Legenda o Drakuli: Vlad Cepeš između istorije i mita

Legenda o Drakuli: Vlad Cepeš između istorije i mita

Autor:  Doc. dr Boris Stojkovski

Jedna od najintrigantnijih ličnosti u čitavoj svetskoj istoriji, prvenstveno zahvaljujući popularnoj kulturi, bio je Vlad III Cepeš, poznat i kao Drakula. U istorijskoj stvarnosti poznog srednjeg veka bio je vlaški vojvoda, dok ga je Holivud pretvorio u grofa Drakulu, krvožednog vampira. Ova legenda nije bez osnova. Priče o njemu širili su još njegovi savremenici, a vremenom, pre svega zahvaljujući irskom piscu Bremu Stokeru, stvara se opšte poznati mit o vampiru Drakuli, koji je zapravo danas više ličnost iz domena popularne kulture, nego istorijska ličnost koja je živela i delovala u kontekstu svoga vremena.

 Otac mu je bio vlaški vojvoda Vlad II Dracul. Postoji savremeni izvor koji dokumentuje da je on od 8. februara 1431. u Nirnbergu postao član viteškog Reda Zmaja, odatle Drac(ul) po vlaškoj (rumunskoj), odnosno latinskoj reči za zmaja. Ovaj red je još 1408. godine osnovao kralj i potonji rimsko-nemački car Žigmund Luksemburški, i njegov prvi član i najistaknutiji vitez bio je srpski despot Stefan Lazarević. I vojvoda Vlaške, kao ugarski saveznik i predviđeni borac protiv nadiruće osmanske opasnosti, Vlad II, stoga postaje član ovog znamenitog viteškog reda.  Kasnija, kako se razvijala legenda o njegovom sinu, stvarana je lingvistička i istoriografska veza sa rečju đavo i njegovim sinom, kao sinom samog đavola.

Vlad III zato uzima Dracul(ea), sin zmaja uz svoje ime, najčešće se titulišući kao Wladislaus Dragwlya (negde Dragkwlya), vaivoda partium Transalpinarum. Nije dokumentovano da li je ikada i bio član Reda Zmaja, pošto nakon smrti kralja Žigmunda Luskemburškog (1437) postoji srazmerno malo podataka o delovanju reda.

Majka Vlada III Drakule i njen identitet i ličnost nisu sasvim razjašnjeni u istoriografiji, a i izvori su gotovo nepostojeći o njoj. Pretpostavlja da se da je ili nepoznata (što je izgleda verovatnije) ili po nekima moldavska princeza (negde joj ime navode kao Vasilesa, a čak je beleže i pod imenom i Snežana). Vlad II se kao vanbračni sin vlaškog vojvode, Žigmundovog saveznika i pobednika kod Rovina Mirče Hrabrog borio za vlast nad Vlaškom. Boravio je, prirodno, i na dvoru kod kralja Žigmunda, a vizantijski izvori svedoče da je i u Vizantiji bio vojnik. U  periodu između 1431-1435. godine je možda živeo u Šegešvaru (današnja Sigišoara) u Erdelju. NJegov istoimeni sin je rođen 1431. (iako godina nije sigurna) i ostao je poznat kao Vlad III.  Vredi na ovom mestu istaći da se čitava ova dinastija naziva u istoriografiji vrlo često kao dinastija Drakulešti. Iako je Vlad Cepeš postao najpoznatiji Drakula, važno je radi istorijske preciznosti reći da je bilo još Drakula među vojvodama, odnosno još vladara koji su koristili ovo ime.

Vlad II Dracul vladao je u dva navrata Vlaškom, najpre u periodu 1436-1442. godine, a zatim i u razdoblju 1443-1447. godine, kada ga je ubio Janoš Hunjadi. Na tron vlaških vojvoda je tada od ugarskog gubernatora postavljen Vladislav, međutim on odlazi za Hunjadijem na pohod 1448. godine u kome se odigrala znamenita druga Kosovska bitka oktobra meseca, i gde je Hunjadi strahovito poražen. Kao jedna od direktnih posledica ovog poraza ugarskog vojskovođe Vlad III prvi put preuzima tron u Vlaškoj, doduše samo na kratko (1448). Vladislav je vraćen na vlaški tron, a Vlad III je sve do 1456. godine u izgnanstvu, prevashodno u Moldaviji i Ugarskoj. Godine egzila proveo je lavirajući između Turske, Moldavije, Janoša Hunjadija i Erdelja. Sa ovim potonjima je najviše imao problema, jer je došao u sukob sa Brašovom. Odnosi sa ovim saksonskim gradom u Transilvaniji (Erdelju) će ga pratiti dobrim delom njegove vladavine.

Jula-avgusta 1456. godine, nakon velike pobede kod Beograda, ali i smrti Janoša Hunjadija,  Vlad III uz pomoć Ugarske organizuje svoj povratak na presto. Na početku njegove vladavine usledio je žestok obračun sa bojarima (feudalcima).  Prvi zapisi o surovosti upravo potiču iz ovog perioda i ono svedoče kako su Saksonci nabijani na kolac. Pojedini Vladu nenaklonjeni savremeni izvori svedoče o stotinama hiljada pobijenih. Ovo je naravno preterano, ali svedoči o razmerama njegove nesumnjive žestine i surovosti.

Na početku svoje vladavine sproveo je i neke vrlo značajne promene u feudalnom administrativnom sistemu, a bio je poznat i prema prilično popustljivom i blagom odnosu prema nižim slojevima srednjovekovnog vlaškog društva. Ukidanje feudalne obaveze za sve seljake koji žele u vojsku, izvršio je veoma brzo, čime je doprineo popunjavanju vojnih jedinica. Tribut, odnosno danak, je plaćao direktno Turcima, što je izazvalo protivljenje Ugarske. Sukobi sa Huljadijevcima i kraljem Ugarske Matijom Korvinom, ali i stalna napetost u odnosima sa Brašovom i drugim gradovima karakterisali su čitavu njegovu vladavinu.

Među najpoznatijim karakteristikama Vlada Cepeša, koje će mu doneti zloglasni epitet vampira Drakule jeste nabijanje na kolac. Doista, savremeni istorijski izvori, iz doba kada je sam Vlad Drakul živeo i delao potvrđuju da su Turci i bili nabijani na kolac. Istorijski kontekst ovih događaja, toliko mistifikovanih i neretko preteranih jeste jedan direktan sukob sa Turcima Osmanlijama. Noćni napad na Vladovu prestonicu Trgovište, i bitka u kojoj se sam veliki sultan i osvajač Carigrada Mehmed Osvajač jedva spasio iz 1459. godine dala je povoda da se Vlad Cepeš brutalno osveti svojim napadačima.

Nabijanje Turaka na kolac je svedočanstvo savremenog vizantijskog pisca Laonika Halkokondila. On, naime, piše kako je osmanski predvodnik Hamza-beg nabijen u sredinu, a njegova pratnja oko njega. I srpski janičar Konstantin Mihailović iz Ostrovice u svom delu poznatom kao Janičarove uspomene takođe opisuje nabijanje Turaka na kolac i surovo obračunavanje vlaškoga vladara sa Turcima. Dakle, dva izvora iz XV stoleća, direktno iz doba kada je i Cepeš živeo potvrđuju priču koja će postati planetarno popularna.  Na koncu i sam Vlad 1462. godine u jednom pismu piše 23884 Turaka da je nabio na kolac. Iako je ova cifra svakako preterana i svedočanstvo kako je i sam Vlad Cepeš sebe želeo da predstavi kao surovog vladara, pokazuju ipak da je u obračunu sa protivnicima bio nemilosrdan vladar, iako je imao i vrlo pozitivnih strana, naročito na planu unutrašnje ekonomske i crkvene politike, kao i graditeljstva.

Detronizacija Vlada je međutim vrlo brzo usledila, jer su Ugri podržali protivkandidata za vlaški tron, a jedno vreme Vlad Cepeš je proveo u zarobljeništvu u Ugarskoj. Pokušao je i uspeo da se vrati na presto, ali usledila je jednogodišnja vrlo kratka vladavina i pogibija (1476) u okolini Bukurešta. To je izazvalo nove potrese i građanski rat u Vlaškoj, a započelo je širenje legende o Drakuli.

Pre nego što ukratko damo prikaz nastanka i razvoja mita o vampiru Drakuli, trebalo bi reći nekoliko reči o vezi ove velike ličnosti sa Srbima. Jedna veza jesu Zmaj Ognjeni Vuk (despot Vuk Grgurević Branković) i Vlad III, koji su u tradiciji ostali i kao zmajoliki junaci, borci protiv Turaka i u krajnjoj liniji savremenici. Ova epska tradicija nije bez istorijskog osnova, naprotiv. Upravo su ova dvojica vojskovođa sproveli zajednički napad zajedno sa ugarskim predvodnicima na Bosnu 1476. godine, kada je usledio i  pad Srebrenice (u pitanju je bio februar-mart rečene godine). Hronika Jakoba Unresta navodi da su srpski despot Vuk Grgurević i jedan od braće Jakšića u borbi protiv Turaka u Moldaviji zajedno nastupali sa Vladom III Cepešom. I sremski despoti Brankovići, kao i Jakšići predstavljaju cvet i krem srpskog plemstva u Ugarskoj i najuglednije ugarske barone poznog srednjeg veka.

Još jedna posve zanimljiva veza sa Srbima krasi Vlada Drakulu. Naime, on je zapisan kao darodavac srpske carske lavre-manastira Hilandara, koji je bogato obdario na podsticaj Mare Branković, nekadašnje sultanije i jedne vrlo uticajne žene XV stoleća u evropskim razmerama. Dakle, uprkos oreolu krvožednika, ubice i zlikovca koja ga prati stolećima u pitanju je bio jedan pobožan vladar, koji je sprovodio mnoge reforme u Vlaškoj, ali istovremeno se obračunavao surovo sa svojim protivnicima. Ništa neobično za jednog srednjovekovnog vladara.

Kako se onda razvila legenda o Vladu Nabijaču, iz koje je proistekao vampir? Još osmanski hroničar Tursun-beg (Dursun) Vlada naziva Kazıklı Voyvoda, zato jer je nabijao protivnike na kolac. Već je spomenuto da i Konstantin Mihailović i Laonik Halkokondil potvrđuju ovu praksu, a o tome svedoče i pisma saksonskih gradova, kao i trgovaca. Ugarski kralj i Vladov veliki protivnik Matija Korvin najzaslužniji su za širenje priča o surovom Vladu. Hroničar kralja Matije Korvina Antonio Bonfini piše da je Vlad zakucavao eksere za turbane turskih poslanika da bi ih spojio jače sa glavama, naziva Vlada čovek nečuvene surovosti i pravde. Biskup Nikola Modruški 1462. godine piše o Vladu Cepešu papi Piju II vrlo iznoseći vrlo slične podatke, a u delu Commentarii rečenoga pape iz 1464. godine, takođe se mogu naći detalji vezani za ovog vladara. Jegarski biskup Gabriele Rangoni 1475. godine piše da je Vlad zarobljen zbog surovosti i da je u ćeliji seckao pacove na komade. Dakle, nemali broj njegovih protivnika, a prevashodno onih iz okruženja ugarskoga kralja širili su različite fantastične priče o njemu. Poema Mihalea Behajma Von ainem wutrich der heis Trakle waida von der Walachei u kojoj se navodi da je Vlad nabio dvojicu monaha na kolac da bi lakše stigli u raj. Nabio je, po ovom piscu čak i magarca njihovog. Dakle, priča o njemu je nastavila da se širi. Popularizovali su je upravo Nemci 1480-ih godina. U tim nemačkim pričama se ponajviše nalazi materijal koji je u novom veku doveo do toga da se ovaj značajni vlaški vladar pretvori u zlikovca. Potiču izgleda od Saksonaca sa kojima je ratovao. U takvim pričama se kaže za njega da je Poludeli psihopata, sadista, mazohista, okrutni ubica, gori od Kaligule i Nerona. Skazanie o Drakule voievode sačuvana je u preko dvadeset slovenskih rukopisa. Južnoslovenska redakcija u kojoj postoji diavol za zlo je takođe sačuvana i u njoj se čitaju takođe brojne polulegendarne priče o surovom vladaru.

Naglašavanje surovosti, ali i pravednosti, kao i činjenice da je vešt diplomata se ipak može pronaći u savremenim izvorima, bez obzira koliko bili negativno obojeni spram vlaškoga vladara. Surovost se pravda istinoljubivošću i pravdoljubivošću, i to je motiv koji se ponajviše sreće kod Bonfinija. Vlad je u istoriografiji prikazan i kao primer vladara koji surovo kažnjava krađu, preljubu jer je ženama preljubnicama sekao grudi, nabijao ih na kolac. Na taj način, kao pobožni vladar starao se i o hrišćanskom moralu. Smrt Vlada Cepeša se pravda apostasijom (u pitanju je njegova navodna konverzija u rimokatoličanstvo).

Od XVIII veka tek ova ličnost ulazi u rumunski folklor. Do tada ga gotovo i nema, mesto je ustupio svom savremeniku, ali značajno većem vladaru, moldavskom vojvodi Štefanu Velikom. Dakle, iako je postojao temelj, moderni koncept vampira Drakule potiče zahvaljujući susretu dvojice ljudi. Jedan je irski pisac Brem Stoker, a drugi veliki mađarski orijentalista Armin Vamberi, jedan od pionira turkologije. Stoker je, kao što je poznato, čuvši za priču o okrutnom vladaru Vladu Cepešu Drakuli stvorio mit o vampiru. Stoker nije direktno vezao Drakulu za dvorac Bran, on popularnost dobija tek u doba Čaušeskua i komunističke diktature u Rumuniji kada Vlad Drakul postaje neka vrsta nacionalnog junaka. Od Brema Stokera do danas vlaški vojvoda iz poznog srednjeg veka pretpreo je niz metamorfoza i ostao upamćen kao jedna od najmarkantnijih ličnosti cele popularne kulture.