Autor: Milorad Vukašinović, novinar i publicista
Milomir Stepić (1959) je naučni savetnik u Institutu za političke studije, glavni urednik naučnog časopisa Nacionalni interes i rukovodilac Centra za geopolitiku Instituta za političke studije. Kao istaknuti srpski geopolitičar predaje po pozivu na Fakultetu političkih nauka, Ekonomskom fakultetu, Vojnoj akademiji i Diplomatskoj akademiji Ministarstva spoljnih poslova. Autor je serije etničkih karata postjugoslovenskog prostora i jedan od pokretača naučnog projekta Etnički prostor Srba. Član je Srpskog geografskog društva, Odbora za proučavanje stanovništva SANU i Odbora za proučavanje Kosova i Metohije SANU, a takođe i redakcija časopisa Kosovsko-metohijski zbornik Srpske akademije nauka i umetnosti, Zbornika Matice srpske za društvene nauke, koji je jedno vreme uređivao, i časopisa Srpska politička misao. U njegovom bogatom istraživačkom i autorskom opusu izdvajaju se monografije: Srpsko pitanje – geopolitičko pitanje (Jantar-grupa, 2004); Kosovo i Metohija: postmoderni geopolitički eksperiment (Institut za političke studije, 2012) i kapitalno delo Geopolitika – ideje, teorije, koncepcije (Institut za političke studije, 2016).
Kao istaknuti javni delatnik objavio je mnoštvo analitičkih tekstova posvećenim novim svetskim geopolitičkim obrascima i njihovim uticajima na srpskom istorijskom i etničkom prostoru. Naročitu pažnju stručne javnosti privlače njegovi ogledi na temu rekonfiguracije postjugoslovenskog prostora: Kosovo i Metohija: geopolitički aspekti brzog rešenja zamrznutog konflikta; Neadekvatne granice: generatori nestabilnosti postjugoslovenskog Balkana; Jugoslovenski recidiv. Srbija kao rastrzana zemlja; Kosovo i Metohija kao indikator novog bipolarizma; Teritorijalno i geopolitičko u srpskom nacionalnom interesu; Geopolitička suština srpskog pitanja: mogućnosti i ograničenja Republike Srpske; Mogućnosti simbioze srpskih i ruskih geopolitičkih interesa na Balkanu i dr.
Pored toga prof. Stepić je priredio i mnogobrojne zbornike od kojih je posebno značajan međunarodni temat Svet i nove geopolitičke paradigme koji je objavljen pod pokroviteljstvom Instituta za političke studije 2017. godine. U okviru ovog zbornika Milomir Stepić je objavio naslovni rad Od neoklasičnih ka postmodernim geopolitičkim postulatima u kojem je istakao potrebu potenciranja „naučnosti geopolitike“ kao discipline koja je bila dugo izopštena iz akademskog i javnog prostora zbog njenog „nacističkog greha“. U okviru ovog ogleda on je posebno ukazao na fenomen obnove interesovanja za geopolitiku, kao discipline koja se bavi istraživanjem odnosa prostornog i političkog, ali i potrebu za prevazilaženjem geonihilizma koji je u određenoj meri proistekao iz popularnih teorija nastalih početkom devedesetih godina prošlog veka o „kraju istorije i kraju geografije“.
Kao pasionirani sakupljač činjenica Stepić je u svojim naučnim ogledima dokazivao da je istorijski opstao „dualizam talasokratija protiv telurokratije“ – uprkos fenomenalnom razvoju nauke i tehnologije i pojavi tzv. globalnog sela kao logičnoj posledici informatičke revolucije. Analizirajući savremeni svetsko-istorijski kontekst, ovaj istaknuti stvaralac uočava obrise „novog globalnog poretka“ zasnovanog na načelima multipolarizma, što je pitanje od egzistencijalnog značaja ne samo za Srbe, nego i za ostatak čovečanstva. Tako je nekoliko godina pre početka rata u Ukrajini (2022) ovaj vrsni geopolitičar, u prilog tezi o multipolarizmu, pisao o nastanku zone Islamskog hartlenda kao potencijalno „novoj osovini svetske istorije“. Mada je u momentu pisanja ovog teksta (Srpska politička misao, 2017) ovakav ishod procesa u islamskom svetu delovao kao naučno-fantastična literatura, nema sumnje da je posle pune obnove diplomatskih odnosa između Irana i Saudijske Aarabije, uz posredovanje Kine, reč o potpuno novoj realnosti koja dramatično menja odnose snaga na tzv. Globalnom jugu evroazijskog kontineta, koji je sve do ove 2023. godine važio za neprikosnovenu zonu angloameričkih strateških interesa. Ovome dodajmo i da je od nedavno prof. Stepić povremeni kolumnista portala RT-Balkan u okviru kojeg analizira karakter tzv. ukrajinske krize i ključne geopolitičke tendencije na postujugoslovensom prostoru.
Ponovo geopolitika
Pojava geopolitike kao discipline koja se bavi istraživanjem uticaja prostora na politiku (po R. Paviću, geopolitika je oprostorenje političkog – prim. autora) logična je posledica okončanja Hladnog rata i popuštanja ideoloških stega, koje su svojevremeno doprinele trivijalizaciji geopolitičkih učenja i njihovom otvorenom progonu iz akademskog i medijskog diskursa. Pod uticajem pobede „kolektivnog Zapada“ u Hladnom ratu, početkom devedesetih godina prošlog veka popularizovane su teorija o kraju istorije (Fukujama) kao i teorija o pojavi „jednog degeografizovanog sveta“ o čemu je pisao Maklaun. Ipak, ova vrsta ideološkog optimizma, koja je karakterisala delovanje dela zapadnjačke (posebno američke) društvene i političke elite, ubrzo je ustuknula pred realnostima međunarodne politike. Mada je veštim propagandnim manevrima prikrivana, suština geopolitičke tranzicije posthladnoratovskog sveta (širenje NATO na Istok i ka Rusiji kao emanaciji Srca sveta –prim. autora) odvijala se u skladu s temeljnim postulatima „atlantističke geoplitike“ čiji je smisao iskazan u strateškim dokumentima i radovima s početka i sredinom 20. veka. Reč je o aktuelizaciji promišljanja čuvenog britanskog geografa Halforda Mekindera o „geografskoj osovini istorije“, potom admirala Alfreda Mehena koji je autor tzv. američke pomorske strategije, i svakako Nikolasa Spajkmana, koji je još za vreme Drugog svetskog rata sačinio teoriju o Rimlendu kao dominantnom području izmenjene svetske istorije.
Zbog svega navedenog, prof. Milomir Stepić ukazuje na svojevrsnu posthladnoratovsku renesansu geopolitike, posebno u onim zemljama i regionima gde je geopolitički način razmišljanja postao simbol borbe određenih naroda i država za elementarni opstanak. Tako se, na primer na Balkanu, ukrštaju geopolitički vektori velikih sila, među kojima je svakako jedna od glavnih enigmi uticaj Rusije. Zbog mnogih međusobnih sličnosti etničkog, istorijskog i geopolitičkog karaktera, Zapad je doživljavao Srbe kao „balkanske Ruse“, tj. kao svoje apriorne suparnike, što je na odlučujući način uticalo na događaje na postjugoslovenskom prostoru (1991-2023). Zanimljivo je da prof. M. Stepić opisujući ove procese koristi izraz „razbi-raspad“ Jugoslavije (čiji je autor Miloš Knežević), a kojim zapravo, na najplastičniji način, opisuje međudejstvo spoljnih i unutrašnjih činilaca „geopolitičke tranzicije jugoslovenskog prostora“. Reč je o odjeku širih geopolitičkih tendencija koje nije moguće razumeti bez analize šire slike sveta, koju je naročito tokom devedesetih godina prošlog veka karakterisao apsolutni trujumf atlantizma u svetskim poslovima. Upravo, zbog jedne takve atmosfere u međunarodnim poslovima, geopolitička istraživanja su postepeno stekla odgovarajuću popularnost u ruskim naučnim, društvenim i političkim krugovima.
Ovom fenomenu je, između ostalog, posvećena kapitalna monografija Geopolitika: ideje, teorije, koncepcije (2016) koja je postala nezaobilazno štivo u svim sadašnjim i budućim geopolitičkim analizama na srpskim prostorima, a prof. Stepić je njenim objavljivanjem s pravom stekao epitet najznačajnijeg i najuticajnijeg srpskog geopolitičkog mislioca. Naime, nije preterano naglasiti da je ova knjiga srpski ekvivalent pojavi knjige Aleksandra Dugina Osnovi geopolitike, koja se u drugoj polovini devedesetih godina pojavila u Rusiji. Reč je o izvanrednom udžbeničkom pregledu, posvećenom razvoju geopolitike, gde se na skrupulozan način objašnjavaju ključni geopolitički postulati angloameričke, nemačke, francuske i ruske i kineske geopolitike, njihove međusobne razlike, ali i odgovarajuća izazovna pitanja daljeg teorijskog razvoja ove naučne discipline. Za autora ovih redova posebno otkriće su delovi ove monografije posvećeni ruskim misliocima, pripadnicima bele emigracije, koji su dvadesetih i tridesetih godina prošlog veka, udarili teorijske temelje klasičnog evroazijstva – osobenog intelektualnog i filozofskog pogleda na rusku istoriju i odnose Rusije i Zapada, a koji je iznova aktuelizovan u savremenoj Rusiji, koja na ovim premisama gradi sopstveni geopolitički identitet u prvim decenijama 21. veka. Reč je o karakterističnom misaonom obrascu nastalom na osnovama ruske razočaranosti u Zapad i njegovim vazda prisutnim „opštečovečanskim pretenzijama“ o kojima su na briljantan način pisali još „pozni slovenofili“ druge polovine 19. veka (Danilevski, Leontjev, Lamanski). Savremena zapadnjačka rusofobija i rat u Ukrajini dodatno su pospešili istorijsku opravdanost ovakvih teorija.
Nova osa istorije
Postmoderno doba odlikuje promena rasporeda sila u svetskoj hijerarhiji , preformulisanje nekih ključnih geopolitičkih postulata, pojava novih, nekonvencionalnih instrumenata za ostvarivanje geopolitičkih ciljeva , oblikovanje integralnog geopolitičkog identiteta i moći umesto tradicionalne talasokratsko-telurokratske dihotomije, rekonceptualizacija modela Hartland-Rimlend usled izrastanja geopolitičke dinamike iz evroazijskog u globalni kontekst, potom proces smene poredaka na svim prostornim nivoima (od makroregionalnog do mikroregionalnig područja). Reč je o promenama fundamentalnog i epohalnog karaktera čije su posledice nesagledive. Prof. Stepić ističe da je reč o „multipolarnom neobipolarizmu“ koji će se, po svemu sudeći, odvijati u nekoliko faza koje se u aktuelnim događajima svakako naziru.
U novom bipolarizmu će SAD i dalje biti dominantna talasokratska sila koja će se oslanjati na dosadašnje geopolitičke vazale EU i Japan, uz nastojanje da utvrdi i ojača neka od svojih doskorašnjih uporišta (koncept AUKUS) . Druga neobipolarna strana biće okupljena u okviru koalicije RIS (Rusija, Indija, Kina) uz nastojanje da svoj kontinentalistički kod dopune i pomorskim kodom. Nema sumnje da će se u drugom krugu savezu RIS pridružiti evroazijski Iran, čime će na tlu Evroazije biti formiran multipolarni sistem čiji će primarni cilj biti eliminacije američke dominacije. U tom kontekstu moguće je posmatrati i tzv. ukrajinsku krizu, koja sadrži sva obeležja ključnih geopolitičkih koordinata o kojima je još 2017. godine pisao prof. Milomir Stepić. Ukrajinski graničnik (2014-2023) upućuje i na izmenjenu dinamiku odnosa između dva geopolitička pola. Naime, s jedne strane je u toku pregrupisavanje talasokratske koalicije, uz upadljivo nastojanje Amerike da pod što čvršću kontrolu stave na samo Nemačku i Japan, nego i da pod izgovorom tzv. globalnog „saveza za demokratiju“ prošire zonu uticaja, slabeći na taj način evroazijski blok. S druge strane, savez telurokratskih sila nastojaće da iz „američkih kandži“ izvuče što više evropskih država, podstičući prvenstveno suverenističke sentimente, ali i koristeći objektivnu krizu modela neoliberalizma koja se manifestuje još od 2008. godine (svetska ekonomska kriza) ne samo u Francuskoj, Nemačkoj ili Velikoj Britaniji, nego možda ponajviše u samim SAD kao središtu svetskog finansizma (bankarska kriza). U takvim okolnostima stvaraju se objektivne pretpostavke za pojavu tzv. Islamskog hartlenda kao sledeće faze transformacije svetskog poretka ka stvarnom multipolarizmu.
Uočavajući da klasični Hartland u postmodernim okolnostima ipak gubi raison d’être i da ključno pitanje nije samo koja imperija će u istorijskom sledu upravljati starim „srcem“ Evroazije u 21. veku, već i pitanje koji prostor će se konstituisati kao „nova osovinska oblast“ (new pivot area) kao i ko će njome dominirati, Stepić ističe da islamski svet svoj geocivilizacijski areal „kandiduje“ za postmoderno globalno geopolitičko središte. Zanimljivo je, međutim, da prof. Stepić područje Islamskog hartlenda ne izjednačava sa znatno širim pojmom islamskog sveta. Naime, u teritoriju Islamskog hartlenda ne ulazi Indonezija, najmnogoljudnija muslimanska zemlja (od 255 miliona stanovnika 2015. godine, 88% su bili muslimani), sa prvorazrednim posredničkim položajem između Tihog i Indijskog okeana, te Azije i Australije, koji će sa odmicanjem 21. veka sve više dolaziti do izražaja. Uprkos tome, ona je u odnosu na celinu islama i islamskog prostora različita, udaljena i periferna zemlja, bez centrališućeg kapaciteta. Takođe, u sastavu Islamskog hartlanda nisu ni Malezija, Brunej, Bangladeš, ili, pak, Indija, koja je postala druga zemlja po broju muslimana u svetu (sa preko 180 miliona premašila je Pakistan), ali gde oni čine samo 14% stanovništva. NJemu ne pripadaju ni enklavski pozicionirane, a većinski muslimanske oblasti i zemlje (Tatarstan, Ingušetija, Čečenija, Dagestan u Rusiji, muslimanski deo BiH, Albanija, kosovsko-metohijska oblast Srbije, pojas afričkog priobalja Indijskog okeana, Sinkjang u Kini…). Uprkos svemu tome, Islamski hartland je ogroman prostor bubregolike morfografije, koji se prostire od Zelenog rta do Kašmira, od južne obale Sredozemnog mora do Jezerske visije i od severnih oblasti Kazahstana do Roga Afrike. NJegova površina iznosi približno 30 miliona km2 i po prostranosti nadmašuje Mekinderovu „osovinsku oblast“ (23 miliona km2). U njemu se broj muslimana ubrzano približava jednoj milijardi, što je pet puta više od ukupnog broja stanovnika Makinderovog „originala“ iz 1904. godine (oko 180 miliona).
Globalni jug
Za profesora Stepića je ključno pitanje da li Islamski hartland poseduje „osovinski“ kapacitet, tj. šta ga čini novom „geografskom osovinom svetske istorije“, i to ne više u (neo)klasičnom već u postmodernom geopolitičkom smislu? Stepić u prilog Islamskom hartlandu detaljno navodi niz njegovih fizičko-geografskih odlika poput: impozantnog gabarita, izraženije centralnosti u odnosu na Mekinderov hartland, zatim tešku dostupnost za pomorske sile i pored toga što ga zapljuskuju vode Tihog i Atlantskog okeana, ali i činjenicu da je reč o ishodištu starih civilizacija, kao i modernih neonomadskih migratornih strujanja. Nasuprot, ovim svojstvima, prostor Islamskog hartlenda pati i od određenih nedostataka koje proizilaze ne samo iz unutrašnjih protivrečnosti islamskog sveta, već i iz kompleksnosti njegove fizičko – geografske datosti. Reč je o složenom transkontinentalnom i transokeanskom geografskom položaju, relativnoj fizičko-geografskoj homogenosti na makroregionalnom i diverziteta na mezo-regionalnom i mikro-regionalnom planu, islamskoj civilizacijskoj istovetnosti, ali i unutrašnjoj identitetskoj mozaičnosti, nasleđenoj iz kolonijalnog perioda i po pravilu neadekvatnoj političko-geografskoj podeli, komunikacijskoj čvornosti i tranzitnosti, te planetarno važnoj geopolitičkoj gravitacionoj moći. Stoga se taj prostor nalazi na stalnoj istorijsko-geopolitičkoj „klackalici“ između ekspanzije i (auto) destrukcije. Ta svojstva su uzrok, ali i posledica njegove složene trodelne strukture: prvom Centralnoazijskom regionu, koji podseća na Evroazijski Balkan Z. Bžežinskog, pripadale bi postsovjetske muslimanske republike, Avganistan i eventualno Iran; drugi Središnji ili Bliskoistočni region bio bi geopolitički najvažniji, i u njegovom sastavu nalazila bi se Arabija u Mekinderovim obrisima („velika pukotina“), kojoj bi trebalo priključiti još Malu Aziju. Ova celina nema kapacitet da sama bude „globalna osovinska oblast“ ali predstavlja hartland Islamskog hartlanda, i konačno treći Severnoafrički region prostirao bi se zapadno od Sueckog kanala sve do atlantske obale. Na severu bi široko izlazio na Sredozemno more, a njegova južna zonalna granica pružala bi se od zaleđa Gvinejskog zaliva do somalijske obale Indijskog okeana. Prof. Stepić ukazuje i na geopolitička ograničenja Islamskog hartlanda, od kojih je svakako najveće nepostojanje izrazito prostorno, resursno, politički, ekonomski i vojno nadmoćne, države-lidera (države-jezgra), koja bi ga zastupala na globalnom planu i bila autoritet na unutrašnjem planu, a kakvom raspolaže većina ostalih civilizacija i geopolitičkih makro-blokova.
Svoju minucioznu analizu geopolitičnosti Islamskog hartlanda, M. Stepić završava poglavljem o obrisima novog globalnog rimlenda – obodnoj zoni koja će zaokruživati „novu geografsku osovinu istorije“. Po Stepiću je to nesumnjivo preostali prostor Afro-evroazije, tj. Starog sveta ili Svetskog ostrva, ali što je posebno značajno i Novi svet, koji iako nema kopneni kontakt sa Islamskim hartlandom, i na prvi pogled nije direktno ugrožen višedimenzionalnom „erupcijom“ iz muslimanskog „grotla“, ne može da ostane izvan globalnog obodnog pojasa. Dakle, i SAD, koje s dolaskom prelaznog multipolarnog sistema postepeno prestaju da budu neprikosnoveni „centar“, a još manje će to uspevati u novom bipolarnom sučeljavanju sa evroazijskom integracijom, u budućem (ultra)postmodernom bipolarizmu, biće samo jedan od nekoliko važnih „igrača“ u nadmetanju sa Islamskim hartlandom. Prema tome, globalni rimlend činiće, kao što smo već naveli, celokupni „ostatak sveta“.
Balkanski hartland
U skladu sa ovako posmatranom dinamikom svetske geopolitike, Balkan i srpske zemlje nalaze se u sastavu Severnog sektora globalnog rimlenda, i to u veoma „trusnoj“ kontaktnoj zoni sa najvažnijim središnjim ili bliskoistočnim regionom Islamskog hartlenda. Balkanski prostor, u skladu sa geopolitičkom tradicijom, i u postmodernim okolnostima ostaće „u procepu svetova“ i unutar pulsirajućeg transgresiono-regresionog frontijera oscilovanja moći i interesa: sa jedne strane na glavnom putu islamskog prodora prema poljuljanom evropskom „stubu“ Zapada, te sa druge strane, na „prvoj liniji fronta“ gde će neislamski svet pokušavati da „obuzda“ tu ekspanziju. Upravo prema većinski pravoslavnom, a demografski proređenom Balkanu – kao mostobranu, usmeren je istureni maloazijski (turski) panhandle Islamskog hartlanda. Reč je o geopolitičkoj instrumentalizaciji sve ekspanzivnijeg i ekstremnijeg islamizovanog stanovništva trakijskog dela Grčke, južne Bugarske, severozapadne Makedonije, Albanije, Kosovsko-metohijske i Raške oblasti Srbije, te kantona sa muslimanskom većinom u Federaciji BiH (koncepcija Zelene transverzale – prim. autora).
Balkan će i dalje biti poprište ne samo međusobnog sučeljavanja većine sila prvog reda iz sastava globalnog rimlanda (izuzimajući, za sada samo Indiju iz njegovog udaljenog Južnog sektora), već i sve očiglednijeg nadmetanja za primat u muslimanskom svetu koji nastoje da u skladu sa svojim geopolitičkim koncepcijama na balkanskom prostoru artikulišu prvenstveno SAD i EU, ali u određenoj meri Rusije i Kina. Situaciju dodatno komplikuje aktuelna migrantska kriza koja se odigrava između pritisnutog evropskog fragmenta globalnog rimlenda i Islamskog hartlanda. Iz ove vizure posmatran, balkanski (među) prostor može da postane „moneta za potkusurivanje“, tj. predmet „istorijskih“ kompromisa, kompenzacija i ustupaka. U svakom slučaju, njegov budući status biće bliži zoni pritiska (compression zone) i/ili konfliktnog pojasa (chatterbelt), nego idiličnog regiona-kapije (gateway region) između civilizacijskih i geopolitičkih blokova.
Iz ove perspektive posmatrana situacija na Kosovu i Metohiji i ponuđeni briselsko-vašingtonski modeli „rešavanja krize“ poseduju takva geopolitička obeležja koja su izrazito protivsrpskog karaktera. U skladu sa aktuelnim geopolitičkim tendencijama u svetu, a naročito na području sada već sasvim izvesno „deatlantizovanog Globalnog juga“, prof. Stepić upozorava na pogubne posledice odricanja Srbije od Kosova i Metohije (pritom iznosi precizan podatak da je reč o tačno 12,3 procenta teritorije) kao „balkanskog hartlanda“ koji omogućava kontrolu ključnih koridora, i čijom bi predajom Srbija kao država bila dovedena u gotovo bezizlazan položaj i praktično svedena na teritoriju bez pravnog naslova.
LITERATURA: Milomir Stepić, Geopolitika: ideje, teorije, koncepcije, Institut za političke studije, Beograd 2016; Svet i nove geopolitičke paradigme, Institut za političke studije, Beograd 2017; Milorad Vukašinović, Globalna perestrojka, SAJNOS, Novi Sad 2022.
Ostavi komentar