MEDIJSKA MOĆ I GLOBALNI SUKOBI

MEDIJSKA MOĆ I GLOBALNI SUKOBI 

kulturološki i religijski aspekti

Autor: dr LJubiša Despotović  

         Značaj savremenih medija i njihove institicionalne moći u velikoj meri nadilazi mogućosti njene kontrole čak i kada se u obzir uzmu svojinsko-vlasnički odnosi. Moć medija nije se smanjila činjenicom njene instrumentalizacije za potrebe ove ili one politike. Naprotiv, medijski kompleksi su još moćniji nego što su to bili jer su se uvećali njihovi ubeđivački i manipulativni kapaciteti, dok je masa pasivnih konzumenata sve ranjivija, brojnija i bespomoćnija, jer je u svojoj nametnutoj i kreiranoj  dokolici sve upućenija na medijski konstruisanu stvarnost kao novi egzistencijani mizanscen. Otuda su iz analitičarske pozicije posmatrani na globalnom planu sve vidljiviji iskonstruisani kapaciteti medijske moći jer su se čitavi medijski kompleksi uključili u planetarnu distribuciju konstruisanih slika kao aspekata svekolike moći elita koje globalizuju.           

Primarna svrha novinarstva je da građanima dostavi informacije zahvaljujući kojima će biti slobodni i učestvovati u procesima dogovaranja i upravljanja, tako bi bar trebalo da bude, kada je reč o osnovnoj profesionalnoj funkciji medija. Ali, kada je pak reč o konfliktima kao savremenoj pretnji bezbednosti u 21. veku kao i njihovoj medijskoj percepciji, posebnu medijsku pažnju privlače društveni sukobi zbog njihovog nasilnog karaktera. O ovim sukobima se u medijima najčešće govori na način da se objašnjavaju njihovi nosioci i uzroci, pri čemu se ne pravi jasna razlika između njih. S druge strane, pojedini autori u opisivanju osnovnih karakteristika sukoba polaze od ispravnijih analitičkih merila, tvrdeći da etnički, verski, ideološki i dr. sukobi, koji se javljaju unutar jedne države, regiona ili na globalnom planu,  „nisu međusobno isključivi i, u praksi se, u velikoj meri prepliću”.  

Verski sukobi, bilo da se manifestuju kao unutar ili međukonfesionalni konflikti i distance, zajedno sa etničkim konfliktima predstavljaju najpoznatiju i najsporniju vrstu društvenih sukoba. Problem je što opisivanje nekog sukoba kao etničkog ili verskog upućuje u velikoj meri na medijski konstruisane predrasude i stereotipe. Polazi se od stava da su verski i etnički ratnici iracionalni, vođeni motivacijama koje potiču iz maglina mitova i istorije, zbog čega se verski sukobi smatraju ekstremnim i isključivim, te bi trebalo izbegavati intervencije u slučaju njihovog izbijanja. Priroda nekih sukoba (Alžir, Somalija, Sijera Leone), upućuje na činjenicu da ako etnički, fundamentalistički ili plemenski nisu pravi pridevi da opišu ove sukobe, oni dele osobinu da su svi unutardržavni. U tom smislu se i etnički i verski sukobi opravdano klasifikuju kao unutardržavni, ili šire, sukobi treće generacije.

Imajući u vidu savremene izazove i pretnje bezbednosti na nacionalnom i međunarodnom planu koje se iskazuju i kroz moderne forme verskih (unutar i među konfesionalnim) i međuetničkih kriza i konflikata, može se reći da informacione tehnologije i na njima zasnovani mediji u najvećoj meri oblikuju stavove i uverenja, objašnjavajući njihov smisao i značaj. Masmedijsko konstruisanje i dekonstruisanje društvenih problema i posebno konflikata sa verskom ili nacionalističkom pozadinom, postaje uobičajeni segment osvajačke strategije, bitne za pridobijanje ili odbacivanje političkih programa i ideja. Pojednostavljene i vrednosno obojene predstave određuju političku agendu, tematski se fokusirajući ka određenom ideološkom kontekstu. Tako stvarnost ne postoji sama po sebi, već po konstruisanim isečcima medijske realnosti, poduprte sofisticiranim velom sveprisutne ideologije, bilo da je reč o versko-religijskoj, nacionalističkoj ili političkoj formi ideologije, što i jesu značajni aspekti sveukupne medijske moći.

 Medijska percepcija političkih ideja  i konflikata 

Tradicionalne spone koje su pre samo nekoliko decenija vezivale građane za konfesionalno, religijsko, etničko, socijalno ili kulturno poreklo sa tehnološkom revolucijom naglo su oslabile, ustupajući mesto narastajućoj informacionoj plimi i razgoropađenim medijima. Jirgen Habermas pored političke i društvene moći, među prvima potencira značaj medijske moći kao specifično novog kapitala, strateški bitnog za funkcionisanje pluralističke zajednice. U normativnu teoriju on uvodi pojam deliberacije, objašnjavajući da interakciju između države i njenih društvenih okruženja omogućavaju komunikacioni kanali koji filtriraju političke zahteve i ideje. Informacija olako menja smisao pod uticajem predrasuda, stereotipa, ideoloških magli, manipulacija, neznanja ili neobaveštenosti. Tako centri moći difuzno rasprostiru poželjne slike o društvu, prepuštajući autoritetima da stvaraju stavove i nude rešenja. Politika i političke ideje čak i na globalnom planu se sve više predstavljaju u kontekstu strategije dominantnih elita u cilju pridobijanja izborne i postizborne moći, pa javnost posledično postaje njen naivni objekat. I na globalnom i na nacionalnom planu demokratija postaje sve ranjivija jer pod dejstvom medijskih slika globalna publika sve manje kritički razmatra svet oko sebe, ne shvatajući da podleže veštački nametnutim predrasudama, stereotipima, nepažnji, pa i manipulacijama. Brzina, spektakularnost, pouzdanost i simulacija nove su poluge medijskog društva, sa tendencijom prodaje publiciteta.

Provociranje informativne tišine, uz punu kontrolu informacija, poznati su u teoriji vođenja specijalnih ili mrežnih ratova. Stvarajući privid apsolutne informativne i medijske dominacije, njeni nosioci podgrevaju isforsiranu predstavu o potpunom vladanju situacijom, uz istovremeno uskraćivanje činjenica bitnih za analitiku protivničke strane koja je unapred obeležena kao gubitnička u tom procecu medijske manipulativnosti i mrežnog ratovanja. Polarizacija se najlakše vrši podelom stanovništva po manihejskom, dualističkom obrascu-principu: crno – belo, vernik – nevernik, patriota – izdajnik, reformista – konzervativac, naš – njihov, moj – tvoj, kulturan – primitivan, napredan – nazadan, i slično. Manipulativni medijski model počiva na drevnim principima primitivne plemenske osude (kazne) i pohvale (nagrade), što znači da korene možemo tražiti u arhaičnim, istorijskim i mitskim vremenima kada je sredina javno žigosala kukavice i slabiće, za razliku od heroja i junaka koji su predstavljali nosioce moralnog značenja.

Iako su tokom većeg dela istorije verski sukobi bili preovlađujući sukobi unutar pojedinih društava i između država i uvek su imali iste uzroke – interese, koji nisu bili isključivo verske prirode. Međutim, iza prepoznatljive duhovne retorike, koja po pravilu prati verske sukobe, uvek su se skrivali i nelegitimni politički i ekonomski interesi (pljačke, trgovina robljem, teritorijalna osvajanja). Ipak, ove činjenice ne umanjuju istorijski i aktuelni  značaj religija u generisanju i razvoju verskih distanci, antagonizama i sukoba, što nameće obavezu da se u raspravi o verskim sukobima poseban akcenat stavi na analizu osnovnih karakteristika religije ali i njene medijske percepcije, koja je manje ili više stalno u poziciji konstruisanja ili zastupanja određene političke ili ideološke moći.

Česta su mišljenja danas, vođena hantigtonovskom paradigmom, da je religija određujuća karakteristika kultura i civilizacija, te su velike religije baza na kojima počivaju velike civilizacije i na njima generenisani interesi moći. Kroz istoriju religija je bila najzapaženiji element samoprepoznavanja, individualnog i kolektivnog, mnogo češće i više od savremenog građanskog principa identiteta i legitimacije. Međutim, zloupotreba religije i verskog identiteta tokom minulih epoha dovodila je do najkrvavijih ratova i pogroma mnogih naroda, o čemu dovoljno govore krstaški i veliki verski ratovi u Zapadnoj i Srednjoj Evropi tokom i posle reformacije. Takođe, treba naglasiti da je u pozadini zloupotrebe religije uvek bio isti uzrok – interes, i to najčešće interes države ili elita koje su se skrivale iza njenih institucionalnih moći. Na to ukazuje i tradicionalni savez crkve i države (svetog i svetovnog), prema američkom istoričaru Bilingtonu, simbolički prikazano pomoću ikone i sekire: gde je ikona označavala veru a sekira politiku (npr. u Rusiji). Pa je tako u toj simbiozi interesa, na primer, jeretik istovremeno bio ne samo otpadnik od crkve nego i neprijatelj same  države. Ni danas na globalnom planu u navodnim sekularnim vremenima stvar nije bitno drugačija, samo se fokus pomerio na dominantnu idelogiju i vladajuću političku matricu, koja se nameće putem medija kroz prividno neutralni model političke korektnosti.

Religija kao simbolički sistem i socijalno-psihološka činjenica može i ne mora primarno uticati na javljanje i dinamiku sukoba. NJena uloga u društvenim sukobima (koja može biti konzervativna ili progresivna) zavisi od konkretno-istorijske situacije, od toga kako se religija posreduje do društva i pojedinca, i od opšteg stanja razvoja i modernosti jednog društva. Uloga religije u unutrašnjim etničkim i verskim sukobima je usko vezana sa tradicijom i istorijom, i sa postojanjem međuetničke napetosti i kulturom tolerancije između različitih religija i veroispovesti. 

Religija se često smatra višim zakonom od državnih zakona i međunarodnih sporazuma. Posledica ovako suprotstavljenih vrednosti i prakse vodi ka nasilnim sukobima, koji se obično vode u ime svih glavnih svetskih religija. Motivisani različitim razlozima, pripadnici pojedinih religija posebno su obeležili svetsku kartu nasilnih sukoba posle Hladnog rata. Na primer,  kako ocenjuje R. Robertson, „tribalizam i religija su imali i još uvek imaju određujuću ulogu u društvenom, političkom, ekonomskom i kulturnom razvoju arapskih društava i političkih sistema. Ovim se u Islamu vera, pojavljuje kao osnova grupnog identiteta i središte lojalnosti i posvećenosti, dok se nacionalna država javlja kao manje značajna činjenica, posebno sa stanovišta kolektivnog samoodređenja.“ U zemljama gde je islam izvor ideologije i legitimiteta, diskriminacija nemuslimana i žena podignuta je na stepen pozitivnog prava. Nijedna islamska zemlja ne primenjuje Opštu deklaraciju o ljudskim pravima, ni Pakt o pravima čoveka OUN.

Krajem 20. i početkom 21. veka došlo je do radikalnih društvenih promena čime se ovakva mišljenja demantuju i zahtevaju redefinisanje verskog faktora kao činioca sukoba u savremenom svetu. Tako teoretičar religije J. Kasanova ne prihvata gledište o sekularizaciji i izdvajanju crkve iz društva i politike, već tvrdi da je u toku proces „diferencijacije odnosno reprivatizacije vere i religije“, jer „političari, istraživači društvenih kretanja i javnosti uopšte posvećuju sve veću pažnju religiji, a verski vođe sve su spremniji da se upuste u javne i političke rasprave“. 

Bez obzira na odvojenost crkve od države u najvećem delu savremenog sveta, međuverski i unutarreligijski sukobi često prerastaju u političke. Postoje i čisto verski sukobi koji se vode u okvirima konkurencije različitih konfesija, ali oni ne iziskuju intervenciju vlasti i nemaju političku dimenziju. Takođe i borbe oko pridobijanja vernika između konfesija mogu se voditi i bez političkih pretenzija i političkih posledica. Međutim, religija se politizira u uslovima kada se vernicima nameću određena politička ubeđenja, ili kada verske institucije pokušavaju da arbitriraju o političkim pitanjima.

Politizacija religije uslovila je da religijski faktor bude prisutan u svim sukobima s kraja 20. veka. Primera radi, u Šri Lanki se vodi rat između budista i hindutamilaca od 1990. godine. U Nigeriji je 1991. godine ubijeno na hiljade vernika u borbama između muslimana i hrišćana. U Indiji je 1992. godine ubijeno više od 2000 vernika u borbama hindusa i muslimana, dok se u regionu Kavkaza vode borbe između hrišćana i muslimana, a u severnoj Irskoj između rimokatolika i protestanata. U Sudanu se vodi dugogodišnji rat između hrišćana i muslimana, a u istočnom Timoru između katolika i muslimana. Između jevrejskih i palestinskih fundamentalista sukobi traju više od pola veka, dok je 1991. godine Pakistan usvojio zakon kojim se uvreda Muhameda kažnjava smrću javnim vešanjem. Teroristički napad islamskih fundamentalista, sa nekoliko hiljada žrtava u SAD 2001. godine, zahteva temeljno preispitivanje dosadašnjih teorijskih paradigmi u smislu redefinisanja uloge verskog faktora u izazivanju konflikata u 21. veku.

Verski sukobi su vođeni između pripadnika različitih religijskih tradicija, ali i između pripadnika iste religije, odnosno konfesije. Ovi sukobi su se manifestovali kao sukobi među religijama (hrišćanstvo i judeizam, hinduizam i islam, hrišćanstvo i islam) unutar jedne i između više država, kao i između vernika koji su pripadali jednoj ili različitim konfesijama odnosno veroispovestima (između rimokatolika i pravoslavaca ili protestanata unutar hrišćanske crkve). Iako su verski sukobi pojavno često sadržali ili izražavali i čisto teološke razlike, njihovi glavni uzroci nisu bili u religiji, već u njenoj zloupotrebi od strane verskih institucija ili nosilaca vlasti i političkih funkcija, mada su o tom pitanju prisutna podeljena, pa i suprotna teorijska mišljenja.

Razvojem moderne države i sekularizacijom društva verski činioci i sukobi izgubili su značaj i intenzitet koji su imali tokom istorije. Ipak, to ne znači da su verski sukobi u potpunosti eliminisani kao faktor različitih sučeljavanja i kriza, i u razvijenim i nerazvijenim delovima sveta. Tako su u Indiji, Šri Lanki i istočnom Timoru i drugim regionima sveta i danas verski sukobi po svojim posledicama najznačajnija vrsta sukoba. Imajući to u vidu, može se zaključiti da je religija pretnja društvenoj integraciji, jednako kao što joj i doprinosi, jer „istorija, s brojnim verskim raskolima, manifestuje veliku moć religije da ne samo povezuje već i deli ljude i narode“. 

           Osim međuverskih, česti su i unutarverski i unutarkonfesionalni sukobi, koji po svom intenzitetu mogu biti i oštriji nego sukobi između različitih religija. Tokom istorije ovi sukobi su bili uzrokovani uglavnom cepanjem velikih religijskih zajednica, dok danas oni najčešće proističu iz nacionalnopolitičkih i socijalnih suprotnosti unutar iste religijske ili crkvene zajednice. 

Poslednjih decenija 20. veka u okviru hrišćanstva bili su aktuelni sukobi katolika i protestanata (severna Irska), i katolika sa pravoslavnim vernicima (Hrvatska, Bosna 1991–1995). Sukobi unutar „islamskog civilizacijskog kruga“ (Hantington) postojali su od njegovih začetaka i traju sve do danas: Avganistan, Somalija, Pakistan, Indija, Irak, Iran, Turska. U ovim sukobima je teško razdvojiti nacionalne, političke i verske determinante i u motivima i u uzrocima sukoba. Razlog je što pripadanje istoj verskoj zajednici znači veoma malo u slučaju pripadnosti različitim nacijama, jer nacionalno često ima primat nad religijskim. Tada, po pravilu, politička dominacija jedne nacije biva spojena sa težnjom da se uspostavi dominantan položaj preovlađujuće religije, odnosno veroispovesti u takvoj državi. U tim uslovima, crkva i religija se javljaju kao integrišući faktor unutar te nacije, što za posledicu ima filetizam i verski šovinizam, i pretvaranju određene religije u krajnje netolerantnu svest i praksu u odnosu na druge religije i etničke zajednice. U takvom ambijentu nacija po pravilu nastoji da preuzme neke funkcije religije, a religija neke funkcije nacije, čime se stvara fenomen deizacije nacije i militarizacije religije i crkve. Već i sam način stvaranja nacionalne države ovog tipa vodi u njenu sakralizaciju, jer politička vera u naciju ne trpi pitanja i sumnju. Tako određena nacionalna država u socijalnim i običajnim uslovima u kojima nastaje, uglavnom biva pojmljena kao svetost, a kako sve što je sveto traži kao potvrdu svoje vrednosti i važnosti žrtvu, dakle sveto nasilje, time se može objasniti manja ili veća količina nasilja koja u različitim formama prati nastanak ovog tipa savremene nacionalne države.   

 U savremenom društvu verski sukobi se veoma retko javljaju u čistom obliku i često imaju političku i etničku formu, sadržaj i pozadinu. To je doprinelo da krajem 20. veka dođe do značajnije promene u teorijskoj i političkoj recepciji religije kao faktora društvenih sukoba, pa je „suštinsko pitanje kraja 20. veka postalo pitanje odnosa religije i politike, religije i društva“. Još je eksplicitniji stav J. Kasanove da javnost religije počinje ponovo igrati važnu ulogu u politici. Privatizacija religije „istorijska je opcija“, koja je imala svoje sledbenike i pobornike u nekim društvima u određeno doba, ali nije reč o neizbežnom ili jednosmernom aspektu modernosti. Od 80-ih godina privatizacija vere i religije postaje sve nepopularnija opcija. Verski aktivisti i crkve sve se snažnije uključuju u političke sukobe i borbu za oslobođenje, ostvarenje pravde i demokratije širom sveta. Tokom celih 80-ih godina, gotovo da nije postojao ozbiljniji politički sukob bilo gde u svetu u kome se nije osetio ne baš skriven uticaj religije i medija koji su mu bili ili tiha podrška ili glavni saveznik. 

Kombinujući verske napetosti, konflikte pa i terorističke akcije sa verskom pozadinom, mediji postaju važna poluga u propagandi njihovih političko-religijskih ideja, pa se može konstatovati sve veća ranjivost globalne zajednice od ove medijsko-religijske i civilizacijsko-kulturološke potke savremenih društvenih sukoba.