Autor: Miroslav M Jovičin, istoričar
Da bi se u potpunosti shvatili dublji uzroci srpsko-mađarskih sukoba, treba imati na umu širu istorijsku sliku. Sloveni su se nalazili u Panonskoj niziji već od V veka i odatle su prešli Dunav, prvo u pljačkaškim pohodima zajedno sa Avarima, a vremenom se zadržavaju sve duže. Prema Prokopiju iz Cezareje, godine 553. Sloveni su prvi put proveli celu zimu južno od Save i Dunava, a prema Konstantinu Porfirogenitu u prvoj polovini VII veka, za vreme vizantijskog cara Iraklija (610–641), trajno naseljavaju Balkansko poluostrvo. Mađari 896. godine dolaze na prostor Panonske nizije i asimiluju većinu preostalih Slovena i sve Avare koje su tu zatekli, a svojom državom trajno razdvajaju južne od zapadnih i istočnih Slovena. Od X veka, Mađari se smatraju apsolutnim gospodarima Panonske nizije, bez obzira na to što se i Srbi s vremena na vreme pominju na tom prostoru, ali kao neko kome je Ugarsko plemstvo zbog bračnih veza ili iz drugih razloga ustupilo posede trajno ili privremeno. U svakom slučaju, prisustvo Slovena i konkretno Srba u Panonskoj niziji evidentno je tokom svih vekova ugarske vlasti, ali je isto tako evidentno i da je vrhovna vlast od X veka uvek bila Ugarska i zato Mađari te oblasti smatraju isključivo svojom teritorijom, bez obzira na prisustvo Srba i srpske vlastele.
Turskim osvajanjem Panonske nizije 1526. godine, većina mađarskog stanovništva povlači se severnije, čak je i sedište Ugarske izmešteno u Požun (današnju Bratislavu). Kad su Turci odatle proterani u austrijsko-turskom ratu (1683–1699), Mađari umesto očekivane slobode bivaju potčinjeni carskom dvoru u Beču, plemićima se oduzimaju imanja i uvode visoki porezi koje većina nije mogla da plati. U isto vreme, dešava se Velika seoba Srba pod patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem, kada se naseljava veliki broj Srbi na pretežno ispražnjene teritorije koje Mađari smatraju svojim i očekuju da će proterivanjem Turaka oni preuzeti te posede kako bi popravili svoj loš materijalni položaj. Srbi, pak naseljeni na prostor južne Ugarske, dobijaju u Vojnoj granici privilegije od Beča koje su veće od prava obespravljenih Mađara. Ovo izaziva podozrenje Mađara prema Srbima, naročito prema onima koji su došli u seobama 1690. i 1737. godine.
Iz tih razloga, kad mađarski revolucionar Ferenc Rakoci podigne ustanak (1703–1711) nema poverenja u Srbe koji im se nalaze iza leđa u njegovoj borbi protiv Beča. A Srbi sa druge strane, nemaju razloga da veruju Rakociju, kad su od Beča dobili privilegije i da bi ih zadržali, staju na stranu Beča u ovom ustanku. Zbog toga, Rakoci uništava i pali sva srpska naselja uz Tisu do Novog Sada, uništivši tada i Nadalj, koji je narednih sto godina bio pustara.
Ista situacija se događa i 1848. godine. Mađari, Srbi, Hrvati i Rumuni zajedno ustaju protiv apsolutističke vlasti u Beču, ali Mađari žele da obnove i osamostale svoju državu i ne odgovara im da na prostoru koji oni smatraju svojom istorijskom teritorijom. Dodeljuju visoka prava i autonomiju Srbima koje smatraju u velikoj meri doseljenicima. Srbi, sa druge strane, bore se za svoja nacionalna prava protiv germanizacije iz Beča i mađarizacije iz Pešte, jer nacionalna svest kod Mađara je na izuzetno visokom nivou i brzo asimiluje sve ostale narode. Beč koristi Srbe u Vojnoj granici za svoje vojne i političke interese. Osim toga, nisu Srbi silom osvojili prostor južne Ugarske, već su dobili dozvolu za naseljavanje od strane Beča. Mađari smatraju da nije Beč imao pravo da raspolaže teritorijom koju oni smatraju svojom. Upravo iz tih razloga, Mađari kolonizaciju svog mađarskog stanovništva na prostor južne Ugarske vide kao vraćanje na svoje istorijske posede posle Turskog ropstva, dok Srbi u tome vide narušavanje privilegija koje im je dodelio Beč, mađarizaciju i pokušaj nasilne asimilacije.
U sukobu 1848–1849. pobedio je Beč veštom politikom okrenuvši prvobitne saveznike jedne protiv drugih obećavajući Srbima Vojvodinu koju su samo formalno dobili, ako se okrenu protiv Mađara. Sa druge strane, Mađari nisu mogli Srbima dati povlastice koje im je Beč obećavao, jer je to bilo protiv interesa njihove (mađarske) borbe za stvaranje samostalne nacionalne države. Stoga, sukob je bio neminovan i naravno da svaka strana ima svoje viđenje, kao i sopstvene interese u borbi za svoja nacionalna prava.
Mađarska buna
U Pešti je revolucija izbila 15. marta, gde je čuveni mađarski pesnik Petefi Šandor (inače srpskog porekla i krštenog imena Aleksandar Petrović) ukrašen kokardom sa mađarskom trobojkom, recitovao stihove svoje slavne pesme Na noge Mađari (Talpa Magyarok), kojom je budio nacionalnu svest svojih sunarodnika. Revolucija je u početku bila uperena protiv dotadašnjeg feudalnog stanja, pa je tada u Pešti proglašena jednakost svih građana, ukidanje posebnih prava koja su uživali plemići, grofovi i baroni, a seljaci su oslobođeni obaveze davanja desetine prinosa spahiji. Tu se posebno istakao Lajoš Košut svojim vatrenim govorima, tako da je sav narod u njemu video vođu mađarske revolucije.
Ovu revoluciju su i Srbi pozdravili i sa radošću joj se pridružili, pa su tako u Sentomašu na pravoslavnoj crkvi postavili mađarski barjak, a narod je po ulicama radosno klicao: „Živeo Košut Lajoš, mađarski vođa! Živela sloboda! Živela jednakost! Živelo bratstvo!” Na srpskim kućama istaknuti su mađarski barjaci, a Srbi se okupljaju u veliku masu i sa mađarskom zastavom odlaze da pozdrave Mađare do katoličke crkve gde razni govornici veličaju bratstvo Srba i Mađara. Na mestu današnjeg tržnog centra u Srbobranu postojala je niska zgrada u kojoj je bila opštinska kafana i tamo je priređena igranka, na kojoj su Srbi i Mađari zajedno igrali srpsko kolo i mađarski čardaš. Sutradan, mnogi Srbi su se upisivali u mađarske dobrovoljačke redove da se pod Košutovom zastavom bore za slobodu Mađarske od Austrije.
Međutim, 27. marta u Novom Sadu održava se zbor na kojem se odlučuje da se, uprkos protivljenju pojedinih uglednih ljudi (između ostalih i Isidora Nikolića DŽavera iz Sentomaša), pošalje delegacija u Peštu koja je od Mađarske vlade i Lajoša Košuta tražila da se Srbima u Mađarskoj priznaju prava koja su im obećana još 1690. godine nakon Velike seobe Srba. Košut nije hteo ni da čuje za Srbe i njihova prava, govoreći da u Mađarskoj postoji samo mađarski narod. Ovakvo drsko Košutovo ponašanje Srbe je uvredilo i ona prijateljska, bratska veza koja je nedavno sklopljena u Sentomašu i drugim mestima između Srba i Mađara, odjednom se razbila. Na skupu koji je održan u porti Saborne crkve u Novom Sadu, srpska delegacija podnela je izveštaj o neuspeloj misiji, što je izazvalo revolt naroda koji iz crkve iznosi pravoslavne matice pisane na mađarskom jeziku i javno ih spaljuje. Istog dana, narod odlazi u Sremske Karlovce i traži sazivanje velike narodne skupštine, a međusobni odnosi Srba i Mađara širom Bačke se zaoštravaju. Spaljuju se pravoslavne matične knjige vođene na mađarskom jeziku u Kulpinu, Molu, Petrovom Selu, Bačkom Gradištu, Žablju i po drugim mestima.
Zbog odbijanja mađarske revolucionarne vlade da zadovolji opravdane zahteve Srba za njihova osnovna nacionalna prava na slobodu i upotrebu maternjeg jezika, mitropolit Josif Rajačić saziva Veliku narodnu skupštinu u Sremskim Karlovcima 13–15. maja (1–3. maja po starom kalendaru) 1848. na kojoj je proglašena autonomna Srpska Vojvodina, mitropolit Josif Rajačić je proglašen za patrijarha, a za vojvodu Stevan Šupljikac. Osnovan je i Glavni odbor Srpskog narodnog pokreta u koji su izabrani i članovi porodica Manojlović i Mušicki iz Srbobrana. U radu Skupštine, aktivno je učestvovao i nastojatelj manastira Beočin, protosinđel Sergije Kaćanski, kasnije episkop gornjokarlovački, koji je rođen u Srbobranu 1813. godine. On se istakao sjajnim govorom i upravo na njegov predlog mitropolija je uzdignuta na rang patrijaršije, što je narod sa ushićenjem prihvatio. Uz svog strica Sergija, Skupštini je prisustvovao i rodoljubivi pesnik Stevan Vladislav Kaćanski Bard, rođen u Srbobranu 1828. godine, koji zbog svoje mladosti nije uzimao aktivnije učešće u radu Skupštine.
Odluke Majske skupštine primljene su u Kneževini Srbiji sa najvećim simpatijama, dok ih je mađarska vlada proglasila nezakonitim i „u suprotnosti sa ustavom i statutarnim jedinstvom”. Već 12. juna 1848. godine mađarska vojska pod vođstvom generala Janoša Hrabovskog napada Sremske Karlovce, ali doživljava poraz od srpske vojske predvođene mladim voždom Đorđem Stratimirovićem. Tako je umesto zajedničke revolucije Srba i Mađara protiv Beča, počeo srpsko-mađarski rat.
Kneževina Srbija, iako u teškim prilikama, pomaže ustanicima u Vojvodini, pa već u drugoj polovini maja dobrovoljci pojedinačno prelaze u Vojvodinu, dok je organizovano upućivanje 12.000–15.000 dobrovoljaca iz Srbije izvršeno krajem juna 1848. godine. Na čelo dobrovoljaca iz Srbije postavljen je odlučni i hrabri vojvoda Stevan Knićanin. U Narodnom pokretu Srba u Habzburškoj monarhiji, Srbobran je imao veoma značajnu ulogu, te je u našoj nacionalnoj istoriji zauzeo istaknuto mesto. U njemu su 1848–1849. vođene najžešće borbe za Srpsku Vojvodinu, a zbog ispoljenog junaštva njegovih žitelja, Srbobran je postao simbol srpskog otpora i zbog toga dobio naziv Srpska Sparta (naspram naziva Srpska Atina koji i dan danas ponosno nosi Novi Sad).
Srbobran posle Majske skupštine
U Sentomašu je neposredno pred revoluciju živelo 8.830 Srba i 2.764 Mađara. Po povratku iz Sremskih Karlovaca, okupljenom narodu u Srbobranu su prepričani patriotski govori sa Skupštine. Čuli su se uzvici: „Živeo srpski vojvoda Stevan Šupljikac! Živeo srpski patrijarh Josif Rajačić! Živela Srpska Vojvodina!” Potom je uzbuđeni narod došao pred pravoslavnu crkvu i zahtevao matične knjige vođene na mađarskom jeziku. Pošto su sveštenici odbili da ih daju, u crkvu utrči Avram Logošev, iznese knjige napolje i preda ih narodu da ih uništi. Viša Sivački Baćin se popeo na crkveni toranj i odatle skinuo mađarsku zastavu i bacio je dole da je narod iscepa. Sve mađarske zastave su poskidane i istaknuti austrijski stegovi, uz povike: „Živeo car!” Na taj način su se zapravo srpske snage zajedno sa hrvatskim snagama bana Jelačića našle u službi Beča i njegove borbe sa mađarskim revolucionarima.
Kada su Mađari u Sentomašu videli cepanje mađarskih zastava i klicanje austrijskom caru, razbežali su se iz Srbobrana. Zanimljivo je da je sa njima prebegao i jedan kapetan Paja Đorđević, a nekoliko dana kasnije i njegov otac Avram Đorđević, koji je bio jedan od četiri pravoslavna parohijska sveštenika u Srbobranu. Posle bekstva te svešteničke porodice, Srbi iz Sentomaša se naoružaše lovačkim puškama, kosama, kukama za vuču slame, sekirama, debelim štapovima na kojima je bio nataknut obostrano naoštren bajonet, te postaviše straže na sve ulaze i izlaze iz sela.
Mađarska istoriografija nam donosi drugačije podatke. Naime, postoji svedočenje jednog honveda (mađarskog vojnika) Petera Časara (Csaszar Peter, 1822–1890), koji se kasnije amaterski bavio istorijom napisavši knjigu „Istorija Ugarske od 435. do 1849. godine“. On opisuje da se već tokom proleća 1848. godine proneo strah među mađarskim stanovništvom u Bačkoj da će biti ubijeni od strane Srba, a naročito prilikom okupljanja u crkvi za Uskrs aprila te godine. Časar beleži da je takav plan pokolja mađarskog stanovništva postojao i u Srbobranu, pa da je sveštenik Avram Đorđević upozorio katoličkog župnika Ferenca Čabija (Csabi Ferenc), koji je prazničnu misu odslužio ne tokom noći već odmah u subotu poslepodne. Kada su shvatili da su nadmudreni, okupljena rulja je svoj bes pokušala da iskali na ovoj svešteničkoj porodici, koja zbog toga beži iz Srbobrana, zajedno sa još Srba koji su stali u njihovu odbranu. Naoružani Srbi su, nakon ovih događaja, sprečili da selo napuste oni Mađari koji su tu ostali, pa su ih držali kao taoce. Takođe, isti izvor navodi da su neki od tih talaca pokušali da pobegnu Mađarima preko Krivaje prilikom prvog napada mađarske vojske 14. jula, i da su tada mnogi od njih surovo ubijeni.
Istoriografija na srpskom jeziku uglavnom ne spominje ove događaje, ali nam oni rasvetljavaju prebeg svešteničke porodice, zatim sudbinu lokalnog mađarskog stanovništva, jer nije realan navod Toše Iskruljeva da su baš svi Mađari napustili Srbobran pre ratnih dejstava. Moguće je da se većim brojem talaca mađarskog stanovništva može objasniti i zašto se mađarska vojska okuplja baš oko Srbobrana i tamo započinje prvi veći sukob mađarske vojske i srpske odbrane (istine radi, treba reći da se u literaturi na mađarskom jeziku Srbi nazivaju pobunjenicima, a Mađari braniteljima svoje vekovne teritorije).
Kada su čuli da se dobro naoružani mađarski gardisti okupljaju u Starom Keru (Zmajevo) i Starom Bečeju, Srbi iz Sentomaša hitno su poslali izaslanike Gavru Drakulića i Aleksandra Hadžića u Sremske Karlovce. Oni su svratili u Jarak kod Rimskih šančeva, nedaleko od Novog Sada, gde su dobrovoljci iz Srbije i Šajkaške formirali odbranu. Kada su Srbijanci čuli za situaciju u Srbobranu, oni reše da odmah odu tamo, ne čekajući odobrenje iz Sremskih Karlovaca. U Srbobran su poslali Jocu Dunđerskog koji se tu zatekao, da po njih iz Srbobrana pošalje što više zaprežnih kola. Tako je u Srbobran polovinom juna 1848. godine stiglo preko 300 Srbijanaca sa tri topa. Predvodio ih je Stanko Savić sa još trojicom buljubaša. Sa Srbijancima je došao i Šajkaš Jaša Dobanovački, stražmešter iz Kaća, koji je kasnije postao kapetan. On i Savić su obišli naselje i odredili mesta za kopanje šančeva. Kopalo se bez odmora i danju i noću.
Srbobran je zbog svog geografskog položaja u središtu Bačke imao značajnu stratešku poziciju. Sa južne strane omeđen je širokim i dubokim Velikim bačkim kanalom, a sa severne i istočne strane Srbobran je opasan rečicom Krivajom, koja se kod Turije uliva u Kanal. Samo sa zapadne strane postojao je suvozemni pristup između Krivaje i Kanala, ali i on je širok svega oko jedan kilometar. Na toj strani je bio najpotrebniji šanac. Prema memoarima Jovana Stefanovića Vilovskog, na toj zapadnoj strani je od Krivaje do Kanala iskopan šanac i podignut grudobran od zemlje sa prekidima, na kojima su bili bastioni. Ulaz je bio zaštićen nabojem. Uz grudobran je napravljena barutana. Prostor od ovog šanca do varoši upotrebljen je za logorište. Tu su bile daščare za stanovanje posade, koje su bile udaljene jedna od druge zbog odbrane od požara. Krovovi daščara su bili prekriveni zemljom.
Severoistočno od centra varoši, u blizini puta za Stari Bečej, na jednoj okuci rečice Krivaje, dobrovoljci iz Srbije su po uputstvu narodnog pukovnika Stevana Surdučkog izgradili malu, ali dobru tvrđavu. To je bio četvorostrani šanac 4×50 metara sa visokim grudobranom širine dva hvata (oko 3,80 m). Oko njega je bio dubok šanac i potom opet grudobran sa prednjim šancem. Kada je utvrđenje završeno, zaposeli su ga onih 300 Srbijanaca koji su došli u pomoć Srbobrancima. U utvrđenje su smeštena tri topa trofuntaša i jedan top šestofuntaš. Na dan Sv. apostola Petra i Pavla, šanac-tvrđava je osvećena i nazvana „Srbijanski šanac”, a potom „Srbobran” po Srbijancima koji su bili u njemu. Posle je po njemu i celo selo nazvano Srbobran.
Na severnoj strani, na putu koji je vodio u Feketić, utvrđen je drugi zidani most preko Krivaje, dok je na južnoj strani ispred drvenog mosta preko Velikog bačkog kanala, podignut mostobran polukružnog oblika za odbranu glavnog ulaska u varoš. Kada je utvrđivanje završeno, na predlog Jaše Dobanovačkog, Srbobran je podeljen na četiri kvarta i u svakom kvartu je ustanovljena jedna kompanija stalnih vojnika. Upisu u narodne vojnike, Srbobranci su se oduševljeno odazvali, pa su ubrzo osnovane četiri kompanije narodne vojske od po 450 vojnika. Odmah nakon toga, svaka kompanija je izabrala sebi starešine.
Na jugu, na mostobranu na Velikom bačkom kanalu, za narodnog kapetana izabran je Miloš Jocić, pravnik, za potporučnika (lajtnanta) Miloš Manojlović Dimin, a za narednika (stražmeštera) Mita Nastić.
Na severoistoku, na mostu na Krivaji prema Starom Bečeju – za narodnog kapetana izabran je Danilo Nikolić, bogoslov, za potporučnika Toma Ivanić, za narednika Lazar Dinjaški.
Na severnoj strani na mostu na Krivaji prema Feketiću za kapetana je izabran Novak Dunđerski, rođeni brat Lazara Dunđerskog, za narednika Mita Drakulić, a nešto kasnije je za potporučnika imenovan Đura Đorđević.
Na zapadnoj strani prema Vrbasu, za narodnog kapetana je izabran Novak Sovre Golupski, za potporučnika Živan Popsavin, a za narednika Steva Aleksijević. U ovoj kompaniji je bio i rodoljubivi pesnik iz Srbobrana – Stevan Vladislav Kaćanski Bard.
Izabrane starešine potvrđene su od srpskog patrijarha Rajačića, dobili su odgovarajuće diplome (potvrde). Nakon toga, razvijena je srpska zastava od svile na kojoj je pisalo „Za cara, veru i narodnost”. Novosadski prota Pavle Stamatović osvetio je zastavu i blagoslovio vojnike i narod. Zastava je potom predata odabranom barjaktaru Milošu Siminu i posle te svečanosti, kompanije su zauzele svoje odbrambene položaje.
Odbranu Srbobrana pojačao je i dolazak oko 300 Molaca pod komandom njihovog kapetana Josifa Berića. Oni su raspoređeni u srbijanski šanac prema Starom Bečeju. Takođe, u Srbobran 9. jula dolazi i jedna kompanija petrovaradinskih graničara sa tri topa, pod komandom lajtnantna, kasnije kapetana Todora Bosnića, koga je patrijarh postavio za glavnog komandanta nad celom vojskom u Srbobranu. Pošto je pregledao i obišao sve položaje u Srbobranu, on sa svojom vojskom zauzme najopasniji položaj na zapadu prema Vrbasu.
Prvi napad na Srbobran
Bosnić je stigao u pravo vreme u Srbobran, svega četiri dana nakon njegovog dolaska, u noći između 13. i 14. jula 1848. godine, mađarska vojska pod komandom generala barona Filipa fon Behtolda, izvršila je prvi napad na Srbobran sa ukupno oko 5.000 ljudi i 17 topova. Napad je izvršen sa tri strane: na mostobranu na Kanalu, na feketićkom mostu na Krivaji i na šanac Srbobran prema Starom Bečeju. Napad je uspešno odbijen iz sva tri pravca sa minimalnim gubicima na obe strane. Ovom prvom borbom mađarske vojskovođe su se uverile da se Srbobran ne može lako zauzeti, dok su Srbi dobili samopouzdanje i veru u uspeh.
Usledilo je nekoliko nedelja zatišja u toku kojeg je izgrađen još jedan šanac između Krivaje i Kanala na istoku naselja, u Tuku. U taj šanac postavljeno je 100 vojnika sa jednim topom pod komandom Mite Hadžića, a sa ciljem da se spreči da neprijatelj napravi most na Krivaji između Srbobrana i njenog ušća kod Turije.
Početkom avgusta, u Srbobran stiže i mladi vožd general Đorđe Stratimirović radi uvida u stanje odbrane. Sa druge strane, general Behtold dobija pojačanje koje se grupiše sa svih strana oko Srbobrana: kod Bečeja, Temerina, Jarka, Siriga, Malog Kera (Bačkog Dobrog Polja) i Vrbasa, a nešto manje i na severu kod Feketića. Zbog toga patrijarh Josif Rajačić šalje pojačanje u Srbobran i postavlja za komandanta odbrane kapetana, a kasnije i generala Petra Bigu, koji je uživao glas valjanog i pouzdanog komandanta, a bio je i omiljeni starešina u vojsci i narodu.
Kapetan Petar Biga je sa varadinskim bataljonom, kao pojačanjem, stigao u Srbobran 18. avgusta 1848. godine i odmah obišao i pregledao sve položaje i utvrđenja u Srbobranu, a potom od kapetana Bosnića preuzeo komandu nad svim trupama u Srbobranu.
Drugi napad na Srbobran
Dobivši izveštaj iz Bečeja da će napad mađarske vojske uslediti 19. avgusta, Biga šalje poručnika Peru Jovanovića sa kompanijom vojnika i jednim topom u Turiju da pojača tamošnji položaj. Prema Jovanu Stefanoviću Vilovskom, celokupna posada u Srbobranu i Turiji za odbranu pred drugi napad mađarske vojske bila je 5.755 ljudi i 24 topa raznih veličina, a posadu su sačinjavali dobrovoljci iz Srbije, Srbobranci, Šajkaši, Molci i dva bataljona Varadinaca. Sa druge strane, poučen neuspehom iz prvog napada, general Behtold trudio se da većinu svoje vojske rasporedi na zapadnu i južnu stranu Srbobrana, zbog čega je 17. avgusta 1848. godine svoj glavni štab premestio iz Starog Bečeja u Vrbas. Prema izvorima iz Ratnog arhiva u Beču, mađarska vojska je prilikom drugog napada na Srbobran imala 35.000 vojnika i 60 topova.
U 4 časa ujutro, 19. avgusta 1848. godine, počeo je drugi napad na Srbobran artiljerijskom paljbom sa svih strana na mostobran i utvrđenja. Zapaljiva artiljerijska zrna pogađala su i varoš, a artiljerijska paljba trajala je čitava dva sata neprekidno. Ispaljivane topovske kumbare pogađale su i Srpsku pravoslavnu crkvu u kojoj je u to vreme bilo bogosluženje. Jedna od kumbara uletela je u crkvu kroz prozor, pala na pod i pre nego što je eksplodirala sveštenik Jovan Joca Kovačević ju je dohvatio i prisebno je izbacio kroz vrata crkve napolje, a zatim mirno nastavio bogosluženje. Od ovog granatiranja, u zidovima crkve je ostalo ukupno 13 topovskih đuladi: 11 na spoljašnjem južnom zidu crkve. Tu đulad su za vreme okupacije tokom Drugog svetskog rata mađarski vojnici izvadili i odneli u Mađarsku, dok su dva ostala neprimećena na severnom zidu, u unutrašnjosti crkve, jedan u uglu ispred ikonostasa i drugi iznad Bogorodičinog trona gde stoje i dan danas i svedoče o stradanju Srbobrana, naroda i hrama u revoluciji.
Posle dvočasovne artiljerijske vatre, daleko brojnije kolone mađarske vojske izvršile su juriš na mostobran na Kanalu i na zapadnoj vrbaškoj strani. Juriš na mostobran je odbijen, a na vrbaškoj strani privremeno Mađari zauzeli su prednje rovove, ali su snažnim naletom branilaca suzbijeni. Veliki podsticaj na odbrambenu posadu imalo je i stalno prisustvo glavnokomandujućeg srpske vojske, generala Stratimirovića.[1] Uvidevši svoj neuspeh, mađarska vojska poče povlačenje sa zapadne vrbaške strane, a potom i sa čitavog bojišta. Iako znatno nadmoćnija, mađarska vojska nije uspela da zauzme ne samo Srbobran, već ni Turiju, koju su Srbi hrabro i uspešno odbranili pod komandom majora Petra Jovanovića. Mađarska vojska je imala najmanje 150 mrtvih i ranjenih vojnika i oficira, dok su gubici na srpskoj strani bili neznatni, 7 do 8 mrtvih i ranjenih.
Ovaj drugi poraz mađarske vojske uzdigao je moral braniocima Srbobrana i dao im novu snagu da u odbrani istraju, a državnike u Mađarskoj silno je uznemirio, pa su generala Behtolda nazvali izdajnikom i oduzeli mu komandu. Zbog težnje da se Srbobran što pre savlada kako bi se vratila vera u moć mađarskog oružja, mađarska vlada je kao najpodesniju ličnost za nove operacije u Srbobranu odredila lično misnistra vojnog Mesaroša. On je primio komandu nad mađarskom vojskom u Bačkoj i otpočeo pripreme za nov napad na Srbobran.
[1] Početak revolucije je Stratimirovića zatekao u Novom Sadu. Odmah se angažovao politički kada se kao član novosadske deputacije sukobio sa Lajošem Košutom na Ugarskom saboru u Požunu aprila 1848. godine. U obraćanju Košutu Stratimirović je tražio autonomiju za Srbe u okviru Ugarske. Na Majskoj skupštini u Sr. Karlovcima, gde je zastupao Kulpin, izabran je za predsednika Glavnog odbora naroda srpskog koji je trebao da rukovodi ustankom. Postaje kao poručnik u ostavci vojni vođa pobunjenih Srba u Vojvodstvu Srpskom. Radio je na stvaranju srpskih vojnih logora i organizaciji srpske narodne vojske. Tokom mađarsko-srpskog rata proglasio se voždom, odneo je kao vojni komandant mnogo pobeda, do dolaska vojvode Stevana Šupljikca septembra 1848. godine vodio je sve vojne poslove i bio najvažnija ličnost srpske narodne vojske. Budući na čelu naprednih, demokratskih i antiaustrijskih krugova u srpskom građanstvu, dolazi u sukob sa ,,upravnikom naroda“ patrijarhom Josifom Rajačićem. Patrijarh je iskoristio neke neuspehe srpskih snaga da ga smeni sa položaja vrhovnog vojnog zapovednika. Posle iznenadne Šupljikčeve smrti glavnokomandujući srpske narodne vojske postao je Austrijanac Ferdinand Majerhofer, a posle njega Srbin, austrijski general Kuzman Todorović.
Ostavi komentar