MEDIJSKA KONSTRUKCIJA VERSKIH KONFLIKATA (2. deo)

Autor: dr LJubiša Despotović

1. Determinisanost savremenih verskih konflikata

Naučna analiza uzroka sukoba uopšte, pa i onih unutrašnjih (verskih i etničkih), temelji se na istorijskim i društvenim (političkim, etničkim, verskim i ideološkim) uslovima i činiocima, i različitim interesima i ciljevima učesnika u njima. Sami uzroci sukoba su „ustaljeni, dovoljni i nužni, neposredni (ekonomski, politički i dr.) izvori kretanja, razvoja i promena društvenih sukoba”, tiču se „raspodele društvenih, posebno materijalnih vrednosti, prisvajanja vlasti, društvene moći, ugleda, prestiža, dominacije nad ljudima i stvarima, teritorijama, itd”.[1] Između svih društvenih sukoba postoji visok nivo međuzavisnosti, splet uzroka i posledica koji se razlikuju po svom značaju, trajanju i nužnosti. Stoga se može govoriti o uzrocima prvog, drugog, trećeg i n-tog stepena i nivoa, od konkretne uzročnosti, preko uzročnosti klase pojava (sukoba) do uzročnosti koje važe za sistem kao celinu.

Nasilni verski sukobi su najprisutniji u višenacionalnim, visokokonfliktnim i zaostalim društvima, gde su nacija i religija tesno povezane, a politički režimi izrazito nedemokratski. Tada se verski sukobi javljaju ne kao pratilac, već osnovni činilac nacionalnih sukoba. Takva, po svojoj suštini predpolitička i tribalistička društva, karakteriše odsustvo demokratske svesti i tradicije, opterećenost istorijom i tradicijom verske netrpeljivosti i konfliktnosti visokog stepena, gde religija predstavlja osnov kolektivne svesti i identiteta. U tim društvima se često javlja nacionalni i verski šovinizam koji se, ukoliko dobije i militantnu formu, transformiše u verski fanatizam. Tada u ime vere dolazi do masovnih zločina, verskih pogroma i ogromnih ljudskih žrtava. U teoriji se kao uzroci verskih sukoba spominju različiti činioci, među kojima najčešće: duboke društvene krize (slom vrednosnog sistema, anomija, socijalno beznađe i besperspektivnost najvećeg dela stanovništva); politizacija religije i manipulacija verskim osećanjima (od strane klera, kada klerikalno krilo unutar neke verske institucije formira političke partije ili pokrete sa političkim ciljevima ili od strane države i političkih subjekata bilo u smislu nametanja vernicima određenih političkih ubeđenja ili arbitriranja u vezi sa verskim pitanjima); prožimanje verskog i nacionalnog kompleksa (spoj nacionalizma, nacional-šovinizma i verskog fanatizma, kao posledica stvarne ili prividne koalicije verske i nacionalističke etnoelite u cilju osvajanja vlasti ili značajnih političkih pozicija u jednoj državi); postojanje nedemokratskog, autoritarnog i totalitarnog političkog režima i sistema vlasti koja stvara neravnopravnost u društvenom položaju pripadnika pojedinih religija, veroispovesti i konfesija.

U proučavanju religije kao društvenog fenomena među teoretičarima postoji prilična saglasnost da su mnogi (bitni) izvori i generatori religije i religioznosti socijalne prirode, ali je nesumnjivo da svi izvori i generatori religije nisu socijalni. „Religija nije jednoznačan nego višeznačan, polifon odnos čoveka prema bogu, sebi, svetu uopšte i društvu u kome živi i upravo zbog te činjenice religija se ne sme redukovati na socijalno-istorijski element. Apsolutizacijom socijalno-povesnog u sociološkom tumačenju religije i religioznosti previđa se važna činjenica da neki preduslovi religije i religioznosti izrastaju van konteksta socijalnog, iz doživljaja svetog (numinoznog) kao takvog, osobenog čina, što se posebno ističe u fenomenologiji religije“.[2]

Sa sociološkog stanovišta, u analizi verskih sukoba važno je izdvojiti društvene grupe kao nosioce verskih sukobljavanja. U teoriji po tom pitanju, kao i u slučaju rasprave o uzrocima verskih sukoba, postoje različita, pa i oprečna mišljenja.[3] Međutim, preovladava stav da su verske i nacionalističke elite osnovni socijalni agensi koncepta verskih i kvaziverskih sukoba, dok su „donje“ klase i slojevi masovni nosioci verskih sukobljavanja. Takvi zaključci donose se na osnovu pretpostavke da su niži društveni slojevi najreligiozniji. Međutim, to nije nikakav dokaz o njihovoj religioznoj isključivosti ili sklonosti prema verskim sukobima u odnosu na druge društvene grupe, što dokazuju mnogobrojna istraživanja.[4] Reč je zapravo o tome da objektivni uslovi egzistencije čine taj društveni sloj podložnijim verskoj ili nacionalšovinističkoj manipulaciji i predodređenijim za okrivljivanje drugih (nacija, religija ili konfesija) za svoj težak položaj. Tako nacionalno-politokratske elite, u uslovima društvene krize i socijalne bede ili u pokušaju stvaranja država-nacija, režimskom indoktrinacijom u pravcu nacionalizma i manipulacijom verskim osećanjima u smislu netolerancije i sakralizacije nacije stvaraju od ovog društvenog sloja masovne ljudske resurse za počinjanje nacionalnih sukoba koji po pravilu sadrže i versku dimenziju.

Kao jedan od značajnih subjekata verskih konflikata može se javiti i klerikalistički nastrojeno sveštenstvo.[5] U nastojanju da arbitrira u laičkim stvarima (obrazovanju, politici, kulturi) ili težnji da religija dobije integrišuću ulogu unutar nacije sastavljene od različitih veroispovesti, sveštenstvo može podstaći versku netolerantnost i antagonizam. U zemljama u tranziciji ovakva nastojanja sveštenstva su i danas prožeta navodno borbom protiv „komunizma i ateizma“, čime se relativizuju civilizacijska dostignuća i načela sekularizacije, podvojenosti crkve i države i laicizacija obrazovanja. Otuda je česta pojava zloupotrebe religije u nereligiozne svrhe, posebno ukoliko se religija instrumentalizuje u nacionalističke, šovinističke ili neke druge radikalističke (fundamentalizam) procese zarad osvajanja vlasti ili političkih ciljeva.   

Činioci verskih sukoba u savremenom društvu su brojni i raznovrsni. Prilikom njihovog sagledavanja i analize mora se imati u vidu da su oni, u istoj meri kao i religija, uvek istorijski, društveno-politički i kulturno određeni, pa se javljaju u različitim oblicima i sadržajima. Stoga treba istaći dve važne činjenice: 1) da je religija pre svega svojevrsni kulturni i simbolički sistem, koji sadrži i dobrim delom formira etičke parametre i postavlja moralne okvire u svim društvima i 2) da verska različitost kao takva ne predstavlja primarni faktor sukoba, na šta ukazuje mirni suživot različitih konfesija i veroispovesti u razvijenim demokratskim višenacionalnim državama. Verska različitost postaje značajna samo kada se spoji sa:

1. sistemskim etnonacionalizmom i šovinizmom u autoritarnom i totalitarnom društveno-političkom poretku, koji je nacionalno i konfesionalno heterogen, i
2. društvenim okolnostima u kojima su došli do izražaja aspekti: duboke društvene i kulturne krize, bezperspektivnosti društvene većine i regresivni socijalno-politički tokovi.

U takvim sociostrukturnim i kulturnim uslovima nacinalno-politički ili šovinistički instrumentalizovana od strane etnonacionalističkih elita, konfesionalna i verska različitost postaju značajan faktor socijalne distance, podvajanja, sukobljavanja, masovnih progroma, verskog fanatizma i nasilja „u ime vere“. Istraživanja su potvrdila da dugotrajne socijalne i moralne krize stvaraju uslove za povratak religiji kao alternativnom vrednosnom sistemu, a ne samo kao utehi i bekstvu od kompromitovanog zvaničnog sistema vrednosti. Međutim, širenje religije i jačanje njene uloge u društvu, što je zakonomerna pojava u uslovima socijalnih kriza, ne znači istovremeno stvaranje uslova za međuverske sukobe u konfesionalno heterogenom društvu, niti izrazita religioznost društvenih grupa sama po sebi proizvodi versku netoleranciju, klerikalizm ili fundamentalizam.[6]

Osim socijalne i moralne krize, kao značajan činilac verskih sukoba javlja se kriza kolektivnog identiteta. U tim uslovima traganje za novim uzorima identifikacije najčešće vode ka naciji i/ili religiji. Pad socijalističkih režima u SSSR i Jugoslaviji, kako ističe S. Hantington, „učinio je da ljudi više nisu mogli da se identifikuju kao komunisti, sovjetski građani ili Jugosloveni i očajnički su tražili nove identitete. Oni su ih našli u starim substitutima etniciteta i religije.“[7] Uzrok tome nije samo ideološki vakum, nastao porazom socijalističke ideologije, već i veštačko nacionalističko i versko raspoloženje koje podstiču političke elite koje se bore za vlast. Potencirajući mitologiju, istoriju i religiju, koje je režim decenijama potiskivao, stvorili su se uslovi za narastanje verskih osećanja, i oživljavanje religiozne ideologije, odnosno svojevrsne religiozne (tačnije crkvene) renesanse u svim istočnoevropskim zemljama. Međutim, u slučaju Balkana, versko osvešćivanje povezano sa odsustvom spremnosti etnopolitičkih „elita“ na dijalog, toleranciju i kompromis, kretalo se u pravcu verskog ostrašćivanja, oštrih i krvavih sukoba sa verskom komponentom.

 Do širenja verske netolerancije često dolazi kada se jačanje uloge religije spoji sa drugim socijalnim činiocima, u prvom redu sa režimskim ili vanrežimskim nacionalizmom. Tada se stvara socijalni okvir u kome verski sukobi, u etnički i konfesionalno heterogenim društvima, zadobijaju nacionalnu i političku formu i sadržaj. U tim društvenim okolnostima verski sukobi se stapaju u nacionalne, a religioznost se ispoljava u militantnim oblicima.[8]

Uzroci verskih sukoba su najočigledniji u višenacionalnim zaostalim društvima u kojima se religija i nacija tesno prožimaju. Tada se verski sukobi javljaju kao stalan pratilac, ali i činilac međuetničkih napetosti. Materijalna beda uz povezivanje religije sa nacionalističkom politikom, stvaraju društvenu situaciju u kojoj dolazi do oštrog nacionalnog i verskog podvajanja i povećanja šovinizma, koji veoma lako prelazi u nacionalni i verski fanatizam. Pritom je važno istaći da nacionalni i verski šovinizam čine dva pola iste celine i da prestavljaju kako društveni tako i socio-psihološki fenomen koji ima sopstvenu logiku i zakone nastanka i razvoja.

Religiozna isključivost otvara prostor za verski šovinizam, koji se lako transformiše u verski militarizam i fanatizam. Međutim, transformacija religijske isključivosti u masovni verski fanatizam nije moguća bez politizacije religije, odnosno prožimanja nacionalne oligarhije i teokratskih krugova. Politizacija verskih institucija i teologizacija države bila je prisutna na prostorima Jugoslavije početkom devedesetih godina  20. veka (posebno u Hrvatskoj i Bosni), što je rezultiralo masovnim nacionalnim pogromima koji su imali i versku dimenziju, mada ona nije bila primarna. U tom smislu, sociolog F. Tial smatra da u jugoslovenskom ratu „religiozni faktori nisu bili pokretači rata sami po sebi – oni su samo pojačavali ili pratili nacionalne krize. Crkve po sebi ne mogu da propovedaju nasilje, ali one čine apologiju odbrani nacije zato što to odgovara odbrani religioznog identiteta“.[9]

Verske sukobe u savremenom društvu podstiče i osnivanje političkih pokreta ili partija i sticanje političke moći radikalnih klerikalnih krugova unutar glavnih crkava. Verski sukobi nastali na tim osnovama najčešće u ime odbrane „naše vere“, vremenom gube vezu sa religijom i šire se po zakonitostima i logici rata.[10]

Verski sukobi nastaju i kada postoji neravnopravnost u društvenom položaju i slobodi upražnjavanja različitih religija ili konfesija, ili se političkom manipulacijom generiše masovno uverenje o postojanju takve neravnopravnosti. Česta su pojava, ističu istraživači, i „paraverski i kvaziverski sukobi sa izraženom ‘verskom dominantom’ koji nastaju kada se sprečava slobodno ispovedanje religije od strane nedemokratskog političkog poretka. To je u suštini, sukob političkog režima i dela naroda određene vere.“[11] U tim uslovima, etničke, verske i druge manjine osećaju potrebu da se zaštite od „majorizacije“ koju vrši ili može da vrši „vodeća nacija“ i dominantna verska institucija. Izlaz se nalazi u zatvaranju u uže nacionalno-verske homogenizovane jedinice-područja. To neizbežno vodi jačanju veza sa matičnom crkvom i rađanju separatističkih tendencija koje vuku ka građanskom ratu.

Verski sukobi imaju najveći intenzitet u uslovima formiranja koalicije klerikalistički orijentisanog sveštenstva, nacionalističko-političke i kulturne „elite“. Tada se posredstvom nacional-šovinističke ideologije (koja sadrži i versku dimenziju), proizvodi militarizacija i fanatizacija najvećeg dela društva, što je drugi izraz za totalitarizam. Slični uslovi postojali su i na prostoru bivše Jugoslavije. Naime, latentna nacionalno-verska netrpljivost i netolerantnost u višekonfesionalnom jugoslovenskom društvu vrlo lako se pretvorila u rat u ime vere i nacije.

            Zaključna razmatranja

Na prostorima bivših socijalističkih federacija, početkom devedesetih godina  20. veka, bio je karakterističan fenomen intenzivne revitalizacije i nacionalnog i religijskog uz snažne medijske manipulacije. Ovaj proces, s jedne strane, odvijao se u pravcu deizacije nacije, odnosno u pravcu njenog transformisanja u gotovo kvazireligijsku zajednicu. Istovremeno dolazilo je do sve veće harizmatizacije etnopolitičkih vođa, pri čemu su harizmatske nacionalno-političke vođe, potpomognute delovima netolerantnog sveštenstva, dovele su do militarizacije i fanatizacije najvećeg dela svog stanovništva, što je za posledicu imalo civilizacijski neshvatljive progrome na kraju  20. veka. Naravno u svemu tome medijske percepcije tih konflikata imale su svoju političku pozadinu i poruku upućenu širem međunarodnom i unutrašnjem konzumentskom javnom mnenju.

Otpočinjanjem sukoba i na tlu SFRJ krajem  20. veka (Hrvatska, Bosna, Kosovo i Metohija, Makedonija), verska komponenta (u uzrocima, sadržajima i motivima) je bila neznatno prisutna. Istraživači tvrde da religijski problemi nisu ključni za dezintegraciju Jugoslavije i ratne sukobe. Ističe se da ovi sukobi nisu vođeni zbog religije, nego je religija pre svega služila kao jedina vidljivija razlika putem koje su etnički srodni narodi, koji govore istim jezikom, mogli, lakše da artikulišu mnogo dublje i složenije razloge za svoje sukobe.[12] Religija je zato na ovim prostorima medijski nametnuta „odozgo“, od strane nacionalno-političkih oligarhija u cilju očuvanja ili sticanja vlasti. Značajnu ulogu u tome imale su versko-političke militantne institucije (katoličke i islamske), sa sedištem izvan tadašnjih jugoslovenskih granica, ali i pojedine muslimanske i katoličke države.[13] Zato su ti sukobi, pored nacionalno-političke, imali delom i versku dimenziju, jer se religija javila kao značajan element etniciteta. To je i razlog što se rat u drugoj Jugoslaviji doživljavao među sukobljenim narodima i kao međureligijski sukob.

Ono što važi za religiju kao posredan faktor jugoslovenskih sukoba svakako se ne odnosi na verska sedišta i klerikalistički nastrojeno sveštenstvo, kako hrišćansko tako i islamsko. Prema mišljenju istraživača, „u ovim sukobima Vatikan je imao veliku ulogu. Papa je Hrvatsku proglasio ‘bedemom hrišćanastva’ i ‘požurio’ da pomogne diplomatsko priznavanje pre nego što je to učinila Evropska zajednica. Vatikan je tako postao strana u sukobu, što je imalo posledice 1994. godine, kada je papa planirao posetu tri republike. Ipak on je otišao u Zagreb gde je odao počast kardinalu Alojziju Stepincu, koji je bio povezan sa fašističkim hrvatskim režimom u Drugom svetskom ratu, koji je progonio i klao Srbe, Cigane i Jevreje.“[14]

U sukobima u bivšoj Bosni i Hercegovini, kasnije Kosovu i Metohiji, muslimanske države su bile prisutne na svim poljima. Osim finansijske pomoći koja je, prema nekim podacima, iznosila više od 2 milijarde dolara za naoružanje u Bosni i Hercegovini, ove države, u prvom redu Turska, Iran, Alžir, Sudan, Egipat, Saudijska Arabija, Pakistan, Avganistan i druge, nezvanično su slale i ljude (mudžahedine) za ilegalne i terorističke aktivnosti, koji su prema podacima UN, obučili na hiljade Bosanaca, a potom i Albanaca sa Kosova i Metohije, za specijalne islamističke brigade.[15]

Sukobi između Albanaca i Srba na Kosovu i Metohiji, Albanaca i Makedonaca u Makedoniji, kao najvažnijih karika u lancu političkih kriza, sukoba i rata u bivšoj Jugoslaviji, zahvataju područja nacionalnog, političkog i državnog, ali i dublje sfere života, posebno područje verskog. Zbog svoje složenosti ti sukobi su bili najvažniji sukobi na tlu Evrope, koje su pojedini teoretičari smatrali čak i sukobima između dve civilizacije: pravoslavlja i islama.[16] Iako takva klasifikacija sukoba na tlu bivše Jugoslavije nije utemeljena po svim osnovnim odlikama koje su oni nosili u sebi, postoji bojazan da bi u budućnosti, zbog loše anticipacije svih učesnika društvenog života i „loše“ istorije međugrupnih/međuetničkih i međukonfesionalnih odnosa, neki slični sukobi mogli poprimiti i tu dimenziju, naravno gledano u najširem međunarodnom kontekstu. Nakon proteklog vremena, međutim, često se zaboravlja da su nezamenljivu početnu ulogu u razbijanju jugoslovenske zajednice na simboličkom nivou imali masovni mediji koji su trasirali put za buduće sukobe, a pripadnike drugih nacija i religija pretvorili u neprijatelje i učinili ih legitimnim ratnim ciljem.

Literatura:

2003. S. Goldstein, International Relations (fifth edition), New York: Longman, 2003.
2004. Gartner, A. Hyde-Price, E. Reiter, (eds), Europe’s New Security Challenges, London: Lynne Reinner Publishers, Boulder, 2001.

LJ. Despotović (2010) Politički mitovi i ideologije, Kairos, Sremski Karlovci.

S. Milašinović, Neoliberal totalitarism – Possibilities of origination in post-Dayton era /Possibilities of origination in post-Dayton era, OESC, CEI, Universitas del Litarale, Centro di Ricerche Scientifiche di Capodistria University of Primorska, Science and Research Centre of Koper.

S.Milašinović, R. Milašinović, Uvod u teorije konflikata, FCO, Beograd, 2004

M. Bajagić, Izazovi i pretnje u izmenjenom kontekstu bezbednosti, Beograd: Fakultet političkih nauka, 2006.

T. Ling, Istorija religije istoka i zapada, Beograd, 1990.

M. Jevtić, Prikaz Đ. Šušnjić, Religija 1, 2, Sociološki pregled, No.1-2, 1999.

Z. Vidojević, Društveni sukobi od klasnih do ratnih, Beograd: Institut za novinarstvo, 1993.

M. Haralambos, M. Holborn, Sociologija: Teme i perspektive, poglavlje VII. Zagreb, 2002.

D. Simeunović, Osnovi političkih nauka, Praktikum, Beograd, 1994.

M. Jevtić, Verski činilac u savremenim Balkanskim odnosima, Zbornik: Savremeni procesi i odnosi na Balkanu, Beograd: Fakultet političkih nauka i IMPP, 1997.

1994. Casanova, Public Religions in the Modern World, Chicago: University of Chicago Press, 1994.

S. Hantington, Sukob civilizacija, Podgorica: CID, 1998.

J. Vidaković, Društevni konflikti – Bosna i Hercegovina, Sarajevo: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 2003, str. 42.

G.V.F. Hegel, Filozofija religije, EIDOS, Beograd, 1995, str. 9 i 17.

Đ. Šušnjić, Religija, Čigoja štampa, Beograd, 1998.

S. Moskovisi, Doba gomile (2 deo), Beograd: Čigoja štampa, 1997, str. 295.

D. Đorđević, Religioznost stanovništva Jugoslavije, TEME, 1/2. Niš, 1999.

Z. Golubović i dr.: Društveni karakter i društvene promene u svetlu nacionalnih sukoba, Beograd: IFDT, 1995.

Z. Kuburović, Verske zajednice u Jugoslaviji i njihovi međusobni odnosi, Novi Sad: Filozofski fakultet, 1999.

S. Gredelj, Klerikalizam, etnofilentizam, antiekumenizam i (ne)tolerancija, Beograd: Sociologija, 2/1999.,

V. Stanovčić, Političke ideje i religija, Beograd: Politeia, 1999, str. 211-217.

M. Jevtić, Religija kao faktor integracije na balkanu, Beograd, 2000.

1995. Robertson, Globalization Theory and civilization Analysis, Comparative Civilization Review, 17/1995.
1996. Pipes, In the Path of God: Islam and Political Power, New-York: Basic Books, 1998, p. 170.

S. Avramov, Opus Dei, Veternik: Idij, 2000, str.18-29.

1995. Learer, Fundamentalism and Freemasonry, New York, 1995.

V.Goati, Politička sociologija, Beograd, 1978.

Š. Bahtijarević, Religijska svest društvenih grupa – U: Revija za sociologiju, br.1-4/86.

M. Vukmanović, „Religijski pluralizam i mogućnost koegzistencije u multikonfesionalnim zajednicama“. – Zbornik: Sociološka i politikološka osnova tranzicije u centralnoj i istočnoj Evropi, Beograd: Institut društvenih nauka, 1999.

New Conflicts in Europe & Resolution, 2001, Current Decisions Report, No 4, Oxford Research Group.

[1] J. Vidaković, Društevni konflikti ‒ Bosna i Hercegovina, Sarajevo: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 2003, str. 42.

[2] Đ. Šušnjić, Religija, Čigoja štampa, Beograd, 1998.

[3] D. Đorđević, Religioznost stanovništva Jugoslavije, TEME, 1/2. Niš, 1999; Z. Golubović i dr.: Društveni karakter i društvene promene u svetlu nacionalnih sukoba, Beograd: IFDT, 1995; S. Hantington, Sukob civilizacija, op. cit.

[4] Z. Kuburović, Verske zajednice u Jugoslaviji i njihovi međusobni odnosi, Novi Sad: Filozofski fakultet, 1999.

[5] O netolerantnosti sveštenstva tokom ratova na prostorima SFRJ tokom 90-ih godina XX veka videti  S. Gredelj, Klerikalizam, etnofilentizam, antiekumenizam i (ne)tolerancija, Beograd: Sociologija, 2/1999.

[6] Š. Bahtijarević, „Religijska svest društvenih grupa”. – U: Revija za sociologiju, br.1-4/86. str.115; Z. Vidojević, Društveni sukobi od klasnih do ratnih, Beograd, 1993, str. 212-214.

[7] S.Hantington, Isto, str. 290

[8] S, Milašinović, R., Milašinović, Uvod u teorije konflikata, FCO, Beograd, 2004

[9] Le Mond diplomatique, 1/1998

[10] Uporedi: Z. Vidojević, Isto, str. 207.

[11] Isto, str. 208.

[12] M. Vukmanović, „Religijski pluralizam i mogućnost koegzistencije u multikonfesionalnim zajednicama“. –  Zbornik: Sociološka i politikološka osnova tranzicije u centralnoj i istočnoj Evropi, Beograd: Institut društvenih nauka, 1999.

[13] O pomoći hrvatskoj vladi tokom akcije „Oluja“ vidi u: S. Hantinkton, Isto, str.198-264.

[14] Payne, J.L.: Why Nations Arm.

[15] S. Hantington, op. cit.

[16] New Conflicts in Europe & Resolution, 2001, Current Decisions Report, No 4, Oxford Research Group.