MEĐUDRŽAVNI I PRIVREDNI ODNOSI DUBROVNIKA I TURSKE POSLE 1547. GODINE

MEĐUDRŽAVNI I PRIVREDNI ODNOSI DUBROVNIKA I TURSKE POSLE 1547. GODINE

Autor: Msr Ognjen Karanović, istoričar

           Politički odnosi između Turske i Dubrovnika ponovo su počeli da se naglo pogoršavaju već od kraja 1547. godine da bi se uskoro pretvorili u niz sukoba, i to u vreme kada je sultan Sulejman Veličanstveni pokrenuo novi vojni pohod protiv Persije, zbog čega su i provincijski funkcioneri u znatnoj meri oslobođeni stega centralne vlasti, počeli da istupaju samovoljno. Nezadovoljan saradnjom s Dubrovnikom i pod pritiskom francuske diplomatije, tačnije njenog poslanika na Porti, Rustem-paša ne samo da nije preduzimao potrebne mere da bi to sprečio nego je svojim zahtevima i držanjem, krizu još više zaoštrio. Pored vojnih uspeha, kao osnovnog uslova za razvitak njenog timarskog sistema, Turska je u to vreme bila zahvaćena krizom koja je potresala gotovo čitavu Evropu. Državna blagajna je usled stalnih ratovanja bila potpuno iscrpljena, a stalni rast cena još dublje je pojačao razliku između državnih rashoda koji su se povećali i prihoda ograničenih nizom posebnih prava i povlastica, kojih se osmanlijska društvena elita veoma teško odricala. Na ovaj način se može protumačiti i pokušaj Turske da ospori kontinuitet dubrovačkih trgovačkih povlastica i poveća carine i posebne namete. Predlog o povećanju carina za dubrovačke trgovce na 5%, podnesen je Porti početkom 1548. godine. Međutim, Rustem-paša kome su dubrovački poklisari ponudili „poklon“ u iznosu od 5 000 dukata da ih podeli sa defterdarima i drugim vezirima, odbio je da predlog tom prilikom iznese na Divan. Polovinom iste godine, u vreme Sulejmanovog pohoda na Persiju, a uz podršku glavnog defterdara, prvo je carigradski emin počeo da zahteva od dubrovačkih trgovaca da plaćaju 5% carine na izvoz iz Carigrada, a zatim je to učinio i emin u Beogradu tražeći 4% carine. Zbog novonastale situacije, vlada Republike je u Carigrad odmah uputila Peru Božova iz Stona, koji je posle smrti Petra iz Župe u julu 1545. godine postavljen na mesto zakupca „dubrovačke carine“. Međutim, njegova misija nije donela pozitivne rezultate, kao što su ostali bezuspešni i pokušaji redovnih poklisara da reše ovo pitanje. Potom je defterdar ponovo izneo stari turski predlog o osnivanju posebne carinske zone koja bi obuhvatala Carigrad, Jedrene i Brusu, a u kojoj Dubrovčani ne bi posedovali naročite carinske privilegije. Izgleda da je predlog ovog puta bio podnesen lično sultanu te ga je on odmah i potvrdio.[1]

           Pomenuti problemi u međudržavnim vezama, predstavljali su iskru koja je do tada pritajene netrpeljivosti razbuktala u pravu mržnju, što je dovelo do strahovitih pljački i razbojništava uz podršku i podsticaj od strane osionih okolnih lokalnih turskih funkcionera i njihovih askera. Navedene prilike Dubrovniku su od ranije bile poznate. Korumpiran način života u Turskoj sa osloncima i dubokim korenima na vrhovima socijalnih lestvica, a koji je već u tom periodu počeo sve dublje da uništava društveno tkivo Turske, izazvao je kod nižih osmanlijskih dostojanstvenika (u provincijama, na skelama i trgovima), najniže strasti, praćenim neutoljivim željama za pljačkom i ucenama. Velika kriza u dubrovačko-turskim odnosima, a izazvana prethodno opisanim determinantama, ponajviše se manifestovala u Hercegovini, dakle u neposrednoj okolini Republike, gde su i predrasude o dubrovačkom svetu, trgovačkom i katoličkom, imale najsnažnije korene. Upravo, na tom području kriza je izazvala najoštrije i mnogostruke reakcije, a njoj je prethodilo imenovanje Sinan-paše za hercegovačkog sandžakbega u avgustu 1547. godine. Ovaj sukob između hercegovačkog paše i dubrovačke vlade, umnogome je odredio i odnose između turskih centralnih vlasti i Republike sa velikim reperkusijama na trgovačke veze Dubrovnika sa zaleđem, ali i širim oblastima na kojima je ostvarivao pomenutu privrednu delatnost. Sukob je potrajao sve do 1552. godine, a dve godine ranije sultan Sulejman je svojim hućumom od aprila meseca 1550. godine, konačno zabranio beogradskom eminu da dubrovačkim trgovcima naplaćuje 4% carinskih nameta. Međutim, povećanje carine u Carigradu, Jedrenu i Brusi ostalo je na snazi. Pored svega, turske vlasti nastavile su sa politikom izazivanja brojnih neprilika dubrovačkim trgovcima, zbog čega se vlada Republike žalila Porti i u martu 1552. godine.[2]

           Vraćanje tursko-dubrovačkih odnosa u stare okvire u uslovima duboke krize koja je zahvatila i neprekidno se produbljivala četrdesetih i pedesetih godina XVI veka u najvećem delu Evrope, smatra se velikim, ali trenutnim uspehom dubrovačke diplomatije. Nesklad između ekonomskih uslova i zastarelih političkih okvira, bio je uzrok stalnih i sve oštrijih sukoba. Relacije između Turske i Dubrovnika, ne samo u datom periodu na koji se odnosi i tema ovog rada, u velikoj meri bile su obeležene krajnjim kontrastima, bez jasno utvrđene politike kontinuiteta spoljno-političkih interesa. Sunovrati i usponi, veštački stvoreni i održavani periodi prevazilaženja tenzija, uslovili su i svojevrsnu političko-filozofsku tezu da je tursko-dubrovačke odnose nemoguće posmatrati kao jednu celovitu društveno-političku pojavu, već kao skup ili niz pojedinačnih pojava, odnosno činjenica koje su predstavljale sadržajnu i strukturalnu komponentu datih relacija. Tokom pete i šeste decenije XVI veka pokrenuta su mnoga pitanja u međusobnim odnosima Dubrovnika i Osmanlijskog carstva. Shodno pomenutom, mutevelija u Uskoplju tražio je da se reši pitanje ispaše dubrovačke stoke na ostrvu Posrednici koje se nalazilo na ušću Neretve, zbog toga što su navedeni pašnjaci pripadali jednom vakufu. Vlada Republike tvrdila je da na ostrvu svoju stoku napasaju i hercegovački vlasti te da na njemu, usled čestih poplava, poljoprivredne kulture ne uspevaju na poželjan način. Iz navedenih razloga Dubrovnik je nudio 100 dukata za ugovor kojim bi dobio stalno pravo eksploatisanja pašnjaka na ovom ostrvu, a zatim i 500 aspri godišnje za travarinu. Posle višegodišnjih pregovora sa lokalnim turskim starešinama u Uskoplju, izgleda da je ovo pitanje rešeno 1557. godine. Međutim, silovanja, uzimanje roblja na dubrovačkoj teritoriji, razbojništva i ostali vidovi nasilja, postali su veoma česti. U septembru 1553. godine izvesni rob novskog dizdara silovao je kod Cavtata jednu sedmogodišnju devojčicu. Istog meseca naoružana novska barka napala je i opljačkala jednu dubrovačku barku. U martu 1554. godine Behram Hasanović iz Novog i rob Mehmed-emina iz Risna silovali su kod Plata izvesnu ženu, a zatim je zajedno sa njenim detetom pokušali da odvedu u Novi, u čemu su ih je sprečila nekolicina građana Konavla. Krajem iste godine, neki Turci su u samom Dubrovniku ubili jednog čoveka. Rešenje svih ovih slučajeva je bilo otežano zbog loših odnosa Dubrovnika sa gradom Novim i hercegovačkim sandžakbegom koji nisu imali volje da ove akte nasilja i druge zločine reše na zakonit način i time „udovolje pravdi“ i građanima Republike. S druge strane, sultan i turski dvor su sve do avgusta 1555. godine boravili na istočnom, persijskom ratištu, pa Dubrovnik ni od centralnih osmanlijskih organa vlasti nije mogao da očekuje potrebnu pomoć i zaštitu u ovim pitanjima.[3] Otmice i razni vidovi nasilja obeležili su dubrovačko-turske odnose i narednih godina. Od juna 1557. do maja 1558. godine u Konavlima su zarobljena i odvedena u Novi četiri mladića, starosti između 18 i 20 godina, kao i jedna devojčica. U navedenom kriminalnom delu, učestvovali su i neki ugledniji Turci, a s njima čak i vojvoda Nikšića. Vlada je odmah uložila protest Porti sa zahtevom da istragu vodi jedan njen sklav, iz razloga što je sumnjala da bi pomenuti procesi vodili ka uspehu ukoliko bi bili vođeni od strane hercegovačkog sandžakbega i njegove administracije koji su nasilje prećutno i odobravali ili podsticali. Na ovaj i naredne proteste vlade Dubrovačke republike, Porta je za razliku od prethodnih godina reagovala brzo i energično. Portin sklav, koga je odmah uputila da razreši novonastale probleme, otpočeo je strogu istragu te kaznio neke od učesnika otmice dubrovačkih mladića i devojčice, međutim, na kraju je bilo oslobođeno samo dvoje od petero dece, a sklav je ubrzo morao da prekine dalju istragu.[4]

          Pored zabrane izvoza srebra, olova, bakra, zatim konja i oružja, koji su stalno bili na snazi, zbog ratova, nerodnih godina ili kao meru političke prinude, Porta je za određeno vreme zavodila jasak (zabranu; administrativnu zabranu – primedba autora), opšti ili delimičan, a on se odnosio samo na pojedine oblasti, sirovine ili namirnice (proizvode). Oko načina sprovođenja ili ukidanja ovih jasaka između turskih vlasti i Republike izbijao je niz nesuglasica, jer je on pogađao i znatno ometao najvažniju granu dubrovačke privrede. Postoji mogućnost da je Porta jednim od svojih zakona (nije sasvim pouzdano – primedba autora) u izvesnim slučajevima izdavala pravo zavođenja delimičnih jasaka svojim provincijskim namesnicima, pa i funkcionerima većih gradskih centara, npr. u Sofiji, Skoplju ili u Beogradu. Na ovaj način se jedino i može shvatiti pravo kadija i emina u Sofiji i Beogradu da obustavljaju promet izvesnim artiklima i sirovinama, zavode posebne dažbine i carine za izvoz robe iz svojih mesta stanovanja, obustavljaju, čak i isporuku žita koje je kupljeno na osnovu posebnih Portinih hućuma, a svakako i bespravno ili samovoljno zadržavanje trgovačkih karavana pošto bi Porta već izdala naređenje o ukidanju zabrane, tako da se često dešavalo da je u provincijama jasak i posle njegovog formalnog ukidanja još dugo ostajao na snazi. Jasak je ostao veliki, ali i trajan problem u odnosima između Porte i Republike. Dubrovnik je bio prinuđen da svoja prava dokazuje za svaki pojedinačni slučaj, a Porta bi mu ta prava redovno potvrđivala, međutim tek posle uloženih znatnih napora i sredstava od strane vlade. Dokazivanje pomenutih prava bilo je znatno otežano u ratnim vremenima kada bi celokupna politička elita (dvor i visoki dostojanstvenici) odlazili u vojne pohode, čime bi nadzor Porte nad nižim nivoima uprave bio oslabljen. U takvim slučajevima, Dubrovnik je bio prinuđen da trpi gubitke ili da udovolji ucenama. U vreme pohoda Sulejmana Veličanstvenog na Budim 1541. godine, bio je zaveden jasak, a njegovo rešavanje opet je bilo otežano posebnim postupkom hercegovačkog sandžakbega koji je uveo namet od 3 aspre na svaku balu robe koja se doprema iz Turske. U decembru iste godine sličan postupak je učinio i emin u Pločama. Istovremeno, od Dubrovačkih trgovaca u Aleksandriji je zahtevano da plaćaju 5% carine. Polovinom 1542. godine, novi hercegovački sandžakbeg dubrovačkim trgovcima počeo je da zadržava najpre novčana sredstva, a zatim i robu.[5]

            Izgleda da je jasak bio sproveden i za izvoz stoke i namirnica u avgustu 1543. godine, a ukinut je tek polovinom 1545. godine. Zavođenjem jasaka počeo je svoje namesnikovanje u Hercegovini i Sinan-paša u avgustu 1547. godine. NJemu je vlada uputila poslanike s uputstvom „da se zadrže kod njega sve dok ne opozove jasak“[6]. Jasak je tokom narednih godina zavođen još nekoliko puta. Od marta do oktobra 1560. godine, bio je zabranjen izvoz žitarica iz Hercegovine, a od decembra 1565. do januara 1566. godine, zaveden je opšti jasak, čime je bio zabranjen izvoz svih namirnica iz Hercegovine.[7] Slično stanje je bilo i u Bosanskom, Kliškom, Smederevskom i Vučitrnskom sandžaku, a u Beogradu je tokom 1548. godine od dubrovačkih trgovaca traženo da plaćaju 4% carine.[8] U julu 1548. godine, hercegovački sandžakbeg Sinan-paša, zaveo je opšti jasak, čime je na nekoliko meseci potpuno zaustavio privredni saobraćaj između Turske i Dubrovnika preko hercegovačkih puteva. U navedenom, kao i u mnogim slučajevima, jasak je poslužio kao politička odmazda, jer je Sinan-paša optuživao dubrovačku vladu da je zabranila karavanima dubrovačkih trgovaca da odlaze u Novi. Svojim ljudima je naredio da oduzimaju svu robu od Dubrovčana, a vladi zapretio da će Porti uputiti izveštaj protiv nje. Dar koji su mu poneli dubrovački poklisari, odbio je da primi, a nije prihvatio ni njihovo opravdanje da su trgovci i to ne samo dubrovački, prestali da dolaze u Novi, jer se u njemu pojavila kuga. Ipak, Sinan-pašin ćehaja ima je napomenuo da bi sandžakbeg mogao da popusti u zamenu za hiljadu dukata. Kako dubrovačka vlada nije pristala na tu ponudu, pa i pored naređenja Porte o ukidanju zabrana, jasak je ostao na snazi sve do oktobra iste godine. Nakon što je vlada Republike Sinan-paši isplatila 400 dukata i oko 30 kavada tkanina, a njegovom bratu Karadžoz-begu i ćehaji poklonila posebne darove, jasak je ukinut.[9]

            Jedan od najvažnijih segmenata u privrednoj saradnji Dubrovnika i Turske ovog perioda, bilo je pitanje izvoza žitarica iz Osmanlijskog carstva. Često zabranjivanje izvoza žitarica, ali i olova, srebra, konja i oružja, u slučaju rata ili gladi redovno, ukazuje na činjenicu da je Turska veoma revnosno štitila svoje ekonomske i političke interese. Po shvatanju turskih vlasti ovo su bile sirovine i proizvodi koji bi mogli poslužiti potencijalnom neprijatelju. Da bi olakšao promet žitaricama i ostalom robom u privrednim vezama s Turskom, Dubrovnik je morao neprekidno da angažuje svoju vrsnu diplomatiju, često se koristeći podmićivanjem i cenjkanjem, ali je u znatnoj meri trpeo i ucene. Slično je, uostalom bilo i sa izvozom iz Južne Italije i Sicilije. Pomenuto pitanje s Turskom nije nikada bilo rešeno; za svaki tovar i za svakomesto pojedinačno, u Albaniji, Tesaliji, na Peloponezu i Eubeji, na crnomorskoj obali i Krimu ili za sandžake do Beograda i Vučitrna, dubrovačka vlada je bila prinuđena da traži posebne hućume. Opisana procedura je bila veoma spor i skup način pribavljanja žita za Republiku, a Dubrovniku je ono bilo neophodno, posebno u prvim gladnim godinama posle rata 1538-1540. godine. Od kraja četrdesetih godina, usled porasta procenta gradskog stanovništva u zapadnoevropskim zemljama, žitarice su postale važan artikl u trgovini Dubrovnika sa Španijom i Francuskom, a iznad svega sa Mletačkom republikom. Nastojanje Dubrovnika 1543. godine da reši ovo pitanje dobijanjem jedne opšte i trajne dozvole za izvoz svih žitarica iz Turske, ni tada nije urodilo plodom. Naprotiv, pojačana potražnja za žitaricama, dovela je do sve intenzivnijeg diplomatskog pritiska Dubrovnika, u situaciji kada su posebni i redovni poklisari Republike neprekidno boravili u turskoj prestonici, moleći razne defterdare za izdavanjem dozvola uvoza žita preko određenih luka ili za ukidanjem jaska sa pojedinih područja.[10]

            Iako nerado, zbog izuzetno lošeg kvaliteta, veoma rano, već krajem XV veka, dubrovačka vlada je počela da kupuje žito i u turskoj Albaniji sa hasova prvog i drugog vezira, drugih paša i sultanija. Rustem-paša je primorao Dubrovnik da izvozi žito sa njegovih hasova u Albaniji preko Valone i sa hasa njegove supruge, sultanije Mihrimah, u Volosu. Pomenuti aranžman, i u rodnim godinama, kada je izvoz žita imao svoj i ekonomski i politički rezon, bio je veoma često uslov za dobijanje izvoznih hućuma za Zaleđe i druge delove Turske. Međutim, Rustem-paša je učinio jedan važan presedan, koga se pridržavala i njegova supruga sve do svoje smrti 1583. godine, a bio je prihvaćen i od strane Mehmed-paše Sokolovića, inače supruga Rustem-pašine ćerke Esmehane. Naime, primorao je dubrovačku vladu da mu vrednost žita isplaćuje najvećim delom u robi, uglavnom u firentinskim i mletačkim tkaninama, luksuznim predmetima, začinima, sapunu, biserima i u nakitu. Vrednost žitarica koje je Dubrovnik pod ovim uslovima izvezao sa njegovih hasova, dostigla je za tih petnaest godina svotu od oko 15 000 000 aspri. Na prvi pogled bi se moglo učiniti da su ovako velike količine žita, a naročito navedeni postupak isplate bili veoma povoljni za Dubrovnik, jer su Republici pružali mogućnost da ga veštim trgovačkim manipulisanjem dobija jevtinije od njegove stvarne cene. Međutim, veoma loš kvalitet žita iz Albanije i veliki pritisak svemoćnog vezira, koji je dosta energično štitio svoje interese kada god je vlada Republike pokušavala da ih „okrnji“, bili su povoljniji za Rustem-pašu. Pored toga, njihovi lični poslovni odnosi uticali su u tolikoj meri (skriveno i vidljivo) na rešavanje drugih pitanja da ih je među uzrocima povremenih političkih kriza moguće redovno uočiti, a naročito prilikom zavođenja i ukidanja jasaka za žitarice.[11]

Razvitak političkih odnosa između Osmanlijskog carstva i Dubrovačke republike u XVI veku, uglavnom je zavisio od tri činioca: stvaranja i pomeranja opšte konstelacije snaga na Sredozemlju i Jugoistočnoj Evropi, stepena intenziteta kojim je Otomanska imperija prerastala u državu-silu od planetarnog značaja i od daljeg razvoja Dubrovačke republike i usavršavanja njenog sistema uzajamne relacije metropole, kolonija i pomorskih snaga koje je posedovala. Veze između Turske i Dubrovnika u XVI veku u atmosferi sve složenijih međunarodnih odnosa mogu se posmatrati iz više uglova, mada je nemoguće izvršiti potpunu diferencijaciju pojedinih segmenata koji su činili iste. U kontekstu pomenutog postavlja se pitanje koji segment tih veza bi se mogao podvesti pod pojam političkih odnosa Republike i Osmanlijskog carstva u užem (klasičnom) smislu? Pod političkim odnosima, u ovom radu, striktno se podrazumevaju one veze koje su dve države održavale preko svojih zvaničnih predstavnika. U XVI stoleće Turska i Dubrovnik ulaze sa odnosima čija je osnova već bila postavljena vek ranije. Do tada, povlasticama izdatim u prethodnom veku, Turska je Dubrovniku garantovala nezavisnost, teritorijalni integritet i bezbednost podanika Republike i njene imovine. Takođe, carinska i trgovinska politika Porte prema Dubrovčanima u značajnoj meri je bila uređena na obostranu korist i zadovoljstvo. Istovremeno, Turska se odrekla prava na uplitanje u unutarpolitičke odnose u samoj Republici, tj. nije imala neposrednog uticaja na slobodu donošenja zakonskih normi i tradicionalno ustrojstvo njene društveno-političke strukture.

Rat Svete lige i Turske (1538-1540) izazvao je veliku pometnju u njihovim odnosima na koje su trajno počeli da utiču i uskoci. Porta ili pojedini njeni provincijski namesnici sve češće su zavodili jasak, čime su uspostavljali zabrane izvoza namirnica i sirovina. Kao što smo u samom radu izložili, jasak je postao velika i trajna smetnja koja nikada nije bila u potpunosti otklonjena. Dubrovnik je bio prinuđen da svoja prava dokazuje za svaki pojedinačni slučaj, a Porta mu je ta prava redovno potvrđivala, ali tek pošto bi Vlada Republike uložila veliki napor i sredstva za otklanjanje navedenih problema. Porta je od 1548. do 1550. godine pristupila i revidiranju dubrovačkih carinskih povlastica. Uredbom donetom 1550. godine Perast, Carigrad, Jedrene i Brusa, odvojeni su kao posebne carinske zone u kojima je dubrovačkim trgovcima naplaćivano 4% carine na svu uvezenu robu. Pored upornih pokušaja dubrovačke vlade da bude ukinuta, ova uredba je od tada stalno ostala na snazi. Indukovano nasilje, u koje su spadali različiti oblici razbojništava, pljački, ubistava, otmica i sličnih nedela turskih lokalnih velikodostojnika, ali i običnih ljudi iz dubrovačke neposredne ili dalje okoline, nad podanicima Republike, vremenom je postao sinonim za dubrovačko-turske svakodnevne relacije značajno je opterećivao njihove međudržavne odnose. Poremećaji u njihovim odnosima, u periodu na koji se odnosi tema ovog rada, produžavali su se i u potonjim vremenima kao svojevrstan trajan proces ili prateća „crvena nit“ sa svojim usponima i padovima, veštački stvorenim i održavanim periodima relativnog smirivanja, posebno tokom poslednje tri decenije XVI stoleća.

IZVORI I LITERATURA

Neobjavljeni izvori:

Državni arhiv u Dubrovniku, Lettere e commissioni di Levante, XXII, XXV, XXVI, XXVII, XXX

Državni arhiv u Dubrovniku, Acta Consilii Rogatorum XLV

Objavljeni izvori:

Elezović Gliša, Tursko-srpski spomenici Dubrovačkog arhiva, sa sedamnaest faksimila i više crteža vodenih žigova, III, Geca Kon, Beograd, 1932.

Samardžić Radovan, Beograd i Srbija u spisima francuskih savremenika (XVI i XVII vek), Istorijski arhiv Beograda, Beograd, 1961.

Tadić Jorjo, Dubrovačka arhivska građa o Beogradu 1521-1571, I, Beograd, 1950.

LITERATURA:

Vojnović Lujo, Kratka istorija Dubrovačke republike, Marica Schidlof-Vojnović, New York, 1962.

Vojnović Lujo, Istorija Dubrovačke republike, Ars libri, Neven, Beograd, Zemun, 2005.

Krizman Bogdan, O dubrovačkoj diplomaciji, Školska knjiga, Zagreb, 1951.

Luetić Josip, Dubrovačka Republika u svjetskome milenijskom nautičkokomercijalnom okviru, Restoran Ragusa 2, Restoran Picolo mondo, Dubrovnik, 1989.

Pavlović Dragoljub, O krizi vlasteoskog staleža u Dubrovniku XVII veka, Zbornik radova Instituta za proučavanje književnosti SANU, II, Beograd, 1952.

Radojčić Nikola, Jedna istorija Jugoistočne Evrope, Letopis Matice srpske, 305, 1-2, Matica srpska, Novi Sad, 1925.

Samardžić Radovan, Podmladak dubrovačkih trgovaca i zanatlija u XV i XVI veku, Zbornik studentskih stručnih radova, NSO Beogradskog univerziteta, Beograd, 1948.

Samardžić Radovan, Dubrovčani u Beogradu, Srpska književna zadruga, Beograd, 2007.

Samardžić Radovan, Veliki vek Dubrovnika, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2010.

Stuli Bernard, Povijest Dubrovačke Republike, Arhiv Hrvatske, Časopis Dubrovnik, Zagreb, Dubrovnik, 1989.

Tadić Jorjo, Dubrovački portreti, I, Srpska književna zadruga, Beograd, 1948.

Foretić Vinko, Povijest Dubrovnika do 1808, Od osnutka do 1526, Nakladni zavod Matice hrvatske, Zagreb, 1980.

Hrabak Bogumil, Beograd kao žitno tržište i žitarstvo šire beogradske okoline u XVI veku, Godišnjak Muzeja grada Beograda, knjiga IV, Beograd, 1957.

Cvjetković Božo, Dubrovačka diplomacija, Dio I, Jadran, Dubrovnik, 1923.

Šišić Ferdo, Kratak pregled povijesti republike dubrovačke, Pregled povijesti hrvatskoga naroda, od najstarijih dana do 1873, Matica hrvatska, Zagreb, 1916.

[1] Bogdan Krizman, O dubrovačkoj diplomaciji, Školska knjiga, Zagreb, 1951, str. 151-155.

[2] Lujo Vojnović, Kratka istorija Dubrovačke republike, Marica Schidlof-Vojnović, New York, 1962. str. 103.

[3] Lett. di Lev. XXV, 145, 146, 186-188, 195-197, XXVI, 3-6.

[4] Lett. di Lev. XXVI, 1-8, XXVII, 1-11, 13-24, 27-28.

[5] Lett. di Lev. XXII, 252-257, 262-263. Trgovcima kojima je sandžakbeg „zadržao bale i džakove“ vlada Dubrovnika je 7. januara 1542. godine, pozajmila 50 dukata radi otkupa, a ovim povodom u Foču je uputila svog poklisara Sigismunda Gučetića. Ovo pitanje nije bilo rešeno ni do marta iste godine kada je vlada tražila od drugog vezira Sulejman-paše da „preporuči hercegovačkom sandžaku da ne uvodi novotarije protiv dubrovačkih trgovaca“. Međutim, već pre sprovođenja ovog opšteg jaska, sandžakbeg Skadra je naredio da se zadrži jedan dubrovački brod, zbog čega je 4. marta 1541. godine vlada uputila žalbu otomanskoj Porti, vidi: Radovan Samardžić, Dubrovčani u Beogradu, Srpska književna zadruga, Beograd, 2007, str. 63-74.

[6] Radovan Samardžić, Beograd i Srbija u spisima francuskih savremenika (XVI i XVII vek), Istorijski arhiv Beograda, Beograd, 1961, str. 250-251.

[7] Bogdan Krizman, O dubrovačkoj diplomaciji, Školska knjiga, Zagreb, 1951, str. 136-141.

[8] Radovan Samardžić, Podmladak dubrovačkih trgovaca i zanatlija u XV i XVI veku, Zbornik studentskih stručnih radova, NSO Beogradskog univerziteta, Beograd, 1948, str. 17-19.

[9] Isto

[10] Lujo Vojnović, Istorija Dubrovačke republike, Ars libri, Neven, Beograd, Zemun, 2005, str. 201-214.

[11] Isto, str. 222-231.