Autor: msr Srđan Graovac, istoričar
Londonskim mirovnim ugovorom iz 1913. godine stavljena je tačka na Prvi balkanski rat, jedan od najvažnijih događaja za sudbinu balkanskih naroda. Rezultat vojevanja Srbije, Bugarske, Grčke i Crne Gore te 1912. i 1913. godine bio je konačna pobeda nad Osmanlijskim carstvom i istiskivanje najvećeg dela turske države sa Starog kontinenta, izuzev uskog pojasa oko Istanbula. Mir postignut u Londonu, verifikovao je turske teritorijalne gubitke i utvrdio je nove granice Osmanlijskog carstva, ali nije definisao linije razgraničenja između samih saveznika na oslobođenim teritorijama, što je predstavljalo „jabuku razdora” i uzrok izbijanja Drugog balkanskog rata.
Prvi balkanski rat počeo je 8. oktobra 1912. godine. Međutim, već u novembru mesecu, nakon poraza turskih snaga kod Bitolja, bilo je jasno da su saveznici ostvarili potpunu dominaciju nad Balkanom, izuzev okoline Istanbula. Vardarska armija, najjača turska oružana formacija na tom prostoru uništena je od strane srpske vojske. Turcima lojalne snage povukle su se u svoja poslednja uporišta, utvrđene gradove Janjinu i Skadar. Sa druge strane bugarske snage u nastupanju prema Istanbulu zaustavljene su pred Jedrenom, gde su osmanlijske trupe branile svoje poslednje neizolovano uporište u Evropi. U tim okolnostima Turci su već u novembru mesecu bili zainteresovani za otpočinjanje pregovora o primirju, koje im je, s obzirom na stanje na bojištu, bilo preko potrebno. Ključnu ulogu u tom procesu pokretanja mirovnih pregovora odigrale su velike sile, koje nisu imale nameru da sudbinu tog geostrateški važnog prostora prepuste balkanskim državama. Inače, u tom trenutku u Evropi postoje dva moćna i međusobno suprotstavljena vojno-politička saveza. Antanta, koja okuplja Rusiju, Veliku Britaniju i Francusku, kao i Trojni savez sastavljen od Nemačke, Austrougarske i Italije. Rusija je u tom trenutku bila svojevrstan protektor Balkanskog saveza, neko ko je kumovao njegovom stvaranju i nameravao da preko njega ostvaruju svoje interese u tom delu Evrope. Tačnije, Rusija je računala da bi pobeda balkanskih saveznika i poraz Nemcima bliskih Turaka, predstavljao branu daljoj germanskoj ekspanziji prema Istoku. Samim tim, Rusija bi onemogućila da se germanski faktor ugnezdi na Bosforu i ovlada tim za njih esencijalno važnim moreuzima. Sa druge strane Austrougarska, kao eksponent germanske politike na Balkanu, imala je svoje planove o prodoru ka Vardarskoj dolini i dalje prema Solunu. Beč je na taj način računao da će ostvariti dominantan položaj na Balkanu i obezbediti pristup važnoj luci na Egejskom moru. Sa treće strane, Italija je težila uspostavljanju kontrole nad balkanskom obalom Jadranskog i Jonskog mora, odnosno ka ekspanziji na tom prostoru. Samim tim, ni jednoj od tih direktno zainteresovanih sila za Balkan nije smetalo izbijanje Prvog balkanskog rata, jer su u novonastalom zapletu videli priliku da se angažuju i realizuju svoje interese. Rusija se uzdala u pobedu saveznika i ostvarenje svojih ciljeva, a Austrougarska i Italija u njihov poraz, koji bi im dao povod za možda i direktnu vojnu akciju.
Pobede balkanskih saveznika i brzo napredovanje njihovih trupa, naročito su razočarale političke krugove u Beču. Srpska vojska je stavila Novopazarski sandžak i Vardarsku dolinu pod svoju kontrolu, čime je put planiranoj austrougarskoj ekspanziji ka Egejskom moru bio zatvoren. U novonastalim okolnostima militaristička struja u Beču otvoreno je tražila da se Austrougarska vojno angažuje, kako bi zaštitila svoje interese. Pošto bi intervencija Austrougarske, sasvim izvesno isprovocirala reakciju Rusije, postojala je realna opasnost da ovaj regionalni sukob dobije evropski, pa čak i globalni karakter. Upravo zato, velike sile posebno zainteresovane za izbegavanje eskalacije sukoba, poput Britanije, Francuske i Nemačke, podstakle su otpočinjanje mirovnih pregovora. Već 17. decembra 1912. godine u Londonu je formirana svojevrsna ambasadorska konferencija, sastavljena od diplomatskih predstavnika velikih sila. Ruski, francuski, nemački, italijanski i austrougarski ambasadori, zajedno sa predstavnicima domaćina, preuzeli su na sebe ulogu ključnih činilaca u traganju za mirovnim rešenjem, kojim bi se stavila tačka na Prvi balkanski rat. Iako su 17. decembra zvanično počeli pregovori u Londonu, treba naglasiti da je razgovora o primirju bilo još u novembru mesecu. Pritisnuti neuspesima na bojnom polju, Turci su već tada tražili posredovanje velikih sila kako bi ratne operacije bile zaustavljene. Isto tako, uputili su direktan poziv Bugarima da otpočnu mirovne pregovore. Verujući u konačan uspeh ofanzive svojih trupa, vlada u Sofiji je zanemarila turski predlog. Međutim, onda kada je nadiranje Bugara prema Istanbulu zaustavljeno i kada su njihove ofanzivne akcije izgubile oštrinu, onda je i zvanična Sofija obavestila saveznike o turskoj mirovnoj inicijativi. U tom trenutku Bugarska, Grčka, Srbija i Crna Gora već su ostvarili najveći deo svojih ratnih planova. Sveli su Turke na okolinu Istanbula i nekoliko enklava u dubini Balkanskog poluostrva. Samim tim, kada se i pritisak velikih sila pojačao u pravcu otpočinjanja mirovnih pregovora, stvoreni su preduslovi za rad ambasadorske mirovne konferencije u Londonu.
Balkanski saveznici su na tim pregovorima zauzeli jasan stav, Turci se konačno i bespovratno moraju povući sa Balkana i saveznicima prepustiti preostale enklave (Janjina i Skadar). Porta je sa druge strane nudila rešenje koje je podrazumevalo stvaranje, od njihovih izgubljenih teritorija na Balkanu, dve autonomne oblasti, Makedoniju i Albaniju. Albanija bi na čelu imala princa iz osmanlijske dinastije, a Makedonija, koja bi obuhvatala Vardarsku, Pirinsku i Egejsku Makedoniju sa Solunom, dobila bi monarha iz neke evropske vladarske kuće. Time bi integritet Osmanlijskog carstva bio očuvan, a tekovine Prvog balkanskog rata za saveznike suštinski obezvređene. Samim tim, balkanske države oštro su se usprotivile turskom predlogu, dok su velike sile gledale kako da iz te situacije izvuku najviše koristi za svoje interese. Upravo zato su Austrougarska, ali i Italija, postale najveći zagovornici stvaranja nezavisne Albanije. I Beč i Rim su planirali da preko albanskog faktora ubuduće ostvaruju svoje planove na Balkanu, tako da je za njih to pitanje bilo od prvorazrednog značaja. Iako se Rusija isprva protivila takvom rešenju, pod pritiskom saveznika iz Londona i Pariza morala je da popusti. Za Trojni savez stvaranje Albanije bila je crvena linija od koje nisu mogle odstupiti ni po cenu rata. Pošto je za Francusku i Britaniju formiranje Albanije bilo bolje rešenje od eskalacije sukoba, zvanični Sankt Peterburg se morao saglasiti sa voljom ostalih velikih sila. Samim tim, jedna od najznačajnijih tekovina Prvog balkanskog rata bila je i nezavisna Albanija, koja će postati kamen spoticanja u daljim odnosima balkanskih saveznika. Naime, prema ranijem dogovoru Beograda i Sofije, Srbija je trebalo da dobije severnu i srednju Albaniju sa lukom Drač, što je za zvanični Beograd bio najviši interes. Izlaz na more predstavljao je imperativ srpske politike tog vremena. Naročito nakon Carinskog rata (1906–1911), koji je učvrstio političke krugove u Beogradu u mišljenju da je slobodan pristup moru i luka na Jadranu od egzistencijalne važnosti za Kraljevinu Srbiju. Stvaranjem Albanije, koju je bečka diplomatija želela što više da teritorijalno ojača takvi planovi postali su samo san, a Srbija je kompenzaciju morala da potraži na drugoj strani, u Vardarskoj Makedoniji gde je neminovno ulazila u sukob sa Bugarskom.
Iako je za Srbiju takav razvoj situacije bio krajnje nepovoljan, pod pritiskom velikih sila, pogotovo Rusije, Francuske i Britanije, Beograd je morao da popusti. Stvaranje Albanije postala je realnost, a o njenim granicama konačnu reč imale su velike sile. Takođe, velikim silama je prepušteno da odlučuju o Kritu i egejskim ostrvima, dok je od Turske traženo da se odrekne svih teritorija zapadno od linije Midija – Rodosto. Pod pritiskom velikih sila 22. januara 1913. godine Turci su popustili i prihvatili takvo mirovno rešenje. Međutim, ispostavilo se da tu nije kraj. Podstaknuti iz Berlina i Beča, Mladoturci su izveli državni udar, preuzeli vlast u zemlji i odbacili sporazum. Bio je to znak da će se rat nastaviti. Očigledno je da su Nemci i Austrougari koristili mirovne pregovore kako bi Turcima kupili vreme, ne bi li njihove sveže snage iz Male Azije pristigle na balkansko bojište. Svakako da zvanični Berlin i Beč nisu bili zadovoljni ovakvim raspletom situacije i proterivanjem Turaka sa Balkana. Nemci su godinama unazad mnogo ulagali u stvaranje dominantnog uticaja na Bosforu, tako da je tursko potiskivanje značilo i slabljenje njihovog uticaja. Samim tim, podstakli su ratnu struju u Istanbulu da preuzme vlast i ponovo pokuša da se vojnički obračuna sa balkanskim saveznicima. Čak i da ne ostvare konačnu pobedu, određenim ratnim uspesima Turci su svakako mogli da poprave svoju pregovaračku poziciju. Međutim, vreme je pokazalo da Turci više nisu imali ni snage ni kapaciteta za bilo kakvu opsežniju vojnu akciju. Nastavili su da trpe poraze, u kojima su izgubili Janjinu, Jedrene, a na kraju i Skadar.
Pad Jedrena izazvao je veliku uzbunu u evropskim prestonicama. Bugarska vojska je sad imala otvoren put prema Istanbulu, što je ugrožavalo interese velikih sila, a na prvom mestu Rusije. U tim momentima najmoćnije zemlje pomišljale su čak i na okupaciju Istanbula i moreuza. Samim tim, u više nego uzavrelim međunarodnim okolnostima, diplomatija je ponovo preuzela glavnu reč. Velike sile su uobličile konačan tekst Londonskog mirovnog ugovora, koji je potpisan 30. maja 1913. godine i koji se sastojao od osam članova:
član 1.
Od dana izmene ratifikacija ovoga Ugovora vladaće večiti mir i prijateljstvo između NJegovog Veličanstva Cara Otomana, s jedne strane, i NJihovih Veličanstava Suverena saveznika, s druge strane, kao i između NJihovih naslednika i podanika.
član 2.
NJegovo Veličanstvo Car Otomana ustupa NJihovim Veličanstvima Suverenima saveznicima sve oblasti Svoga Carstva na evropskom kontinentu zapadno od pruge povučene od Enosa na Jegejskom Moru do Midije na Crnom Moru, izuzimajući Arbaniju.
Tačnu graničnu prugu od Enosa do Midije povući će jedna međunarodna komisija.
član 3.
NJegovo Veličanstvo Car Otomana i NJihova Veličanstva Suvereni saveznici izjavljuju da ostavljaju NJegovom Veličanstvu Caru Nemačke, NJegovom Veličanstvu Caru Austrije, Kralju Češke itd. i Apostolskom Kralju Ugarske, Gospodinu Predsedniku Francuske Republike, NJegovom Veličanstvu Kralju Velike Britanije i Irske i Britanskih Prekomorskih Oblasti, Caru Indije, NJegovom Veličanstvu Kralju Italije i NJegovom Veličanstvu Caru svih Rusija, da odrede granice Arbaniji i urede sva ostala pitanja koja se tiču Arbanije.
član 4.
NJegovo Veličanstvo Car Otomana izjavljuje da ustupa NJihovim Veličanstvima Suverenima saveznicima ostrvo Krit i da se odriče svih suverenih i drugih prava koje je imao nad ovim ostrvom.
član 5.
NJegovo Veličanstvo Car Otomana i NJihova Veličanstva Suvereni saveznici izjavljuju da poveravaju NJegovom Veličanstvu Caru NJemačke, NJegovom Veličanstvu Caru Austrije, Kralju Češke itd. Apostolskom Kralju Ugarske, Gospodinu Predsedniku Francuske Republike, NJegovom Veličanstvu Kralju Velike Britanije i Irske i Britanskih Prekomorskih Oblasti, Caru Indije, NJegovom Veličanstvu Kralju Italije i NJegovom Veličanstvu Caru svih Rusija da odrede položaj svih otomanskih ostrva u Jegejskom Moru, osim ostrva Krita, i poluostrva Atosa.
član 6.
NJegovo Veličanstvo Car Otomana i NJihova Veličanstva Suvereni saveznici izjavljuju da finansijska pitanja, proizašla iz ratnog stanja kome se čini kraj i ustupanja gore pomenutih oblasti, ostavljaju međunarodnoj komisiji, koja je sazvana u Parizu i na koju su Oni poslali Svoje predstavnike.
član 7.
Pitanja ratnih zarobljenika, pravosuđa, podanstva i trgovine biće uređena pojedinačnim ugovorima.
član 8.
Ovaj će Ugovor biti ratifikovan i ratifikacije izmenjene u Londonu u što je moguće kraćem roku.
U potvrdu toga Punomoćnici Visokih Strana ugovornica potpisali su ovaj Ugovor i na nj stavili svoje pečate.
Londonski mirovni ugovor, kojim je okončan Prvi balkanski rat, suštinski je odredio samo granice turske države, odnosno, definisao njene teritorijalne gubitke. Međutim, tim ugovorom nije izvršeno razgraničenje između balkanskih država na oslobođenim teritorijama, a spornih pitanja bilo je na pretek. Samim tim, odnosi između Srbije, Bugarske i Grčke bili su i više nego zategnuti, tako da do razoružanja savezničkih trupa nije ni došlo. Time je i seme Drugog balkanskog rata bilo posejano.
Izvori i literatura
Ratković, B., Đurišić, M., Skoko, S. (1972). Srbija i Crna Gora u Balkanskim ratovima 1912–1913, Beogradski izdavačko-grafički zavod, Beograd
Perović, B. (1959). Prvi balkanski rat 1912–1913. knj. 1, Operacije srpske vojske, Istorijski institut Jugoslovenske narodne armije, Beograd
Ratković, B. (1975). Prvi balkanski rat 1912–1913. knj. 2, Operacije srpske vojske, Vojnoistorijski institut, Beograd
Đurišić, M. (1959). Prvi balkanski rat 1912–1913. knj. 3, Operacije crnogorske vojske, Istorijski institut Jugoslovenske narodne armije, Beograd
Skoko, S. (1968). Drugi balkanski rat 1913. knj. 1, Uzroci i pripreme rata, Vojnoistorijski institut, Beograd
Skoko, S. (1975). Drugi balkanski rat 1913. knj. 2, Tok i završetak rata. Vojnoistorijski institut, Beograd
Ostavi komentar