog, odnosno vladike Nikolaja Velimirovića, koje su se odnosile na uzročno-posledičnu vezu u „istorijskim nitima“ isprepletenoj sudbonosnoj relaciji između dve stradalne pobede, opet dve, srpske vojske nad zločinačkim agresorima tokom „paklenog grotla“ Velikog rata. Nakon odlučnog i uspešnog otpora srpskog naroda, kao i njegovih slobodarskih država Srbije i Crne Gore u prve dve godine rata, krajem 1915. godine, Vrhovna komanda Nemačke carske armije preuzima sudbinu fronta Centralnih sila prema Srbiji i na Balkanu u svoje ruke. Planovi neprijateljskih snaga sastojali su se u strategiji jednovremenog i koncentričnog udara na srpske oružane snage sa tri strane. U skladu sa sa planiranom ratnom taktikom, bilo je predviđeno da austrougarske snage Srbiju, ali i Crnu Goru napadnu sa zapadne strane, dok bi sa severne granice Srbije prema Dvojnoj monarhiji, odnosno preko reka Save i Dunava usledio udar najelitnijih nemačkih trupa, sa osnovnim pravcem prodora duž doline reke Morave, a na istočnim i jugoistočnim srpskim granicama, bugarska vojska imala je zadatak srpskim armijama preseče odstupnicu duž Vardarske doline, a prema granicama Grčke. Na pomenuti način, bilo je predviđeno uobručavanje, koncentrisanje i konačno, ali i potpuno uništenje srpske vojske na prostoru Kosova i Metohije. Za navedene ciljeve, sa prostora Istočnog fronta, na Balkan su prekomandovane elitne trupe i divizije nemačkih oružanih snaga pod komandom feldmaršala Augusta fon Makenzena. Ukupno, neprijateljske snage brojale su 512 hiljada vojnika, skoro 1700 topova, 10 avionskih eskadrila, i grupu rečnih borbenih brodova na Savi i Dunavu. Sa druge strane, nalazila se srpska vojska, koja je u prethodnim bitkama u velikoj meri bila iscrpljena, sa hroničnim nedostatkom municije, a u njenim redovima možda i najveći danak u životima uzeo je opaki tifus. Bez savezničke pomoći, na glavnim pravcima neprijateljskog udara, srpske snage stupile su u tragično neravnopravnu borbu.

Na osnovu detaljno osmišljenih strateških planova Vrhovne komande srpskih oružanih snaga, ali i ulaganjem nadljudskih napora celokupne vojne sile i najširih slojeva stanovništva u Srbiji, već od oktobra 1915. godine, tj. od početka nove neprijateljske ofanzive Centralnih sila, Vojska Kraljevine Srbije, Vlada, drugi državni organi, nepregledne kolone zabrinutih građana svih uzrasta i oba pola, zapravo cela jedna država, organizovano se povlačila prema južnim granicama svoje zemlje, neprekidno usporavajući neprijatelja i razbijajući nekoliko pokušaja njenog opkoljavanja u Šumadiji, kasnije u reonu Ražnja i Jastrebca i konačno na prostoru Jablanice i Toplice. Posle neuspelog pokušaja proboja u pravcu Skoplja i usled neaktivnosti saveznika iz pravca Grčke, srpska vojska je odustala od plana povlačenja putem doline Vardara. Zapravo, donela je istorijsku odluku da se preko Kosova i Metohije, bespuća Crne Gore i Albanije, odnosno zaobilaznim putem domogne grada Skadra, gde bi uspostavila neophodnu vezu sa savezničkim snagama. Potrebno je da napomenemo da su u krugovima najeminentnijih političkih i vojnih elita provejavale i misli o pogubnosti strategije opšteg odstupanja srpske vojske i države prema Crnoj Gori i Albaniji, već su postojali i predlozi da se na Kosovu i Metohiji koncentrišu sve snage koje bi se potom upotrebile za veliki kontraofanzivni udar protiv neprijatelja. U okviru pomenutog predloga, a za slučaj neuspeha navedene kontraofanzive, ostavljena je otvorena mogućnost kapitulacije Srpske kraljevske vojske. Nepopularni i na kraju odbačeni predlog zastupao je vojvoda Živojin Mišić sa ciljem isticanja sasvim izvesnog kolapsa celokupnog naciona ukoliko bi se isti opredelio da okuša sopstvenu sudbinu u potonjem povlačenju, odnosno Golgoti preko Albanije. Vrhovnoj komandi srpske vojske nije preostalo ništa drugo već da svoje trupe usmeri preko Kosova i Metohije za Crnu Goru i severnu Albaniju. Preteći srpskim trupama okruženjem i uništenjem, neprijatelj je grupisao sve jače snage prema Crnoj Gori u nameri da značajnim delovima srpskih trupa onemogući odstupnicu. Na putu odstupanja preko Crne Gore nalazilo se oko 90 hiljada srpskih vojnika i nekoliko hiljada izbeglih civila. Najveći deo austrougarskih vojnika, oko dvadeset hiljada, sa blizu sedamdeset topova ugrožavalo je put od Rožaja preko Sjenice prema Bijelom Polju i Mojkovcu. Drugi deo austrougarskih trupa napadao je položaje iz pravca Pljevalja prema Priboju i dalje prema Bijelom Polju i Mojkovcu. Treći deo neprijateljevih trupa nastupao je na položaje Gacko-Metaljka i dalje prema Bileći. U Boki kotorskoj i Krivošijama, međutim, bile su koncentrisane jake neprijateljske snage sa mnoštvom topova raznih kalibara, od kojih je samo prema Lovćenu bilo usmereno više od 270.

U prvi mah, geopolitički i strateški položaj malene države i njene vojske, kakve su bile Crna Gora i crnogorske odbrambene snage, u odnosu na nadmoćnu nadiruću silu austrougarske soldateske, bio je izuzetno težak. Neprijatelj je bio uveren da će, u borbama i oskudici potpuno iscrpljenu vojsku brzo slomiti, a zajedno sa njom i već poraženu srpsku armiju, koja se preko teritorije Crne Gore povlačila prema Albaniji. Početkom januara 1916. godine, načelnik Štaba Vrhovne komande Crnogorske kraljevske vojske serdar Janko Vukotić nalazio se sa Vrhovnom komandom u Kolašinu, gde je svakodnevno dobijao izveštaje o stradalničkom kretanju srpske vojske i naroda Srbije u povlačenju preko Crne Gore. Uz neizmernu pomoć svoje ćerke Vasilije Vukotić, zabrinuto je pripremao planove odstupne odbrane za srpsku vojsku o čijoj sudbini je bio dobro obavešten. Imao je informacije da je deo srpske vojske već stigao do Skadra, da su drugi delovi nastupali preko Tuza, treći prema Podgorici, da se četvrti nalaze na maršu između Andrijevice i Vinicke, a da su pojedini odredi još uvek ostali „zaglavljeni“ u snegom i ledom „okovanom“ predelu Rugova. Namere srpske vojske i planove crnogorske Vrhovne komande uspešno je predvideo fedmaršal Mekenzen koji je 8. i 19. korpusu austrougarske vojske naredio da bez odlaganja izvrše energičan napad na celokupnom frontu, a osnovni cilj operacija je bio da se sa zapada preseče taj novouspostavljeni pravac povlačenja srpske vojske prema Albaniji. Pored ovog pravca, kritičan je i bio deo na liniji Cetinje-Nikšić-Šavnik, koji je branio Hercegovački odred u borju od 9000 boraca, a naspram 60 hiljada neprijateljskih vojnika. U ofanzivi protiv crnogorskih snaga, ukupno je angažovano 90 hiljada pripadnika austrougarskih vojnih jedinica. Snage crnogorske odbrane u ukupnom broju od 43 hiljade pripadnika, bile su zapravo angažovane u završnoj fazi jedne veće vojne akcije poznate pod nazivom „Mojkovačka operacija“. Pomenuta operacija podrazumevala je angažman čuvene „Sandžačke vojske“ crnogorskih trupa, koja je imala zadatak odbrane zemlje od Boke kotorske, pa sve do Zlatibora i Užica u periodu od oktobra 1915. do januara 1916. godine. Zapravo, iste su bile angažovane u odbrani severoistočnog dela Crne Gore sa osnovnim zadatkom zaštite levog boka i pozadine srpske vojske od napada austrougarskih snaga iz istočne Bosne. Završna faza ove Mojkovačke operacije bila je, ustvari Bitka na Mojkovcu.

Serdar Janko Vukotić dobio je naređenje od Vrhovne komande i samog kralja Nikole da pod cenu najvećih žrtava obezbedi izvlačenje srpske vojske preko Crne Gore. Napad austrougarske vojske na sve linije odbrambenih frontova crnogorskih odreda počeo je 5. januara 1916. godine. Austrougarski 8. korpus pod komandom generala Trolmana napadao je linije odbrane u pravcu Berana, a neprijateljski 19. korpus izvršio je operativna dejstva na Lovćen. Crnogorska Sandžačka vojska u sadejstvu sa srpskim jedinicama, a pod komandom serdara Vukotića branila je front širine 140 km. Pod komandom general-majora Vilhelma Rajnera, austrougarske snage izvršile su glavni napad na Mojkovac i to na dan pravoslavne božićne svetkovine, odnosno 6. januara 1916. godine. Ujutro, na Badnji dan počela je silovita i duga artiljerijska paljba po snežnim kosinama crnogorskih teško utvrđenih položaja Uloševine i Bojine njive kod Mojkovca. Nekoliko neprijateljskih bataljona, među kojima i tri mađarsko-honvedska, uspeli su da ovladaju pomenutim položajima na Uloševini i Bojinoj njivi, a potom i da crnogorske snage odbace do položaja Razvršje. Na taj način, austrougarske snage su ugrozile odbranu same odstupnice srpske vojske na čuvenim „Mojkovačkim vratima“, pa je jedina mogućnost opstanka labavih linija odbrane crnogorske vojske pronađena u ređenju Vrhovne komande i serdara Vukotića da jednim silovitim kontranapadom sa Razvršja povrate kontrolu nad napuštenim položajima. U božićnu zoru, narednog dana, 7. januara, dolazi do kontranapada crnogorskih snaga u okolnostima tzv. „susretnog okršaja“ na snegom zavejanim kosinama Razvršja. Strahovito teške borbe „prsa u prsa“, sa pratećom artiljerijskom vatrom, koje su se odigrale u toku dana, omogućile su Kolašinskoj brigadi napad Bojinu njivu, čime je neprijatelj bio zaustavljen, ali po cenu velikih napora i žrtava u redovima crnogorskih branilaca. Istog dana, negde oko 11 i 30 časova Drobnjački bataljon je jurišom i uz borbe bajonetama uspeo da ovlada kotom Bojina njiva. U ponovnim borbama „prsa u prsa“ lično su učestvovali komandanti Drobnjačkog bataljona Nikola Ružić, ali i austrougarski general Rajner. Nakon brojnih međusobnih juriša, oko 15 časova austrougarske snage su odbačene sa svojih položaja u korito reke Lepešnice, odakle su sve do 10. januara bezuspešno pokušavale da izvrše napad na Mojkovac. Međutim, sve austrougarske jedinice na „crnogorskom frontu“ bile su zaustavljene. Time je Bitka na Mojkovcu za crnogorsku stranu pobedonosno završena. U direktnom sudaru 20 hiljada neprijateljskih vojnika sa 6500 crnogorskih ratnika, austrougarske snage imale su preko 700 stotina ljudi izbačenih iz stroja, od kojih je 224 smrtno stradalo. Crnogorske snage imale su 205 poginulih boraca, a njihove snage ostale su na svojim položajima sve do kapitulacije Kraljevine Crne Gore i raspuštanja Crnogorske kraljevske vojske 21. januara 1916. godine. Pobedom na Mojkovcu, Crna Gora je spasila srpsku vojsku i izbegli narod od sigurnog poraza i opšte nacionalne propasti, čime je ova bitka trajno upisana memoare najsvetlijih primera nacionalne solidarnosti i ljudskog požrtvovanja u istoriji srpskog etnosa.

 Literatura:

Petar Š. Vlahović, Sandžačka vojska i bitka na Mojkovcu 1916, Prosveta, Beograd, 1953.

Nikola B. Popović, Srbi u Prvom svetskom ratu 1914-1918, Društvo istoričara Južnobačkog i Sremskog okruga, Novi Sad, 2000.