Autor: msr Ognjen Karanović, istoričar
Logor Jasenovac bio je najveći koncentracioni i logor smrti u tadašnjoj Nezavisnoj Državi Hrvatskoj na prostoru okupirane Jugoslavije za vreme Drugog svetskog rata. Formiran je u avgustu 1941. godine u okolini istoimenog gradića, a uništile su ga ustaše aprila 1945. godine da bi sakrile svoje zločine. „Radni logor Jasenovac“, kako ga naziva hrvatska državna administracija, bio je stratište za Srbe, Rome i Jevreje, svih uzrasta, polova, socijalnih, obrazovnih i drugih profila, kao i za komuniste, partizane, pomagače i simpatizere Srba, Roma i Jevreja. Sistem logora Jasenovac je bio zloglasan po varvarskim metodama i velikom broju žrtava. Logor Jasenovac je bio prvi sistematski izgrađivani logorski kompleks na teritoriji Nezavisne Države Hrvatske, jedini koji je neprekidno delovao sve do kraja njenog postojanja, najveći po prostoru koji je zauzimao, po broju logoraša koji su kroz njega prošli i po broju žrtava koje su u njemu stradale. U njega su se upućivali ne samo muškarci, nego i žene i deca. Sistem koncentracionog logora Jasenovac je u egzilu osmislio Vjekoslav Luburić, koji je bio i njegov prvi komandant. Prof. dr Gideon Grajf, istoričar specijalizovan za Holokaust, autor izuzetno značajne monografije „Jasenovac – Aušvic Balkana – Ustaška imperija okrutnosti“, kaže: „Jasenovac je daleko brutalniji od Aušvica.”
U Nezavisnoj Državi Hrvatskoj je izvršen pogrom, novijoj istoriji nepoznat i po broju ubijenih i po metodama, nad nehrvatskim stanovništvom u Bosanskoj Krajini i Hrvatskoj. Ovaj pogrom je viši od genocida. Ni pravna ni moralna terminologija ne poznaju primerenu kvalifikaciju za ovakvu neljudskost. Istina o ovom pogromu srpske, romske i jevrejske dece nije potrebna samo žrtvama, već i hrvatskoj deci, a naročito u poznatim konstelacijama srpsko-hrvatskih istorijskih odnosa. Na dan 9. oktobra 1942. godine Luburić Vjekoslav zvani Maks je na svečanosti u Jasenovcu, koju je priredio kao proslavu godišnjice svoje krvave vladavine, u svom govoru rekao: „… I tako smo vam mi u ovoj godini ovdje u Jasenovcu poklali i više ljudi nego osmanlijsko carstvo za cijelo vreme boravka Turaka u Evropi“. Koncentracioni logor Jasenovac sačinjavalo je nekoliko logora osnovanih u kratkim vremenskim periodima, na većoj ili manjoj udaljenosti od samoga mesta Jasenovac. Ustaše su čitavo njegovo stanovništvo pobile ili su ga preselile, a u samo mesto smestili stalan ustaški garnizon. Sam logor je bio sistem od 5 glavnih i nekoliko manjih logora i gubilišta koji su pokrivali ukupno oko 210 km² blizu ušća Une u Savu. Kampovi su bili: Kamp I Bročice, Kamp II Krapje, Kamp III Ciglana, Kamp IV Kožara, Kamp V Stara Gradiška. Dodatna bliska područja sa gubilištima su bila: Gradina, Jablanac, Uštice, Mlaka, Dubica (krečana) i Granik (na reci Savi).
Od leta 1941. do proleća 1945. smrt se pojavljivala u mnogobrojnim oblicima. Zatvorenike i sve one koji su završili u Jasenovcu ustaše su klale posebno oblikovanim noževima ili su ih ubijale sekirama, maljevima i čekićima; bivali su takođe i streljani ili vešani po drveću ili banderama. Neki su živi spaljivani u usijanim pećima, kuvani u kazanima ili davljeni u reci Savi. Ovde su korišćeni najraznovrsniji oblici mučenja – metalnim predmetima čupali su nokte na rukama i nogama, ljude su oslepljivali zabijajući im igle u oči, meso su im kidali a zatim solili. Takođe su ljude žive drali, odsecali im noseve, uši i jezike sekačima za žicu, i šila im zabadali u srce. Ćerke su silovali pred očima majki, a sinove mučili pred očima njihovih očeva. Prosto rečeno – u konclogorima u Jasenovcu i Staroj Gradiški ustaše su prevazišle sve ono što čak ni najbolesniji um nije mogao da zamisli i sprovede, po pitanju brutalnosti sa kojom su ljudi ubijani. Kao jedan od ostataka mučenja u Jasenovcu ostala je tzv. topola užasa na kojoj su u ogromnom broju vešani logoraši. LJudi u Jasenovcu više nisu ni bili ljudska bića, već objekti podesni za iživljavanje svakog ustaškog hira. Čak su i nacistički generali bili zapanjeni užasima Jasenovca. Tako je general fon Horstenau, Hitlerov izaslanik u Zagrebu, zapisao u svom ličnom dnevniku za 1942. godinu da su ustaški logori u NDH bili „suština užasa“, a Artur Hefner, oficir zadužen za transport radne snage u nemački Rajh, napisao je za Jasenovac 11. novembra 1942: „Koncept logora Jasenovac trebalo bi zapravo shvatati kao kompleks od nekoliko logora, koji su udaljeni po nekoliko kilometara jedan od drugog, a grupisani su oko samog Jasenovca. Bez obzira na javnu propagandu, ovo je jedan od najstrašnijih logora, koji bi se mogao porediti jedino sa Danteovim Paklom.“ Za razliku od nemačkih logora u kojima je ubijanje bilo industrijsko, u Jasenovcu je ubijanje bilo divljačko, vršeno je uglavnom ručno, ručnim alatima, noževima, polugama, maljevima, čekićima.
Skoro istovremeno s izgradnjom rovova i bunkera u oblasti Donje Gradine, bivša kaznionica u Staroj Gradiški je pretvorena u logor V Stara Gradiška. Kako u logoru III Ciglana sve do avgusta 1944. godine nije postojao ženski logor, ženske osobe, ako prethodno ne bi bile ubijene, bile su upućivane u logor Stara Gradiška. Početkom 1942. ustaše su uspostavile sigurnosni pojas koji se na sever prostirao sve do obronaka Psunja, a na jug do Prosare. Prvi zatočenici u logoru III od novembra 1941. spavali su u sušionici cigala, pošto barake još uvek nisu bile podignute. Kasnije su tokom zime sami zatočenici sagradili tri male barake da ih zaštite od snega i kiše. Izgradnja prvih baraka je počela tek nekoliko dana pred posetu Međunarodne komisije. Tada je u samo nekoliko dana i po jako niskim temperatura podignuto šest baraka koje su dobile električnu struju, zatim ambulanta i bolnica, dok su stare barake srušene. Ako bi neko posustao u radu ili pokazivao znakove umora, odmah je bio ubijen. Poubijani su i svi teški bolesnici. Zbog poplava barake su bile podignute na stubove visine oko 1 m, ispod kojih je bila naslagana cigla. U svakoj od baraka spavalo je preko 200 ljudi. Izlazak iz baraka noću nije bio dozvoljen, pa su zatočenici vršili nuždu u kible. Zatočenici nisu nosili nikakve oznake koje bi ih označavale kao osobe koje su zbog nekog određenog razloga lišene slobode niti su nosili kažnjeničku odeću ili bili obeleženi brojevima. Dva dana pre dolaska Međunarodne komisije izdvojeni su svi logoraši koji su loše izgledali, ali nisu bili ubijeni zbog nemogućnosti sahranjivanja u smrznutoj zemlji, pa su skrivani od Međunarodne komisije u samom mestu Jasenovac. Kada je 6. februara 1942. godine u razgledanje logora došla Međunarodna komisija, zatočenicima su podeljene trake s brojevima: Jevrejima žute, Srbima bele ili plave, a Hrvatima crveno-bele.
Naredbom Ustaške nadzorne službe od 16. maja 1942. godine sve područne oružničke stanice morale su poslati sve Rome u Jasenovac. Tretman Roma u logoru bio je posebno okrutan i nehuman. Gotovo nijedan Rom upućen u logor, bez obzira na uzrast i pol, nije izašao iz njega živ. Najveći deo Roma bio je smešten u Uštici, u napuštene kuće srpskih porodica koje su nasilno iseljene 8. maja 1942. kada je deo stanovnika upućen u jasenovačke logore, a deo je preko logora Zemun poslat na prisilni rad u Nemačku i Norvešku. U Uštici je maja i juna 1942. obrazovan Ciganski logor. Samo mali deo Roma je bio raspoređen u radne grupe, a radili su najteže poslove. Radili su kao grobari u Gradini, gde su morali skidati i sortirati odeću sa tek ubijenih žrtava. Leto 1942. bio period najintenzivnijih likvidacija logoraša. Tokom juna, u logore Ciglana i Stara Gradiška svakodnevno su stizali novi veliki transporti iz Srema, Slavonije, Bosne i ostalih krajeva NDH, a kulminacija je bila u julu 1942. posle bitke za Kozaru, kada je u logor dovedeno na desetine hiljada ljudi, uglavnom žena, dece i staraca. Deo njih je preko Jasenovca poslat u druge delove NDH (Slavoniju, đakovački kraj, Moslavinu i Bilogoru), deo njih je ostao u logoru, gde je većina ubrzo ubijena, dok je deo radno sposobnih muškaraca i žena deportovan na prisilni rad u Nemačku.
U julu 1942. ukinut je logor Đakovo, a preostali zatvorenici odvedeni u Jasenovac. U Mlaci se jula 1942. godine nalazilo 9176 majki sa decom. Na podsticaj Diane Budisavljević, u julu 1942. započela je akcija spasavanja dece iz logora. Budisavljevićeva je preko kapetana Vermahta dobila dozvolu za odvođenje dece iz Stare Gradiške, Mlake i Jablanca u Zagreb. U Zagrebu su deca dobila osnovnu negu, ali su uprkos tome mnoga deca, a naročito mlađa, umrla od bolesti i iscrpljenosti od boravka u logorima. Iz Zagreba deca su zatim prebacivana u dečja prihvatilišta u Jastrebarskom, Reci, Gornjoj Rijeci i Sisku, od kojih je prihvatilište u Sisku bilo pravi dečji logor. U toku avgusta preko 2000 dece je prebačeno u logor Sisak. Tek u avgustu je dobijena dozvola da se deca mogu udomljavati po porodicama, a udomljavanje je vršeno preko Karitasa zagrebačke nadbiskupije. Preko transportnih lista i drugih izvora, Budisavljevićeva i njeni saradnici su sastavili kartoteku od oko 12.000 dece koja je u to vreme prošla kroz Zagreb. Akcija Diane Budisavljević oko spasavanja dece i slanja hrane i lekova deci u logorima nastavljena je do kraja rata.
U procesu „pročišćenja hrvatske nacije“, srpska deca bila su prva koja su ubijana, zajedno s odraslima, čak i ako su ih majke još uvek dojile. Tokom četiri godine, između aprila 1941. i maja 1945, više od 73.316 dece ubijeno je u ustaškoj NDH. Najmlađa su bila još u kolevkama, dok su najstarija imala oko 14 godina starosti. Tokom Drugog svetskog rata, jedino mesto u celoj Evropi gde su postojali specijalni logori za decu bila je Hrvatska. Od decembra 1941. do aprila 1942, u Jasenovcu ustaše su pobile 19.544 dečaka i devojčica srpske nacionalnosti, a njihovi identiteti utvrđivani su kasnije. Bili su ubijani na najstrašnije načine, i umirali su, takođe, više nego odrasli, od bolesti, izgladnelosti, žeđi i smrzavanja. Ustaše bi dovukle malu decu u Savu, vezujući nekoliko njih u džak i bacajući ih u reku. Mnoga deca (oko njih 400) poklana su u Jasenovcu sredinom septembra 1942. Deca su dovođena u 15 zaprežnih kola u ciglanu i spaljivana. Veoma slična sudbina zadesila je 300 dece koja su pogubljena u Gradini, u oktobru 1942. Jedan od retkih preživelih dečaka-logoraša, Milan Bastašić iz Grubišnog Polja, opisao je svoj boravak i spasavanje iz logora smrti u svojoj knjizi Bilogora i Grubišno Polje 1941‒1991. U ustaškom logoru Jasenovac stradalo je srpske dece do 12 godina starosti 19.544 (hrvatske i muslimanske je bilo u zanemarljivo malom broju, i nikada zato što su pripadnici tih naroda).
Jasenovac je prvi ustaški logor koji je funkcionisao po nacističkom uzoru. Maks Luburić, ustaški funkcioner zadužen za rad logora, proveo je neko vreme u Nemačkoj, kao gost Gestapoa, početkom oktobra 1941. Tom prilikom je posetio više nemačkih koncentracionih logora, a po povratku u NDH sproveo je reorganizaciju postojećih logora i osnovao nove, po ugledu na logore u Nemačkoj. Jasenovac je po organizaciji ličio na nacističke logore, mada su ubijanja vršena drugačije. Kao i u nacističkim logorima, nastojalo se iskoristiti radnu snagu logoraša pre likvidacije. Jasenovac je i podignut na mestu gde su se već nalazila zanatska i fabrička postrojenja. Sistem masovnih ubistava u Jasenovcu ustanovljen je već u jesen 1941, čim su veći transporti ljudi počeli da pristižu. Muškarci, žene i deca stizali su ovamo vozovima, kamionima, konjskim zapregama ili prosto trčeći pred ustašama sa naperenim puškama. Mesta masovnih pogubljenja nalazila su se po celom jasenovačkom logoru. Većina je smeštena na desnoj obali Save, od Dubice nizvodno, a naročito u selu Gradina. Prema forenzičkim istraživanjima, preko 300.000 ljudi pobijeno je baš tu. Ubistva logoraša vršila su se i u šumi pored logora Krapje, blizu logora Versaj i Uštica, na čitavoj levoj obali Save nizvodno od Jasenovca do sela Jablanac i Mlake. Osim toga, unutar kompleksa Trojke postojao je krematorijum, koji je u stvari bio peć za pečenje cigle; ustaše su je pretvorile u krematorijum, prema nacrtima Hinka Pićilija, tako da su se u njemu mogli spaljivati logoraši. U krugu logora, osim „Pićilijevih peći“, postojala su i druga mesta gde su ljudi mučeni i ubijani, a zvali su se „lončara“, „granik“, „zvonara“, „sablasno jezero“ i tako dalje. U logoru Stara Gradiška mučenja i ubijanja vršila su se u podrumima stare austrijske tvrđave, u kuli te tvrđave i na obalama Save. Do kog stepena je sistem ubijanja bio razvijen svedoči jedan dopis iz glavnog štaba, poslat 27. aprila 1942. svim ustaškim jedinicama i institucijama, u kome se kaže da „sabirni i radni logor u Jasenovcu može primiti neograničen broj zatvorenika.“
Da bismo na sveobuhvatan način mogli da razumemo razmere užasa koji je produkovao pakao Jasenovca, potrebno je da reč prepustimo samim žrtvama, svedocima bestijalnog pogroma. Neka od tih svedočenja su sledeća:
Svedočenje Milana Bastašića u knjizi Bilogora i Grubišino Polje 1941‒1991:
„Svaki se nastoji nekako progurati do one rešetke pri vrhu vagona koja jedina omogućuje nekakvu izmjenu zraka izvana i užasnog smrada u vagonu. Tko to uspije, odmah izgovara to zloslutno ime – Jasenovac. Poče naguravanje vagona, udaranje amortizera u nizu vagona, a zatim voz krene. Ide polako i uskoro stade. Oni kraj rešetki (postoje dvije u vagonu) glasno izgovaraju: „Eno Save, voze nas prema Savi”. „Eno vode”, glasno govore drugi, „O, bože, koliko ima vode”. Konačno, nekako doguraše i mene do rešetke na lijevoj strani vagona. Osjetim svježinu zraka iako vani sja sunce. Čini mi se – da me bace u Savu, plivao bih i pio vodu. Čuju se izvana sve jači glasovi sa puno psovki. Više glasova ljudi koji stoje pored rešetki prenosi nam obavijest da se oko vagona raspoređuju ustaše i da na puškama imaju bajonete. Tamo negdje desno od našeg vagona čuje se jauk i prestravljeni plač nekog čovjeka praćen psovkama ustaša. Pitaju ustaše one kraj rešetki: ‘Oćete vode, jeste žedni?’ Svi jadnici koji to čuše viču: „Jesmo! Dajte nam vode”, pa se naguravaju prema rešetkama. Umjesto vode, ustaše, dovikujući razne pogrde, bacaju u rešetke suhu zemlju sa šoderom i prašinom. Jauk sa desne strane sve je bliže. Otvaraju se vagoni uz zaglušno lupanje vratima, viku i psovke ustaša. Naređuju nam da izlazimo iz vagona. Jauk onog nesretnika ne prestaje, ide u našem pravcu. Ustaše ga tuku nekakvim komadima drveta. Dvojica ljudi ga naprosto nose – stavili mu ruke ispod pazuha, a noge mu se vuku po zemlji. Prolaze mimo nas. Ta drva, kojima tuku toga, već raskrvavljenog čovjeka, meni se učiniše kao oni ‘cijepci’ od tare (stana za tkanje) ili su baš bili tako oblikovani i podešeni za batinanje. Po izlasku iz vagona, postrojavaju nas uz vagone.
Vika i mahanje rukama ustaša usmjeravaju nas u onom pravcu u kojem odvukoše jadnog postarijeg čovjeka za koga neki rekoše da je Joco iz Grđevca, čini mi se da rekoše iz Velikog Grđevca. Razabirem da ustaše viču: ‘Goni u raku! Svi u raku!’ Pošto se kod nas raka zove iskopana jama gdje se sahranjuje sanduk, ladica sa pokojnikom, sve se propinjem u znatiželji i strahu da vidim tu raku u koju svi idemo. Kolona ide po suhoj utabanoj i prašnjavoj zemlji, nije to nikakav put, pa ni staza. Uskoro skrećemo i idemo pomalo nizbrdo u nekakvu široku iskopanu jamu, vrlo veliku. Izgleda mi to kao jama od ciglane iz koje se vozi zemlja za pravljenje cigle. Sad se iz neprekidne vike ustaša razaznaje da nas nastoje razdvojiti u dva reda (vrste). Zaustaviše nas. Gledam tko je u mojoj najbližoj okolini. Malo dalje vidim Stevu Smiljanića, mog vršnjaka. On i ja smo povremeno i naizmjenično sisali zajedno njegovu majku Mariju i moju majku Evicu, ovisno kakve su poslove i obaveze imale na svojim imanjima ili u uzvratnim mobama. Ima tu još mojih vršnjaka i onih koju godinu starijih, ali nikoga ne poznam. Nešto dalje opazim Milana Adamovića. On je dotjeran sa Kozare i bio je dva, tri mjeseca kod Jere (Jaroslava) Golštajna (Gottsteina), čuvao krave i radio ostale poljoprivredne i domaćinske poslove.
Desno od mene je kum Šandor Amidžić, psihijatrijski bolesnik, povratnik iz Amerike. Svi su ga zvali kum. Stavio je obje ruke na svoj štap ispred sebe. To je komad grabovine, „prigla” od grabovine, kako su ga mještani nazivali. Sjećam se toga štapa, kojeg sam viđao prilikom povremenog dolaska kuma Šandora u našu kuću radi hrane i da se ogrije. On je imao svoj raspored u selu, pa nije nikoga posebno opterećivao svojim skromnim potrebama. Netko ga zapita: „Kume, kako je”? „Ne valja kume”, odgovara Šandor. To me se nekako posebno čudno dojmilo jer na takvo pitanje u našoj kući ili na ulici, kum Šandor je uvijek odgovarao: „Dobro kume!” Hodaju ustaše između naše dvije vrste, pa u onu vrstu sa druge strane prevode iz naše starije i djecu, a otuda u našu vrstu prevode mlade ljude. Ode preko i kum Šandor. Bio je on prosjed, ali nije bio toliko star da bi spadao među starce. Valjda se tako dojmio zato što je bio neobrijan. Shvatim, konačno, iz ustaških komentara i molbi nekih ljudi da idu među starce, jer nisu sposobni za rad, da sam ja ostao među onima koji su sposobni za rad. Još je i Stevo u ovoj vrsti, ali, eto, ode i on na onu stranu. Kad to vidjeh, krenem ja sam na onu stranu. Vidi me ustaša, podviknu mi: „Marš natrag! Tko ti je reko da prelaziš”. Poluglasno komentiram kako to da Stevo ode tamo, a ja ostajem ovdje gdje nikoga od vršnjaka ne poznam. Netko reče: „On je pokazao ruke da vide kako ne može sa njima raditi”. Shvatim ja to, ali opet krenem preko. Izgrdi me ustaša najpogrdnijim riječima, da ih ne spominjem, te zaprijeti: „Probaj samo još jedanput!” Pomirim se sa sudbinom i ostanem tu gdje jesam. Čuje se zapovijed: „Goni ove, goni natrag u vagone”. Okreću se starci i neki vršnjaci u vrsti gdje je i Stevo i odoše natrag u vagone. Uskoro okrenuše i nas, ali u drugom pravcu…“
IZVORI I LITERATURA
Almuli, Jaša (2009). Jevreji i Srbi u Jasenovcu. Beograd: Službeni glasnik.
Bastašić, Milan: Bilogora i Grubišno Polje 1941‒1991. Acrobat PDF dokument.
Bulajić, Milan (2007). Jasenovac: Uloga Vatikana u nacističkoj Hrvatskoj. Beograd: Pešić i sinovi.
Đurić, Rajko; Miletić, Antun (2008). Istorija holokausta Roma. Beograd: Politika.
Komarica, Slavko; Odić, Slavko (2005). Zašto Jasenovac nije oslobođen. Beograd: Institut za savremenu istoriju.
Mataušić, Nataša (2008). Koncentracioni logor Jasenovac: Fotomonografija. Zagreb: Spomen područje Jasenovac.
Miliša, Đorđe (1945). U mučilištu-paklu Jasenovac. Zagreb.
Miletić, Antun (2010). NDH ‒ Koncentracioni logor Jasenovac 1941‒1945: Genocid, holokaust i ratni zločin. Beograd.
Nikolić, Nikola (1948). Jasenovački logor. Zagreb: Nakladni zavod Hrvatske.
Novak, Viktor (1948). Magnum Crimen: Pola vijeka klerikalizma u Hrvatskoj. Zagreb: Nakladni zavod Hrvatske.
Pavlović, Stevan K. (2009). Hitlerov novi antiporedak: Drugi svetski rat u Jugoslaviji. Beograd: Clio.
Cvetković, Dragan (2007). Stradanje civila Nezavisne Države Hrvatske u logoru Jasenovac (PDF). Tokovi istorije: Časopis Instituta za noviju istoriju Srbije. 4: 153‒168.
Ostavi komentar