Tu su Srbi počeli živeti novim kulturnim životom
i nekih sto i pedeset godina tu se mislilo
i pisalo za ceo srpski narod.
Jovan Skerlić
Autor: msr LJiljana Dragosavljević Savin, istoričar
Kultura utiče na tok društvenog života. Kultura i društvo dva su tesno povezana pojma. Nijedna kultura ne može postojati bez društva, kao što ni društvo ne može postojati bez pojedinca. Kulturni scenarij Novog Sada predstavlja nezamenljivi komunikacioni kanal između sadašnjosti i prošlosti, kao i načina na koji sadašnjost uslovljava budućnost. S druge strane, grad je ujedno pokretač bržeg napredovanja, ali i sindrom pomoću kojeg se održava veza sa prošlošću.
Novi Sad se nalazio u srednjoevropskoj državi koja se prvo zove Austrija, a posle 1867. godine dvojna Austrougarska monarhija. U njoj su vodeću ulogu imali Nemci. Nemačka kultura je, nekada brže i neposrednije, a nekada sporije i preko posrednika Mađara i Čeha, prodirala u srpske porodice, škole, opštine, književnost, umetnost i nauku.
Postoji i nasleđe. Novosadski Srbi, kao i Srbi Vojvodine uopšte, doneli su i sačuvali jednu kulturu sa mnogo istočnjačkih elemenata. Doneli su sa Balkana kulturne tekovine Ilira, Rimljana i Grka (naročito Vizantinaca), a ponajviše Turaka. Te kulturne tekovine srpski narod je često branio kao da su njegove originalne tekovine, kao obeležje svoje nacionalnosti. Istočnjačka kultura, primljena na svoj način i nemačka kultura, donesena iz Beča kao nova moda, a pomagana brojnim nemačkim kolonijama u Banatu i Bačkoj, predstavljaju dve sile koje su determinisale materijalnu podlogu srpskog narodnog života i njegove duhovne pojave.
Novi Sad nije naročito znamenit kao srednjoevropski grad, nego je sva njegova slava u tome što je jedno vreme bio kulturni centar srpskog naroda. U istoriji Nemaca, pored Lajpciga, Beča i Minhena ne znači Neusatz skoro ništa. Mali broj siromašnog mađarskog stanovništva na sličan način zadovoljavao je svoje duhovne potrebe umotvorinama koje su dolazile iz Pešte. Jedino Srbi nisu imali otkuda da iščekuju nacionalnu kulturu, nego su je morali sami stvarati. Novosadski Srbi su za kratko vreme uz izvesne teškoće uspeli da na sebe obrate pažnju celog srpstva, da mu prednjače u pojedinim oblastima kulturnog života, da od Novog Sada stvore ono što je Svetozar Miletić nazivao Srpska Atinica.
Zahvaljujući svojoj duhovnoj atmosferi u drugoj polovini XIX veka i visokom kulturnom nivou, Novi Sad je nosio laskavi naziv Srpska Atina. Time je iskazana sličnost sa kulturnim i naučnim centrom antičkog sveta, grčkom Atinom. Nema sumnje da je tadašnji bogati kulturni život bio snažan odraz srpskih nacionalnih pregnuća i stvaralačkog kretanja u to doba. Kada se taj naziv za Novi Sad prvi put javio i ko ga je prvi upotrebio? Usled više različitih tumačenja, izdvaja se nalaz LJubomira Lotića, književnika i dugogodišnjeg činovnika Matice srpske, objavljen u fusnoti članka u „Spomenici Novosadske trgovačke omladine“ („Spomenica Novosadske trgovačke omladine 1902 – 1932“, Novi Sad 1933, 10). On je, kaže, tragao za poreklom ovog imena i razgovarajući sa mnogim starim Novosađanima, došao do profesora Novosadske gimnazije i funkcionera Matice srpske, Milana A. Jovanovića Babe. Stari professor mu je rekao da je „kum“ simboličnog naziva Novog Sada bio Novosađanin Stevan Jelinić Ćebenda. Kao vatreni pristalica Svetozara Miletića i naprednjak, on je često u kafanama sedeo sa vođom srpskog narodnog pokreta. Navodno je u jednom razgovoru, kad se govorilo o Novom Sadu, čiji je gradonačelnik bio Miletić, ovaj grad uporedio sa Atinom. Koliko se zna, Jelinić je bio mesar po struci i navodi se kao arendator u knjizi Matičinih članova. Ostaje da se istraži u kojoj prilici je on Novi Sad nazvao Srpskom Atinom i da li je taj naziv pominjan pre njega.
Novosađani su već od 1748. godine mogli samostalno, iz svojih sredstava da podižu i unapređuju školstvo i kulturni život. U Novom Sadu su tokom XIX veka delovale značajne kulturno-prosvetne i književne ustanove, koje su bitno uticale na oblikovanje nacionalnog i kulturnog identiteta srpskog naroda. Školstvo je krajem XIX veka bilo na lepom stepenu razvoja, kako po broju škola, tako i po uspešnom radu tih škola. Još od vremena Marije Terezije škole su bile veroispovedne. Tako su sve veroispovesti u Novom Sadu imale svoje narodne i srednje škole. U Ugarskoj su posle nagodbe 1867. godine otvarane i komunalne osnovne škole. One su samo na papiru bile opštinske, a ustvari državne, s ciljem pomađarivanja. Srpske škole su bile pored crkava, pa su tako i nazivane: Nikolajevska, Jovanovska i Almaška. Postojala je još jedna osnovna pravoslavna škola na Klisi. Ukupno je u Novom Sadu, na kraju XIX veka, bilo 12 osnovnih narodnih škola, sa 38 odeljenja. Školske dece je bilo nekoliko hiljada. U školu se išlo od 8 do 11 časova prepodne i od 14 do 16 časova poslepodne. Svako dete je imalo bukvar i tablicu na kojoj je visila grafička olovka i sunđer. Đaci, kao i stariji, nisu išli gologlavi.
U Novom Sadu se tada znalo samo za pesnika Lazu Kostića i Rabnštajna, trgovca alkoholnim pićima iz Temerinske ulice, da šetaju ulicom gologlavi. To se smatralo za ekscentričnost. Mnogi su se osvrtali za njima, ali niko nije imao smelosti da se ugleda na njih.
Sem u srpskim osnovnim školama, u svima ostalima je nastavni jezik bio mađarski. U osnovnu školu se išlo četiri godine. Po završetku četvrtog razreda bolji i imućniji đaci upisivali bi se u gimnazije, zanatlijska i siromašna deca prešla bi u građansku školu, a svi ostali bi otišli u šegrte na zanat ili tgovinu. Ratarska deca bi ostajala kod kuće da sa roditeljima rade poljoprivredne poslove. Peti i šesti razred imala je samo srpska crkvena opština. Ženska deca su uglavnom ostajala kod kuće posle završene osnovne škole. Neznatan broj bi prešao u srednje škole ili na zanat. U trgovini, na primer, žene nisu uopšte bile zaposlene, sem u poslastičarnicama. Bila je velika stvar upisati se u Srpsku gimnaziju. Ipak je priliv đaka stalno rastao. U Novosadsku srpsku gimnaziju upisivana su srpska deca i iz Bečeja, Palanke, Iloka, Iriga, Rume, Pazove, iz Banata i pokoji đak iz ostalih srpskih krajeva. Srednjoškolcima koji su bili sa strane roditelji su često dolazili u Novi Sad i tako povećavali promet i donosili materijalne koristi gradu. Od 28.763 stanovnika, koliko je Novi Sad brojao 1900. godine, bilo je oko 1.000 đaka. Stoga možemo reći da je Novi Sad bio školski centar.
Pod vrlo teškim uslovima u tadašnjoj Ugarskoj, U Novom Sadu su se održale dve značajne kulturne ustanove: Matica srpska i Srpsko narodno pozorište. Veliki značaj za srpski kulturni život u ovom gradu imala je srpska čitaonica, koja je i osnovala Srpsko narodno pozorište. Pored lepih ideja i dobrih namera da se osnuju i druge kulturne ustanove – galerija slika i Muzej pored Matice srpske, nije bilo mogućnosti da se to tada ostvari. Mađarski vladajući krugovi nastojali su onemogućiti svaku kulturno-prosvetnu delatnost srpskog naroda, kada je već nisu mogli sasvim ugušiti.
Društveni život starih novosađana bio je razvijen. Prvu formalnu žensku organizaciju s odobrenim statutima, osnovala je 1867. godine Marija Tomeković, rođena Fradl. Ona je 16. decembra 1865. godine sazvala na sastanak novosadske gospođe, bez obzira na veru i narodnost. NJenim zalaganjem stvorena je dobrotvorna organizacija koja je pomagala decu nižih društvenih slojeva.
Dobrotvorna zadruga „Srpkinja Novosatkinja“ osnovana je 1867. godine u Novom Sadu, inicijativom Savke Subotić (žene Jovana Subotića), rođene Polit. Stvorena je po uzoru na prvu žensku nemačku zadrugu poniklu iste te godine. U drugom, pak, izvoru nailazimo na godinu osnivanja 1880. i predsednicu Julku Radovanović.
Novi Sad je posedovao veslačko društvo „Danubius“. Građansko strelište slobodne kraljevske varoši Novog Sada je 1890. godine proslavilo stogodišnjicu svog postojanja. Strelište je u početku okupljalo uglavnom nemački živalj, ali vremenom se učlanjuje i veliki broj Srba.
Od 1890. godine režim u Ugarskoj se oslanjao na parlamentarnu većinu Tisine Liberalne mađarske stranke. Ona je dosledno i bezobzirno sprovodila program svoje politike favorizovanja mađarskog nižeg i višeg plemstva na svim poljima i granama državnog života. Sprovođena je i politika nasilne asimilacije nemađarskih narodnosti, da bi se tako stvorila jedinstvena mađarska nacionalna država. Da bi se sve to postiglo, mađarska vlada je, u okviru postojećih zakona, smišljeno i energično upotrebljavala sve mere i metode kako bi suzbila svaku akciju protiv njenih postupaka, a naročito su preduzimane stroge mere protiv nemađarskih narodnosti.
Stubove Tisinog mađarskog režima činilo je ponajviše činovništvo, ali i škole, te su stoga zvanični krugovi mnogo pažnje poklanjali školama. Škole su bile prve ustanove u kojima se vršilo pamađarivanje. Školstvo se još od vremena Marije Terezije, dakle od sredine XVIII veka, podizalo i razvijalo na veroispovednoj osnovi. Posle austrougarske nagodbe 1867. godine počinju se favorizovati državne škole. Slovačke gimnazije su još sedamdesetih godina zatvorene, a nemačke su se same pretvorile u mađarske. Ostalo je samo nekoliko rumunskih i jedna novosadska Srpska gimanzija, kao konfesionalna i autonomna. Sada je i ovim školama opstanak bio ugrožen i stalno je pretila opasnost da budu ukinute, odnosno podržavljene.
Iako je formalno u karlovačkoj mitropoliji postojala dosta široka prosvetna autonomija, u praksi je ona bila svedena na uske okvire konfesionalnog školstva, sa ciljem da obrazovni sistem podredi interesima mađarske državne ideje. Odlučujući uticaj na školstvo kod Srba imao je visoki crkveni kler, ali je on zbog svojih razloga išao na ruku politici tadašnje Ugarske. O tome svedoči jedan cirkular Germana Anđelića (koji je bio i patrijarh Srpske pravoslavne crkve od 1881. do 1888. godine), u kojem on, u svojstvu predsednika Školskog saveta, kao glavni cilj moralnog vaspitanja ističe jačanje ljubavi prema mađarskoj državnoj ideji.
Pored ovakvih i sličnih stavova, prosveta i školstvo kod Srba su napredovali: tamo gde su država i visoki kler oduzimali, građanstvo je davalo. Zadužbinarstvo je odigralo možda i presudnu ulogu u očuvanju nacinalnih, kulturnih i prosvetnih ustanova, koje su bile stepenice u kulturnoj evoluciji srpskog društva tog doba. Dovoljan je primer Novosadske gimnazije ili Matice srpske.
Srpska pravoslavna velika gimnazija u Novom Sadu vaspitavala je generacije srpske inteligencije. NJeni učenici postali su vođe srpskog društva. Nastavni planovi i programi morali su da se povinuju naredbama zvaničnih vlasti, kao i prilično konzervativnim koncepcijama Patronata. Budimpeštanski vladajući krugovi, naročito za vreme Kalmana Tise, sprovodili su pojačanu mađarizaciju i vrebali povoljan trenutak da dovedu u pitanje egzistenciju Novosadske gimnazije. Mnogo umeća i pažnje pokazali su, kako profesori tako i učenici ove gimnazije, s ciljem da se svojim postupcima ne suprodstave državnoj politici i vladinim intencijama. Uprkos svim ograničenjima srpska omladina je vaspitavana u nacionalnom i demokratskom duhu.
Kako je Novi Sad postao političko i kulturno sedište Srba u Ugarskoj, tako se u njega preselila i najstarija kulturno-naučna institucija, Matica srpska. Ova institucija bila je dugo vremena matica kulture celokupnog srpskog naroda, neka vrsta srpskog kulturnog parlamenta, naročito za vreme Miletića. NJena literarna i izdavačka delatnost dala je zamaha srpskoj književnosti i bila usmerena na negovanje nacionalne svesti, prosvećivanje naroda, njegovo prektično osposobljavanje za nove uslove života i borbu protiv mađarizacije. Iz zadužbinskih fondova Matica srpska je školovala siromašnu srpsku decu na najuglednijim evropskim univerzitetima. Zbog svega toga vlasti su više puta pokušavale da ograniče njeno delovanje i da je ponovo vrate u Peštu, da bi bila pod većom kontrolom i što dalje od jezgra srpskog naroda. Na žalost, krajem XIX veka Matica ulazi u period nazadovanja, što pod uticajem državne politike, što zbog srpskih političkih trvenja u koja se Matica nastoji uvući.
Još jedan bastion nacionalne kulture bila je Srpska čitaonica u Novom Sadu. U okviru svog javnog delovanja ona je podsticala osnivanje drugih ustanova od nacionalnog značaja. Najznačajnija od njih je Srpsko narodno pozorište (SNP). Pod njenim okriljem stvoreno je prvo srpsko pevačko društvo, poznatije kao „Čitaoničko pevačko društvo“ i organizovani su mnogobrojni balovi, koncerti, predavanja… Novosadska čitaonica je prva ustanova kod Srba u kojoj su u pravima i dužnostima izjednačeni ženski i muški članovi. Tako je formirana ženska čitaonica „Posestrima“.
„Kolevka srpskog pozorišta se ljuljala na ugarskom zemljištu i prvi negovači i apostoli srpske Talije su vazda ugarski Srbi bili.“ Ovim rečima je Melhior Erdujhelji istakao ulogu i značaj vojvođanskih Srba u nastanku i razvoju pozorišne umetnosti. Najstariji profesionalni teatar kod Srba stvoren je u Novom Sadu. NJegov osnivač, Jovan Đorđević, predložio je naziv Srpsko narodno pozorište, želeći da time posredno doprinese priznavanju Srba kao naroda u Ugarskoj. Iako prihvaćeno i pomagano od naroda, SNP se moralo uporno boriti sa zvaničnicima u Pešti i Beču, koji su tražili i najmanji povod da ga zatvore ili izbrišu ono narodno iz njegovog naziva. Ni klerikalna opozicija, finansijske poteškoće, odlazak većeg dela glumaca u Beograd, otežano dobijanje koncesija, podvojenost publike usled sukoba između Radikalne i Liberalne stranke i slične nedaće, nisu uspele da unište ovu ustanovu kulture. Dajući predstave nacionalnih pisaca i isto takvog sadržaja, nezaustavljivo je širilo nacionalnu svest u teškim vremenima, naročito svojim gostovanjima u manjim sredinama, u period intenzivne denacionalizacije. Kao takvo postalo je narodno mezimče. Za plejadu vrhunskih dramskih umetnika, gluma je u to doba značila isto što i život, pa su zarad pozorišnih predstava pristajali na mnogostruka odricanja i žrtve. Neke od njih i danas pominju Novosađani u nazivima ulica – Lazu Telečkog, Mitu Ružića, Draginju Ružić, Dragu Spasić, Peru Dobrinovića…
Ako je prelaz iz prve u drugu polovinu XIX veka bio karakterističan po snažnom prooru političke štampe u Vojvodinu, ali i po onome što je Skerlić nazvao moralnim uspehom liberalnih listova, pretposlednju deceniju XIX veka karakterisala je ne samo pojava, već i dominacija stranačko-političkih listova preko kojih su se vodile žestoke međustranačke borbe. Ove borbe potresale su novosadsku javnost. Publicisti definitivno daju pravac javnom mnenju u političkim i nacionalnim pitanjima.
U jednoj nenaklonoj sredini delovale su institucije koje država, ne da nije pomagala, već je sve činila da im onemogući rad, a ipak u takvoj sredini živeli su i radili nebrojeni kulturni, prosvetni, naučni i politički pregaoci. Zbog svoje aktivnosti odricali su se normalnog života, bili meta progona, ogovaranja, ponižavanja ili, čak, umirali od boleština koje su bile posledica siromaštva i nezdravog života.
Sliku kulturnih, prosvetnih i humanitarnih institucija i ustanova, kao i značajnih ličnosti, možemo upotpuniti nizom raznih zanatskih, trgovačkih, dobrotvornih i drugih udruženja koja u ovo vreme deluju u gradu. Sa ovakvim „kapitalom“ ušao je grad Novi Sad u jednu novu eru svoje istorije.
Tu su vaspitavani prvi naraštaji Srba evropskih građana sa mentalitetom modernog čoveka. Zar sve ovo, možda, ne izgleda dovoljno ubedljivo da se Novom Sadu i njegovim veličinama da neizbrisiv sjaj?!
Ostavi komentar