Kreiranje prošlosti

Kreiranje prošlosti

Autor: Milorad Vukašinović

Početkom šezdesetih godina 20. veka, uporedo sa fenomenalnim razvojem tehnoloških i informatičkih sredstava, američki teoretičari društvenih nauka uvode u upotrebu pojam socijalnog inženjeringa. Nastao kao rezultat procene vrhunskih političkih krugova da nadolazeće doba predstavlja izazov bez presedana u istoriji ljudskog društva, društveni (socijalni) inženjering postaje sinonim revolucionarnog prevrata, koji na potpuno nov način definiše mesto i ulogu nauke u epohi koja se tada samo naslućivala, epohi globalizacije.

Društveni inženjeri, od tada do danas, treba ne samo da daju odgovore na probleme sa kojima se suočavaju prvenstveno najrazvijenija društva, već, više od toga, da pokažu kreativnost i maštovitost u procesu „projektovanja ili osmišljavanja istorije“. Ostvarenju ovakve težnje savršeno je išao na ruku razvoj nauke i tehnologije, pogotovo sredstva masovne komunikacije. Dakle, ono što je do juče bilo nezamislivo, odjednom je, preko noći, postalo ostvarivo. Čovek je došao u priliku da planski usmerava društvene događaje, odnosno da se direktno, svesno i namerno, umeša u proces „socijalne evolucije čovečanstva“ (izraz A. Zinovjeva) svodeći uticaj objektivnih činilaca u istorijskom procesu na najmanju moguću meru.

Stvarni rezultat svetskog rata

Društveni inženjeri na Zapadu, još sedamdesetih godina prošlog veka, projektovali su raspad istočnog, komunističkog bloka i SSSR-a. Već tada je, na osnovu relevantnih pokazatelja, izveden zaključak o neminovnoj pobedi u Hladnom ratu. Bio je to neophodan preduslov, za kako je tada ocenjeno „kvalitativan skok u novo doba“, koji će uslediti krajem osamdesetih godina.

Planirane promene na nekadašnjem socijalističkom Istoku, zahtevale su osmišljen pristup, prvenstveno na psihološko-propagandnom planu. Društveni inženjeri Zapada procenili su da je najefikasniji način razbijanja suprotstavljenog bloka podsticanje nacionalističkih osećanja, posebno kod onih naroda kod kojih je, poput Poljaka, snažno ukorenjen antiruski sentiment. Ostvarenje jednog takvog cilja, po procenama analitičkih krugova, podrazumevalo je određenu reviziju rezultata Drugog svetskog rata, na osnovu čijeg ishoda je uspostavljena geopolitička arhitektura, posebno sovjetsko prisustvo u Centralnoj i Istočnoj Evropi, posle 1945. godine.

Na akademskom zapadu prvi ozbiljniji pokušaj te vrste predstavljaju radovi istaknutog istoričara Eriha Noltea, čija je interpretacija razdoblja Drugog svetskog rata u naučnim krugovima izazvala čuveni „spor o istoriji“. Prema Nolteovoj interpretaciji, glavni sadržaj Drugog svetskog rata bio je „sukob dva totalitarizma, komunizma i nacizma“, koji poznati istoričar naziva „evropskim građanskim ratom ideologija“. Zanimljivo je da se za vreme najžešćih sukoba na Istočnom frontu 1942. godine, u krugovima superuticajnog Saveta za spoljnje poslove SAD-a, ratni sukob Nemačke i Sovjetskog Saveza definiše na sličan način, kao „nacističko – boljševički rat“. Da se vratimo Nolteu, koji svoju tvrdnju dodatno potkrepljuje primerom Poljske i podelom te zemlje koja je bila zasnovana na Paktu Ribentrop – Molotov iz 1939. godine, a koji opisuje kao „pakt uništenja bez presedana u evropskoj istoriji 19. i 20. veka“, uz konstataciju „da su države koje su ga potpisale morale biti specifičnog tipa“.

Nolteovska paradigma bila je potpuno prilagođena hladnoratovskoj eri i tadašnjim ciljevima atlantističke geopolitike. Svrha izjednačavanja nacizma i boljševizma, isticanje njihove tobožnje istovetne odgovornosti za strahote Drugog svetskog rata, imala je za cilj davanje pseudoistorijskog legitimiteta za predstojeće razaranje Istočnog bloka, i svakakao učvršćenje američke dominacije u Evropi. Na ovakvim ciničnim premisama, postepeno, ali uporno, zapadni društveni inženjeri podsticali su nacionalističke antisovjetske procese, pravdajući njihovo postojanje kao logičnu težnju naroda Istočne Evrope „da se vrate istoriji“. Iz te istorije, navodno, izašli su onog trenutka kada ih je „okupirala Crvena armija“, o čijim višemilionskim žrtvama tokom Drugog svetskog rata i odlučujućem vojničkom doprinosu u slamanju Hitlerove vojne mašinerije zapadna istoriografija uglavnom ne govori.

Afirmacija potiskivanjem

Posle rušenja Berlinskog zida, primena metoda kreativnosti i maštovitosti u istoriografiji dobija na zamahu. Postmoderna nolteovska relativizacija istorije, zasnovana na poluistinama, biva veoma brzo zamenjena metodom „transferisanja kultura“ koja praktično teži da interpretativnu istoriografiju prilagodi koncepciji „ujedinjene Evrope“. Pojednostavljeno rečeno, to znači potiskivanje nacionalnih istorija, pre svega iz obrazovnog procesa, radi afimacije „zajedničkih evropskih vrednosti“. Ovaj metod je od 1987. godine deo zvaničnih dokumenata Evropske unije i predstavlja čitav sistem preporuka o načinu pisanja udžbenika istorije, namenjenih onim državama koje žele da postanu deo ovog ekskluzivnog političkog i ekonomskog kluba.

I pored romantičarskog prizvuka, metodologija „transferisanja kultura“ u praksi postkomunističkih država se svodi na pisanje „novih istorija“, najčešće na antiruskoj osnovi, pri čemu se ne zazire ni od iznošenja najgrubljih istorijskih falsifikata o događajima i činjenicama. Dokument koji u novije vreme predstavlja političku osnovu za reinterpretativnu istoriografiju svakako je kontroverzna rezolucija Parlamentarne skupštine Saveta Evrope iz 2006. godine o osudi „komunizma kao totalitarne ideologije“, a koja se savršeno uklapa u ideju atlantističke geopolitike da promenama na istoku Evrope da određeni pseudoistorijski legitimitet. Jedan od prvaka savremene ruske istoriografije Pavel Vladimirovič Tulajev u navedenom dokumentu uočava „novi talas zapadnjačke rusofobije“ koji se odvija ispod pokorice navodne osude komunizma kao totalitarne ideologije. Na skupu koji je 2015. godine održan u okviru 12. međunarodnog sveslovenskog sabora u Moskvi, posebno je bilo reči i o organizovanom uništavanju spomeničkog nasleđa iz Drugog svetskog rata u nekadašnjim socijalističkim državama. Istoričari iz ovih zemalja govorili su o „planskom uništenju spomenika sovjetskim borcima“ ističući brojne poražavajuće primere, poput stanja u Bugarskoj.

Posle uspešno izvedenih „obojenih revolucija“ u Gruziji, Moldaviji i Ukrajini (2004), gotovo istovremeno su se pojavili i novi udžbenici istorije namenjeni učenicima njihovih škola. U novoj interpretaciji ukrajinske istorije, na primer, može se pročitati da se Ukrajina kao ruska kolonija oslobodila tokom „ukrajinsko – ruskih ratova“, kao i da je Moskva u nameri da spreči ukrajinsku samostalnost 1932 – 1933. godine namerno organizovala glad (slučaj Gladmor), što je potpuna neistina jer je tada glad vladala u mnogim delovima Sovjetskog Saveza. Najveći biser „nove ukrajinske istorije“ svakako je veličanje nacističkog zločinca Stepana Bandere, za čije oružane formacije se vezuje falsifikat da su 1943. godine „oslobodile većinu gradova Ukrajine od Nemaca“. U mnogim gradovima Zapadne Ukrajine, u velikoj meri pounijaćene, preživeli nacisti se tretiraju „kao zaslužni građani i borci za ukrajinsku samostalnost“. Iz lokalnih budžeta su im svojevremeno po tom osnovu isplaćivane penzije. Potpuno je identična situacija i u pribaltičkim država gde se održavaju i nacističke parade. Sve to ne izaziva nikakve proteste na „demokratskom i nominalno antifašističkom Zapadu“. Uostalom, istorija je već odavno poligon za ispoljavanje najrazličitijih političkih interesa. Neko je, međutim, dobro uočio da u postkomunističkim državama ovakve interpretacije istorije imaju i svojstvo „socijalne terapije“ za mnogobrojne „tranzicione gubitnike“ kojima je ponuđena „državna samostalnost“ bez ikakvog suverenog sadržaja.

Budućnost u zaboravu 

Balkanska metodologija „transferisanja kultura“ kao načina pisanja „novih istorija“ u mnogim aspektima poprima elemente grotesknog. U odnosu na postsovjetski prostor razlika je samo u tome što je antiruski zamenjen antisrpskim sentimentom. Primera je i previše.

Albanska deca na Kosovu i Metohiji uče se da je manastir Dečani sagradilo albansko pleme Gaši, kao i da su Albanci, a ne Srbi, učestvovali u Kosovskom boju 1389. godine. Prištinske vlasti su, uporedo sa ovim lažima, već odavno u kampanji preuzimanja srpskog kulturnog i duhovnog nasleđa, i njegovog preimenovanja u nekakvo „kosovsko nasleđe“. Na tom fonu je i zakon kojim je nedavno tzv. skupština Kosova, proglasila Prizren za kosovsku istorijsku prestonicu, iako do kraja 20. veka u ovom gradu nije postojao nijedan albanski spomenik, osim kuće u kojoj je 1878. godine održana zloglasna Prizrenska liga. Čak i danas, u ovom gradu, u kojem praktično nema Srba, postoji desetak crkava i crkvišta u kojima se održavaju liturgije, što više nego ubedljivo svedoči o njegovoj nedvosmislenoj i autentičnoj srpskoj pravoslavnoj duhovnoj tradiciji. Ništa bolja situacija nije ni u susednoj Makedoniji, gde je svojevremeni „fingirani rat proizveo fingiranu istoriju“. Tako je još Ohridskim sporazumom predviđeno da udžbenici istorije za osmi razred moraju da budu štampani dvojezično, i da sadrže 50 procenata makedonske, 40 procenata albanske i svega 10 procenata svetske istorije. Albanski deo istorije obuhvata i teritorije susednih država naseljenih Albancima: jug centralne Srbije, Kosmet i Čameriju u Grčkoj. Za fašističku Veliku Albaniju, autori tvrde „da nije bila etnička tvorevina“, jer nije obuhvatala sve teritorije naseljene Albancima, poput Čamerije. Poput veličanja ukrajinskih nacista, u ovom udžbeniku se veliča uloga balističkih bandi koje su navodno oslobodile Zapadnu Makedoniju od Nemaca 1944. godine. Sve ove istorijske laži makedonsko Ministarstvo prosvete je objašnjavalo činjenicom da je u pitanju „svetski trend“ uz iskreno priznanje da je udžbenik pisan po preporukama Instituta u Braunšvajgu u Nemačkoj, odakle je sugerisano „da se neke stvari iz prošlosti zaborave radi srećnije budućnosti“.

Posle obnove državne nezavisnosti Crne Gore (2006) u novim istorijskim udžbenicima više je nego uočljiv antisrpski sentiment koji se uklapa u ideju o izgradnji „novog crnogorskog identiteta“, a što podrazumeva radikalan otklon u odnosu na dosadašnju istoriju Crne Gore. Javnosti je malo poznato da je „projekat nove Crne Gore“ još od 1999. godine osmišljen u sedištu jedne britanske kompanije za odnose sa javnošću. Osnovna ideja je da se pravoslavnom biću Crne Gore nametne „dukljanski identitet“, kao i da se Crnogorci, slično Ukrajincima, izdvoje iz tradicionalnog svetosavskog i pravoslavnog civilizacijskog kruga kojem nesumnjivo pripadaju. Poznati crnogorski istoričar Predrag Vukić ide i korak dalje ističući da je u Crnoj Gori na delu „obnova nacističkih ideja“ koje su za vreme Drugog svetskog rata zagovarale malobrojne pristalice ustaške ideologije Sekule Drljevića i Savića Markovića Štedimlije. Na udaru crnogorskih revizionista posebno su događaji iz 1918. godine koji se, potpuno suprotno odavno utvrđenim istorijskim činjenicama, prikazuju kao „okupacija Crne Gore od strane srpske vojske“. Da sledbenicima „dukljanske ideologije“ ništa nije sveto svedoči i njihov odnos prema slavnoj crnogorskoj dinastiji Petrovića, posebno velikom NJegošu i njegovom delu koje se ili prećutkuje ili grubo falsifikuje. U isto vreme ogroman medijski postor ustupa se pristalicama nekanonske „Crnogorske pravoslavne crkve“ koja uprkos ogromnoj finansijskoj i logističkoj podršci vlasti nema nikakvu narodnu potporu.

Kao što je već napisano, prilagođavanje istorije novostvorenoj geopolitičkoj stvarnosti na Balkanu odvija se uz punu podršku „inostranih eksperata“. Kao što je prostor nekadašnje Jugoslavije bio idealan poligon za isprobavanje brojnih političkih i pravnih presedana, on je danas u uslovima „postkonfliktnog stanja“ ništa manje pogodan prostor za isprobavanje „savremenih načela kojima se na nov način obeležavaju spomen područja žrtvama genocida i Holokausta“.

 Novi Jasenovac 

Posle višegodišnjih priprema i saradnje hrvatskih stručnjaka sa stručnjacima iz inostranstva, područje koncentracionog logora Jasenovac potpuno je preuređeno u „memorijalni centar“. Nova jasenovačka postavka zasnovana je na principu „individualizacije patnje i identifikaciji žrtve“. Smisao realizacije ovakvog projekta više je nego očigledan, a to je da se znatno umanji broj ubijenih na ovom području, i tako relativizuju zločini nad Srbima, Jevrejima i Romima u zloglasnoj NDH. To se čini pod veoma providnim izgovorom da su „bitna imena žrtava, a ne brojevi“ (zanimljivo je da je u slučaju Srebrenica zauzet drugačiji stav). Na taj način se došlo do brojke od 70 hiljada ubijenih u Jasenovcu, što je neuporedivo manje u odnosu na svojevremene izveštaje jugoslovenskih komisija o broju stradalnika u ovom logoru.

Primenom takozvanog „savremenog pristupa učenju istorije, posebno istorije stradanja i ljudske patnje, kroz potrebu da se istakne dostojanstvo žrtve“, praktično se negira još jedna važna činjenica, a to je da su jasenovačke žrtve stradale pre svega zbog svoje nacionalne i verske pripadnosti. Zanimljivo je da prilikom posete „novom Jasenovcu“ nema jasne predstave o zločincima i metodama mučenja logoraša, što je posledica činjenice da su sklonjeni „srboseci“ i ostala aparatura koju su koristili zlikovci, a koja je bila deo ranije postavke.

Umesto priznanja i pokajanja za zločine u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, tamošnja politička klasa uz podršku delova Crkve u Hrvata, decenijama zdušno radi i na rehabilitaciji ličnosti i dela kardinala Alojzija Stepinca, kojeg je italijanski autor Marko Aurelio Riveli u svom istraživanju o ulozi Katoličke crkve u NDH, nazvao „nadbiskupom genocida“. Relativizaciji Stepinčeve uloge u zločinima počinjenim nad Srbima u NDH svakako ide na ruku i rezolucija evropskih parlamentaraca iz 2006. godine o „osudi komunizma kao totalitarne ideologije“, a koja se u najvećem delu hrvatske javnosti (sem časnih izuzetaka) tumači kao odličan izgovor za rehabilitaciju jedne opskurne ličnosti koju je navodno proganjao komunistički režim. Svestan složenosti teme, sadašnji papa Francisko oformio je komisiju u kojoj su, pored predstavnika Crkve u Hrvata i Srpske pravoslavne crkve,  učestovali i mnogi eksperti, ali bez postignute saglasnosti o Stepinčevoj ulozi u Drugom svetskom ratu. Pojedini upućeniji posmatrači ovog „dijaloga“ ukazuju da je rehabilitacija Stepinca od suštinskog interesa za sadašnju hrvatsku političku klasu, koja na taj način pokušava da se oslobodi neprijatnog tereta iz prošlosti. Međutim, veliko je pitanje da li je „kanonizacija Stepinca“ u interesu Kurije, posebno posle istorijskog susreta ruskog patrijarha Kirila i pape Franciska  u Havani, gde je nakon mnogo decenija uspostavljen suštinski dijalog dve hrišćanske crkve.

Transferisanje kultura u Srbiji

Metodologija „transferisanja kultura“ ima svoje sledbenike i među „srpskim istoriografima“. Naravno, ceo projekat je prepušten „nevladinim organizacijama“ s ciljem „ispravljanja paranoidne slike prošlosti u udžbenicima“. Zapravo, sve je vešto uklopljeno u model „haške pravde“ po kojem je odgovornost za razaranje Jugoslavije posledica „kontinuiteta velikosrpske politike od cara Dušana do Slobodana Miloševića“. Tako je Tužilaštvo Tribunala svojevremeno za potrebe optužnice protiv Miloševića angažovalo američku istoričarku Odri Bading koja je doživela potpuni fijasko, pre svega zahvaljujući sjajnom ekspertskom svedočenju akademika Čedomira Popova.

Fijasko u sudnici Tribunala nije pokolebao zagovornike „nove istoriografije“. Tako je pre nekoliko godina pokrenuta inicijativa za pisanjem zajedničkih balkanskih udžbenika istorije. Formalni nosilac ovog projekta bio je grčki brodovlasnik Kostas Karas koji je za ovu priliku angažovao 60 eksperata iz svih balkanskih zemalja. Koncept zajedničke istorije bio je zasnovan na metodi „multiplikativnosti“ koji je koordinator projekta Kristina Kuluri objasnila rečima „ da svako, a posebno na Balkanu, ima svoje suprotno viđenje jednog događaja, i bilo koji pokušaj da se nametne jedna istina bila bi neka vrsta nasilja“, namerno previđajući činjenicu da je princip „jedne istine“ oduvek predstavljao osnov kritičke istoriografije.

Kada je ovaj projekat završen, ispostavilo se da sadrži skandalozne neistine. U jednom od priručnika pod naslovom „Osmansko carstvo“, Turska je prikazana skoro kao prosperitetna multietnička tvorevina, uz iznošenje uvredljive neistine da su „mošti Svetog Save poštovane kao relikvija i od strane Jevreja i Turaka“, pri čemu nema ni spomena o spaljivanju njegovih moštiju na Vračaru. Biser ovog priručnika svakako je poglavlje „Devširma“ gde se izvrgava ruglu „danak u krvi“ tako što se ističe da „dečaci nisu otimani od roditelja, već odvođeni, i čak prodavani za po pet zlatnika“, uz napomenu da je „devširma služila hrišćanima kao način da ostvare društveni uspon“. Sve je praćeno prigodnom ilustracijom na kojoj su prikazani turski zvaničnici kako kupuju decu od roditelja, najčešće majki, koje su Turcima okrenute sa ispruženom desnom rukom, kao da jedva čekaju novac, a za decu ih nije briga.

Zajednički priručnik o Drugom svetskom ratu prepun je laži, pa je pod pritiskom stručne javnosti povučen iz upotrebe. Na naslovnoj strani su „albanski partizani“ čime se sugeriše navodna podrška Albanaca antifašizmu, zatim se o Jasenovcu piše kao o „radnom logoru“, a tu je i konstatacija da Pavelićeva NDH „formalno nije podržavala pokrštavanje“. Čak se ide i korak dalje i sugeriše da su Banjica i Staro Sajmište bili koncentracioni logori, razume se u Srbiji, bez ulaženja u širi kontekst tadašnjih dešavanja pod nemačkom okupacijom. Nedostaje samo još odeljak o prednostima bombardovanja osiromašenim uranijumom.

Da zaključimo. Posle završetka Hladnog rata na evropskom kontinentu dogodile su se tektonske geopolitičke promene koje su podstakle i procese revizije istorije, naročito Drugog svetskog rata. Mada nema apriori negativno značenje, pojam „istorijskog revizionizma“ je u posthladnoratovskoj eri poprimio krajnje negativno značenje. U društvenom praksisu sveo se na brutalno falsifikovanje do juče nespornih istorijskih činjenica. Pod uticajem praktičnih geopolitičkih interesa „naučna istoriografija“, zasnovana na relevantnoj naučnoj građi i metodologiji, ustuknula je pred brojnim sledbenicima „interpretativne istoriografije“, koji istorijske činjenice „kreiraju“ u skladu sa osnovnim obeležjima sadašnje epohe. Nema sumnje da ovako osmišljena reinterpretacija istorije deluje uvredljivo, posebno za potomke žrtava nacističkog terora u Drugom svetskom ratu.  Kada je reč o Srbima, to je pitanje koje suštinski zadire u našu nacionalnu svest čiji su neodvojivi deo naša velika stradanja u 20. veku.

LITERATURA:

Smilja Avramov, Trilateralna komisija, LDIJ, Novi Sad, 1998;

Aleksandar Zinovjev, Slom ruskog komunizma, BIGZ, Beograd, 2003;

Milorad Vukašinović, Trenutak istine, Rinascita, Beograd, 2006;

Natalija Naročnicka, Rusija i Rusi u svetskoj istoriji, Srpska književna zadruga, Beograd, 2008.