Autor: Lazar Slepčev, politički analitičar i filozof
Kada govorimo o političkoj praksi i političkim principima na kojima se temeljio srednji vek, kao i o najkarakterističnijim oblicima vlasti koji su u tom periodu egzistirali, moramo ukratko da razjasnimo osnovne kulturno-istorijske okvire tog vremena. Naime, vremenski okvir u kome egzistira ono što označavamo srednjim vekom nije mali. U manjoj ili većoj meri prostire se i traje čitav jedan milenijum, od nastanka franačkog i germanskog carstva pa sve do 18. veka. Veliki kulturološki uticaj na srednjevekovno stanje duha vrše antičke ideje. Od nauke, filozofije i umetnosti, pa sve do političkih ideja imalo je antički karakter ili prizvuk. Sistem koji je obeležio srednjovekovlje bio je feudalizam iz čijeg imena jasno proizilazi princip društvenih odnosa (feud – posed).
Feudalizam je društveni sistem koji se temelji prevashodno na ličnim sredstvima vladanja u uslovima naturalne privrede. Dakle, za samu suštinu naše teme, tj. oblika lične vlasti, reč je o jednom od najinspirativnijih perioda ljudskog bivstvovanja. Tesna veza crkve i države sa čestim međusobnim prožimanjima jedna je od ključnih karakteristika feudalnih društvenih odnosa.
S obzirom da moderni čovek većinu stvari tumači kroz prizmu savremenosti, potrebno je naglasiti da pojam državnog suvereniteta u feudalizmu nije shvatan i doživljavan na sadašnji način.
Naime, pomanjkanje suvereniteta sa čestim vazalnim odnosima među državama bili su sasvim normalna pojava, dok su Papine ambicije uvek imale za cilj da se uticajem Katoličke crkve ostvari dominantan uticaj u svakoj državi.
Država srednjeg veka je u osnovi lenski poredak.
Naime, Leno označava pravnu normu na osnovu koje su se sticale privilegije. Država je pretežno počivala na privatnom pravu. Oblasni zemljoposednici su ugovorom vezani za kralja. Oni su Leno, tj. pravo na posed sticali na osnovu položene zakletve. U osnovi, svi društveni odnosi su zavisili od dobre volje kralja. Vlast u feudalizmu je imala privatni karakter, a zemlja i ljudi su bili porodični posed kralja. Feudalni društveni odnosi su iznedrili odnos gospodar – sluga.
Zbog prenaglašene ambicije Katoličke crkve da ostvari apsolutni uticaj u svakoj državi, u zapadnoevropskom feudalizmu je rivalitet crkve i države bio permanentan. Države koje su imale solidno ustrojen sistem vlasti, sa dobro organizovanim birokratskim aparatom, na lakši način su se oslobađale papskog uticaja i stege Vatikana.
Kada je u pitanju princip vlasti, ona je u srednjem veku uglavnom patrimonijalna, tj. vlast koja se vrši na osnovu potpuno privatnog prava i posebnim naglaskom na poštovanju autoriteta. Na primer, ruski car je celu državu i narod posmatrao kao lični posed.
U feudalizmu, monarhija je bila gotovo jedini oblik vlasti, bilo u formi kraljevstva ili pak carstva.
Odnos crkvene i političke moći u feudalizmu može biti dvojak:
- Teokratski, kada sveštenik obavlja ulogu kralja.
- Cezaropapistički, kada je svetovni vladar ujedno i najviši crkveni velikodostojnik.
Osvrnućemo se u kratkim crtama na ovaj drugi oblik političke moći, cezaropapistički.
Cezaropapizam
Cezaropapistički režim lične vlasti se odnosi prema crkvenim stvarima kao prema jednoj oblasti političke uprave. U različitim oblicima, cezaropapizam je prisutan u srednjem veku, i to u ranom franačkom kraljevstvu, Vizantijskom carstvu, ruskim kneževinama, istočnjačkim sultanatima, a u novom veku u Ruskom carstvu i apsolutnim monarhijama.
Izraz cezaropapizam je skovan u početnom periodu sukoba između Pravoslavne i Rimokatoličke crkve. U međusobnim raspravama i sukobima, a opet pokušavajući da naruše sistem vlasti suprotne strane, pravoslavci su rimokatolicima prebacivali papizam, dok je rimokatolička strana pravoslavnoj spočitavala cezaropapizam. No, u izvornom smislu ovaj pojam je označavao neograničenu vlast cara nad crkvom jer je ovaj naslednik neograničene vlasti u Rimskom carstvu. Dakle, car nije glava crkve nego njen gospodar. Uticaj sveštenstva je bio ograničen isključivo na oblast vere. Kralj je držao svu vlast na osnovu vlastite moći bez pomoći crkve.
Podređenost crkve svetovnoj vlasti je bila najizrazitija u Vizantijskom i Ruskom carstvu, tako da ćemo vizantijskom primeru posvetiti pažnju u ovom prikazu, dok će cezaropapistički model vlasti u Carskoj Rusiji biti tema narednog prikaza.
Na kasniji razvoj lične vlasti u Evropi je uticalo i iskustvo Osmanskog carstva, gde je odnos crkve i države takođe cezaropapistički regulisan, međutim, ovom segmentu naše teme ovog puta nećemo posvetiti pažnju.
Vizantija
Državnopravna tvorevina Vizantijskog carstva je nastala prožimanjem više tradicija iz kojih je nastalo sinkretičko shvatanje uloge vladara. Apsolutna lična vlast vizantijskog cara (vasilevsa) ima nekoliko izvora:
- Car je naslednik rimskog imperatora i kao takav vrhovni zapovednik vojske i posednik celokupne zakonodavne sile – živi zakon.
- Car je vasilevs, tj. nastavljač naročite grčke vladarske tradicije, poglavar Grka.
- On preuzima univerzalnu istočnjačku pretenziju na vlast nad celim svetom – car je kosmokrator.
- Napokon, hrišćanstvo mu pruža božansko pravo vlasti – car je isapostolos, apostolu nalik.
Vizantijski car je božiji izaslanik. Bog mu daje slavu i upravu nad državom i u tom pogledu nema bitne razlike od istočnjačkog osmanskog sultana.
U Vizantiji je na sceni bilo jedinstvo carstva, države i pravovernosti (pravoslavlja). Pravoslavlje je bilo nacionalno vizantijsko obeležje, upereno više protiv franaka nego protiv muhamedanaca.
Kako bi ojačala poziciju krune, kao i koheziju podanika, Vizantija je širila i jačala shvatanje da je Carigrad, kao i „drugi Rim“ centar sveta, te da je sveta uloga Vizantije odbrana hrišćanstva.
Kada je reč o samom cezaropapističkom modelu vlasti, on u Vizantiji funkcioniše na jedan veoma specifičan način. Car je kao hrišćanin, a patrijarh kao podanik države caru. Car i patrijarh su se smatrali predstavnicima uzajamno dopunjujućih i među sobom zavisnih vlasti. U Vizantiji su crkva i država uvek prisno i bez većih sukoba sarađivale, tako da je prevaga carske nad crkvenom vlašću bila tipična za Vizantiju u svim vremenima.
Car je uvek bio gospodar crkve u Vizantiji. NJegovu moć je podupiralo neprikosnoveno pravo imenovanja i smene patrijarha u Antiohiji i Jerusalimu.
U realnom životu delovala je samo jedna jedinstvena sila – sakralni apsolutizam. Car je bio samo Hristu odgovoran za održavanje pravoslavlja.
Raskošne ceremonije, koje su jedna od karakteristika Vizantije, služile su kao neka vrsta ispoljavanja i potvrde moći vizantijskih careva.
Država je shvatana kao zajednica naroda u ekumeni pod pravovernim carem.
Vizantinci su istrajno gradili zamisao o caru kao božijem poslaniku i gospodaru čitavog sveta, koji je otac svim ostalim vladarima, i po pravdi stvari, sa svojim narodom ima patrijarhalnu očinsku ulogu nadzora nad ostalim narodima. Dakle, patrijarhalna komponenta je bila jedna od temeljnih činilaca cezaropapizma.
Ostavi komentar