Autor: prof. dr Boris Stojkovski
Pored mnogobrojnih godišnjica koje su se poklopile sa ovom, 2021. godinom, jedna zauzima posebno mesto u celom svetu. Naime, Italija, koja već sedam godina u čast Dantea Aligijerija priprema nebrojene svečanosti, upravo ove godine, koja je proglašena Danteovom, obeležava, zajedno sa celim svetom, sedam stoleća od smrti jednog od najvećih pesnika i mislilaca u istoriji čovečanstva.
Dante je živeo u periodu 1265-1321. godine. Karakteristike ovog doba jeste uspon građanskog staleža u njegovoj rodnoj Firenci, kao i sukobi dvaju struja: gvelfa i gibelina. Porast broja stanovništva Firence na oko 30.000 ljudi, kao i izgradnja Santa Marija dei Fjore od 1294. godine predstavljaju najbolje pokazatelje uspona grada.
Od 1216. godine, međutim, uništen netragom mir između gvelfa i gibelina i nastavljeni sukobi u gradu. Gibelini, carske pristaše, su podržavali plemićku vladu Firence, koja je trajala u periodu 1244-1250. godine kad je na čelu grada bio Federiko (Fridrih) Antiohijski. Promena vlasti, dolazak gvelfa 1250. godine, doneli su jačanje trgovačkog sloja, te ekonomski napredak, a uveden je i zlatni novac fjorin 1252. godine. Ubrzo, usledio je 1260. godine pad gvelfa u bici kod Montapertija protiv Sijene. Izgrađena je današnja Palazzo Vecchio, odnosno palata Sinjorije, a 1292. godine sankcionisana je podela grada na distrikte, 1293. godine su donete Ordonanse pravde, ustav Firence. Uspon firentinskih bankara, a zatim i rat gvelfa i gibelina 1304. godine, te na kraju i veliki požar obeležili su početak novog perioda u istoriji Firence.
U takvim vremenima živeo je i delao veliki Dante Aligijeri. On je verovatno rođen u znaku Blizanca 1265. godine u Firenci. U svom najčuvenijem delu, Božanstvena komedija, stihovima di que’ Romanche vi rimaserquando (Inf. XV, 77) pravi aluziju na rimsko poreklo. Međutim, najstariji pomen pretka: insiemefuicristiano e Cacciaguida (Par. XV, 135), gde se pominje Kačaguida od Elisea-krstaš iz XII veka, više puta pomenut u Božanstvenoj komediji, Danteu prorekao egzil navodno. Otac Dantea Aligijerija je bio beli Gvelf Aligijero de Belinkone, koji je preživeo odmazde posle Montepartija, a po zanimanju je bio zajmodavac. Prva žena Bela (možda iz porodice Abati) bila je majka Dantea, a njegova druga žena posle 1265. godine i Beline smrti se zvala Lapa Ćalufi.
Prvi put Dante je video Beatriče Portinari kad je imala 9 godina, ali već sa 12 ugovoren mu je brak sa Gemom Donati. Samu Beatriče video dvaput, ostala inspiracija i večna ljubav na prvi pogled. Gemu nigde ne pominje u poeziji, iako je do 1301. sa njom dobio Pjetra, Jakopa i Antoniju, od kojih je Jakopo pratio oca u egzil i sam bio pesnik i komentarisao Pakao očevog dela Božanstvena komedija.
Ne zna se gde je školovan, ali se zna da je puno čitao Cicerona, Ovidija i posebno Vergilija. Uzor Gvido Gviniceli di Manjano, pesnik i pravnik rodom iz Bolonje, uticaj je bio vidljiv tada popularne i moderne Scuolapoetica Siciliana. Školovan i kod dominikanaca u crkvi Santa Marija Novela, čitao je i Boetijevu Utehu filosofije, učestvovao u raspravama franjevaca i dominikanaca. Stvorio je dolce stil novo i u njegovoj poeziji je vidljiv uticaj provansalskih trubadura i dvorske ljubavi-odnos sa Beatriče primer ovog stila, a sam Dante je skovao termin. Sa njim su bili aktivni i drugi pesnici (Gvido Kavalkanti i posebno državnik Bruneto Latini).
Letini je čak pomenut među sodomitima u Paklu, Dante ga ne navodi kao takvog, iskazuje mu poštovanje, persira mu, ali Latini moguće da je bio i homoseksualac.
Dante je imao aktivnu političku, pa i vojnu karijeru. Među firentinskim gvelfima ga zatičemo u ratu protiv gibelina iz Areca i u bici kod Kampaldina 11. juna 1289. godine, koju je odlikovala pobeda Firence i dominacija gvelfa u gradu. Dante je 1294. godine bio u pratnji Karla Martela Anžujskog u Firenci, ušao kasnije u Corporazioni delle Arti e dei Mestieri i to u apotekarsku gildu, jer su se knjige prodavale u apotekama. Skromni položaji, ali relativno uspešna karijera u gradu garantovale su mu mirniji život i bogatu spisateljsku karijeru. Ali političke prilike mu nisu išle na ruku. Podela gvelfa i unutrašnji sukob partija razdirao je Firencu, te su tako Danteovi Beli proterali Crne, a Dant je bio u poslanstvu kod pape u Rimu 1301. godine. Karlo Valoa u Firenci 1302. godine, kada je, zbog političkih stavova, Dante osuđen na progonstvo. U rodni se grad nikad nije vratio. Sledeća stanica mu je izgleda bila Luniđana 1306-1307. godine, zatim je boravio u Veroni, spekulacije o Parizu i Oksfordu se takođe ponegde navode. Podrška Henriju VII Luksemburškom da protera Crne gvelfe probudila je nadu Danteu da će se vratiti u Firencu, ali je to razvejala smrt Henrija 1313. godine. Formalno je bio aboliran, međutim Dante odbija da se pokaje, u progonstvu do smrti. Od 1318. pa sve do 24. septembra 1321. godine Dante je boravio u Veroni i toga ga je dana zatekla i smrt.
NJegovo spisateljsko delo je ogromno. U narednim odeljcima biće ukratko reči o svakom njegovom delu sa nekoliko bitnijih karakteristika istog.
Detto d’Amore (1280?) predstavlja verovatno najstarije njegovo delo, iako je godina nastanka pod velom sumnje. Poema u 480 stihova, možda nedovršena, izgleda da je trebalo 720 stihova da ima ovo delo posvećeno ljubavi. Onovremena dvorska ljubav je bila ideal i ovoga spisa, verovatno je ovo bila poema koja je bila traktat o Romanu o ruži koji je oko 1280. godine sastavljen. Istovremeno je nastaoi Il Fiore još jedan lirski spis za koji se pretpostavlja među proučavaocima da pripada Danteu.
Kako je osnovna tema ove poeme ljubav, te ona upravo počinje jednim izlaganjem o tome šta je zapravo ljubav:
Amor sí vuole e parli
ch’i’ in ogni guisa parli
e ched i’ faccia un Detto,
che sia per tutto detto
ch’i’ l’aggia ben servito.
Po’ ch’e’ m’ebbe inservito
e ch’i’ gli feci omaggio,
i’ l’ho tenuto maggio
e terrò giá ma’ sempre
La Vita Nuova (1294) je jedino delo zacelo sasvim pisano u Firenci, a veoma važno za razumevanje i Komedije. U pitanju je delo pisano u proznom i poetskom obliku, odnosno prosimetrijum, pisan na toskanskom i tu je zapravo zametak i početak pisanja na narodnom jeziku. Za ovaj Danteov spis se kaže da je emotivno autobiografsko delo, najznačajnije nakon Avgustinovih Ispovesti. Ovo delo sadrži 42 kratka poglavlja sa komentarima, zatim 25 soneta, jedne balade, i četiri kancone, a jedna kancona je nedovršena, prekinuta iznenadnom smrću Beatriče Portinari. Beatriče nadzemaljski simvol ljubavi, idealizovana, čak i posle smrti, Danteu isprva za oko mu pada druga dama, ali ubrzo shvata da je Beatriče put do Boga i spasenja.
Uticaji na ovo delo su do sada identifikovani sledeći:
Uteha filosofije, od Boetija
Biblija, pre svega Jevanđelja
srednjovekovne latinske hagiografije
Provansilska poezija
Retorika, njegovog učitelja Bruneta Latinija
Ispovesti Svetog Avgustina, na koje se idejno i kompoziciono naslanja i odakle crpi inspiraciju za emotivni pristup
Laelius de amicitia, od Cicerona
De vulgari eloquentia (1302-1305) pisana na latinskom, u suštini to je traktat o tome zašto treba pisati na vernakularnom, narodnom jeziku. Nedovršena, odjednom se prekida u drugoj knjizi, bez objašnjenja. Dante ovde daje svoj pogled na istoriju jezika. Jezik, piše on, je nekada bio jedinstven, ali se vremenom podelio na idiome. Danteova jezička mapa koju ovde daje izgleda ovako:
- Grčki jezik na istoku
- Germanski jezici na zapadu (mađarski i slovenski sa njim)
- Na jugu tri romanska podeljena po reči za da: oc, oïl, sì od latinskih zamenica potiču njegovi nazivi.
Potraga za idealnim narodnim jezikom e takođe ovde opisana uz Danteovu misao da u njegovo vreme u Italiji postoji 14 narodnih vernakularnih jezika. Nadalje, pišući o jezicima, navodi kako je zapravo gramatika za njega jezik sa nepromenjenim pravilima. Literarni žanrovi, gde opisuje od poezije, kancona do drugih raznih žanrova, predstavljaju poseban deo ovog interesantnog spisa Dantea Aligijerija.
Convivio (Gozba) je Danteovo delo datirano u period 1304-1307. godine. Čini ga četiri traktata, još je jedno nedovršeno delo, u kome je osnovna teza odbrana narodnog jezika u odnosu na latinski. Nakon smrti Beatriče Danteova nova ljubav Dama Filosofija za koju kaže Voi che ’ntendendo il terzo ciel movete – Vi koji pomerate treće nebo. Pisano je kao svojevrsna enciklopedija onovremenih znanja, u kojoj dominira filosofija, ali su sabrani tu i politika, astronomija, lingvistika, istorija, prirodne nauke. Početak dela pokazuje da je želja za znanjem zapravo u srži svakoga čoveka oduvek, ili Danteovim veštim rečima: Sì come dice lo Filosofo nel principio della Prima Filosofia, tutti li uomini naturalmente desiderano di sapere. Le dolci rime d’amor koje su deo ovoga spisa, jeste zapravo knjiga o plemstvu, osuda proždrljivosti. Gozba je delimična autobiografija i ovde se, iako manje nego u drugim delima, ipak naziru neki njegovi svetonazori.
Quaestio de aqua et terra (1320) Kosmološki traktat, pisan na latinskom jeziku, u stvari u pitanju je zapisano predavanje Danteovo u crkvi Svete Jelene u Veroni 20. januara 1320. godine. Prvi put štampano u Veneciji 1508. godine, fra Benedeto Mončeti tvrdio da ima autograf. Izlaganje o četiri elementa, rasprava koja je delimično vođena i sa publikom u maniru srednjovekovnih quaestiones gde postoje pitanja i potom Dante na njih daje odgovore, argumente odnosno ratio(nes). Determinatio, suppositio, destructio, svi elementi filosofske raspre srednjega veka se ovde nalaze i ovo delo ima strukturu karakterističnu za mnoga slična dela zapadnoevropskog srednjeg veka.
De Monarchia (1313, do 1320) je izvesno najznačajnije delo za istoričare. Verovatno pisano u vreme dolaska Henrija VII Luksemburškog u Italiju 1312-1313. godine. Dante je u njemu video Karla Velikog koji će da obnovi Sveto Rimsko carstvo. Danteov osnovni postulat ovde jeste da i papa i car svoju moć crpe od Boga. Osuda teokratske vlasti, i direktno pape Bonifacija VIII i eksplicitno bule Unam sanctam iz 1302. godine su noseće ideje Danteovog monarhijskog koncepta, koji je, iako ubeđeni gvelf, ceo život nosio u sebi. Teorija koju on ovde iznosi jeste o tome da papa uistinu kao duhovni poglavar i vodi ljude ka večnom životu, ali je car zadužen za zemaljsku sreću, sa tim što Dante nedvosmisleno daje prednost večnom životu. Papa i car su, piše eksplicite Dante Aligijeri ljudi, samo im viša sila može suditi za njihove postupke. Delo je pisano u tri knjige, treća ključna za razumevanje Danteove političke filosofije i teorije društvenog poretka njegovog doba. Optuženo mu je i osuđeno ovo delo kao jeretičko 1329. godine, a čim je uveden u Rimokatoličkoj crkvi Index librorum prohibitorum zabranjeno je 1559. godine, a rehabilitovano tek 1921. godine o šestogodišnjici smrti od strane pape Benedikta XV rečima:
In verità Noi riteniamo che gl'insegnamenti lasciatici da Dante in tutte le sue opere, ma specialmente nel suo triplice carme, possano servire quale validissima guida per gli uomini del nostro tempo.
Ekloge, pesme i pisma: Razmena pisama sa Đovanijem de Virgilijom oko 1320. godine predstavlja vrhunski domet poznavanja antičke kulture i vredan su spomenik latinskog jezika, ali i zaista fontana prekrasnih latinskih citata i vrsnih domašaja pesništva. Pesme su bile na latinskom, inspirisane Vergilijem i uz njih su išla propratna pisma sa rečenim dr Virgilijom, inače bolonjskim lektorom poezije na Univerzitetu. Le Rime predstavljaju Danteovu kolekciju pesama, čiji je deo posvećen oko 1296. godine nekoj ženi Petri, sakupljene tek docnije od strane modernih kritičara. Stilski i tematski različite, pisane u raznim periodima njegovog života vredan su spomenik Danteove lirike. Ukupno postoji trinaest pisama sačuvano i upućeno različitim ličnostima: biskupu Ostije Nikoli, apostolskom legatu i pacifikatoru Toskane; zatim raznim velikašima i posebno se tu izdvaja pismo svim prinčevima, vojvodama, markizima Italije, te senatorima Rima; potom je pisao i Henriju Luksemburškom; zatim Firentincima i drugima.
No, najbitnije njegovo delo sa kojim je ušao u sve lektire sveta, da se izrazim malo romantizovano jeste Božanstvena komedija. Originalno nazvana samo Comedia (pisana 1308-1321), da bi Lector Dantis Đovani Bokačo dodao prefiks Divina, zvanično deo naziva tek od 1555. godine. Pored Bokača najznačajniji izlagač i kritičar Komedije bio je Gvido iz Pize.
Božanstvena komedija je u suštini alegorija pisana toskanskim stilom, vođena idejom da duša potiče od Boga, da je vode razum i težnja, te Dante ovde ističe značaj razuma u borbi protiv greha, što je za njega put ka vrlini, tj. Bogu kao vrhunskom dobru.
Struktura Komedije je dobro poznata:
Pakao: deli se na devet krugova, niži i viši krugovi pakla, na dnu je Lucifer sa tri lica: Juda, izdajnik Hrista, Brut i Kasije, izdajnici carstva. Te dve izdaje najveći gresi su po Danteu i predstavljaju vrhunsko zlo.
Čistilište: tu, kao i u paklu Dantea vodi Vergilije, pošto je paganin, duša mu se nalazi u Limbusu, dok u Čistilištu svaka od sedam terasa na koje je podeljeno Čistilište predstavlja jedan od sedam grehova.
Raj: kroz njega ga vodi njegova večna ljubav i muza Beatriče, a raj je sazdan kod Dantea od devet koncentričnih krugova nazvanih po modelu Ptolemajeve kosmografije, odnosno nebeskim telima. Na koncu, sa devetog neba gde su Anđeli ide se ka Empirijumu, gde se odigrava Danteov susret sa Bogom i razrešavanje dilema ljudske prirode i postojanja.
U Božanstvenoj komediji, i to u Raju, pominje, ne po dobrom, i srpskoga kralja Milutina, svog savremenika, sa kojim Dante deli i godinu smrti. Milutin je, kao što se zna, vladao u periodu od 1282. do 1321. godine. Naime, imitiranje i kovanje novca po uzoru na mletački, zavredelo je da bude negativno okarakterisano od strane firentinskog pisca. Treba imati na umu da nije tačno da je srpski kralj našao mesto u Raju među falsifikatorima, jer on, prema onovremenim shvatanjima nije krivotvorio novac već je kovao sopstveni. Kako je srpski novac bio, međutim, možda lošija imitacija, to je Dante Aligijeri za kralja Milutina, svojega savremenika napisao ovako:
Paradiso XIX, 141
„E quel di Portogallo e di Norvegia
lì si conosceranno, e quel di Rascia
che male ha visto il conio di Vinegia.“
U srpskom prevodu glasilo bi ovako ovaj deo:
„… i onaj iz Norveške i Portugala
tu će se zret, i taj kom Raška služi
što u zlo viđe žig mletskog metala…“
Ovo delo predstavlja jedno od najznačajnijih u istoriji književnosti, ali i uopšte filosofiji i teologiji. Vrlo kompleksno, do danas predstavlja predmet proučavanja brojnih naučnika. Sam Dante ostao je zlatnim slovima upisan u povesnicu celog čovečanstva, i pomenimo na kraju, od maja ove godine, rehabilitovan je u rodnoj Firenci, kada mu je ponovo suđeno i kada su advokati utvrdili da je osuđen 1302. godine iz političkih razloga. Sedam vekova nakon smrti, dobio je satisfakciju od Firence, a ceo svet je u znaku Danteove godine.
Ostavi komentar