Kralj Stefan Dečanski – Ličnost i kult.

-Povodom sedam vekova od krunisanja-

Autor: Prof. dr Boris Stojkovski

Nova 2022. godina nosi sa sobom nekoliko značajnih istorijskih godišnjica. Prva na koju bi trebalo obratiti pažnju jeste sedamstogodišnjica krunisanja i dolaska na presto srpskog srednjovekovnog vladara Stefana Uroša III (1321—1331), poznatom u istoriji i tradiciji kao Stefan Dečanski. Ovaj nadimak poneo je po svojoj monumentalnoj zadužbini – manastiru Visoki Dečani, a u ovoj srpskoj svetinji i danas počivaju njegove mošti.

No, krenimo od početka. Stefanov otac bio je srpski kralj Milutin (1282—1321), dok mu je majka ili Milutinova prva nepoznata supruga (srpska vlastelinka koju negde nazivaju Jelena) ili Ana Terter, bugarska princeza. Neretko se u literaturi sreće podatak da je ovo bio kraljev nelegitimni brak u čemu su posebno saglasni apsolutno svi zapadni izvori koji svedoče o Stefanu Dečanskom. Za njega oni idu toliko daleko da koriste i termin kopile, što je bez sumnje preterana ocena proistekla iz odnosa onovremenih izvora prema Milutinu. Što se samog Stefana tiče, on je bio rođen oko 1275. ili kako se u starijoj istoriografiji tvrdilo posle 1284. godine, ali je ova potonja teza sasvim odbačena u modernoj nauci.

Milutinovo osvajanje Vidina 1292. godine dovelo je do toga da je Srbija došla u susedstvo Tatarima kana Nogaja. Istovremeno, kako bi izbegao sukob sa njima, Milutin je pristao, odnosno bio je primoran i na vazalstvo prema Tatarima i Nogaju. Tada se zasigurno prvi put spominje Stefan, potonji Dečanski, u izvorima. Stefan je, naime, bio talac na dvoru kana Nogaja do 1297. godine, kada je počela borba za vlast među Tatarima. Pojedini naučnici produžavaju njegov boravak na Nogajevom dvoru možda i do 1299. godine. Oko 1300. godine usledila je Stefanova prva ženidba Teodorom Smilec, bugarskom princezom. Ona mu je rodila sinove Dušana i Dušicu (Dušica). Iz ovog braka izvesno je potekla i Jelena, docnija supruga hrvatskog velikaša Mladena Šubića.

Mladi kralj i naslednik, kada je i dobio vladarsko ime Stefan, nosio ga je od 1306. godine. Tada je, naime, i pomenut na oltaru u Bariju, koji je tamošnjoj crkvi Svetog Nikole darovao kralj Milutin. Pored titule mladog kralja Milutin je sinu i nasledniku Stefanu prepustio i vlast u Zeti, koju je ovaj držao sve do 1313/1314. godine kada se pobunio protiv kralja Milutina. Rečeni sukob iz 1313/1314. godine, odnosno Stefanova buna protiv oca, izbila je možda zbog Milutinovog mira sa Dragutinom, odnosno završetka građanskog rata. Prema nekim izvorima do pobune je došlo na nagovor vlastele, koja je želela dalje širenje teritorija. Na kraju je došlo do poziva na sastanak. Stefan se odazvao očevom pozivu i krenuo da se sa njim sretne i da se izmire. Kralj Milutin mu je garantovao bezbednost, ali čim je Stefan došao usledio je nemilosrdni obračun oca sa sinom. Najpre je izvršeno oslepljenje (potpuno ili delimično, ostaje sasvim nejasno), a potom je Stefan poslat kao talac u Vizantiju. NJegov hagiograf Grigorije Camblak svedoči o sedam godina u Carigradu koje je Stefan proveo pri manastiru Pantokrator, gde je upućivao Bogu usrdne molitve i živeo hrišćanski. Izazvao je čak samilost vizantijskog cara Andronika II, posebno jer je Stefana u Carigradu zadesila i smrt Dušice, njegovog mlađeg sina. Grigorije Camblak navodi da se Stefanu u snu javio Sveti Nikola i nagovestio vraćanje vida. Zbog toga do danas postoje pretpostavke da Stefan nije u potpunosti oslepljen, ili da mu se vid vremenom regenerisao.

Pred smrt kralj Milutin vratio je sina iz izgnanstva, što se obično smešta u kraj 1320. ili početak 1321. godine, ali je i dalje Milutinov sin Konstantin bio naslednik prestola. Stefan je, pak, očigledno imao pristalica, a podršku mu je davala i crkva. Kada je 29. 10. 1321. godine umro Milutin, Stefan je obnarodovao da mu je sveti Nikola vratio vid, skinuo zavoj sa očiju i istakao pravo na presto. Uticaj arhiepiskopa Nikodima i humskog kneza Danila (i potonjeg arhiepiskopa Danila II) je bio velik i oni su davali nedvosmislenu podršku Stefanu. Konstantin je u Carigradu tražio pomoć, upravo u vreme kada Stefan objavljuje da mu je Sveti Nikola čudesno vratio vid. Rat sa Konstantinom je, navodno po Camblaku, i izbio jer je Konstantin rekao da ne priliči slepom čoveku da vlada. Tenzije su bile na maksimumu i rat je izbio.

Na Bogojavljenje, međutim, 6. januara 1322. godine arhiepiskop Nikodim kruniše Stefana za kralja, i tako je crkva jasno i nedvosmisleno jednim konkretnim činom pokazala na čijoj je strani. Bitka kod Zvečana, na Dmitrovačkom polju, bila je ključna u ovom građanskom ratu i njen ishod je potpuni poraz Konstantina. Izvori su dihotomni po pitanju Konstantina, jer pojedini navode Konstantinovo stradanje, dok drugi navode da se desila pogibija na bojnom polju. Rat sa drugim pretendentom na tron, Dragutinovim sinom Vladislavom potrajao je do 1324. godine, i vođen je mahom oko Rudnika za Mačvu i druge oblasti u pograničnom delu sa Ugarskom. Vladislav je poražen i utočište je pronašao na svojim posedima u Ugarskoj, sahranjen je verovatno u Mitrovici.

Sada je Stefanova samostalna vladavina mogla da započne. Glavni politički i vojni frontovi bili su sa Bosnom, jer je 1325. godine Hum zauzeo bosanski ban Stefan II Kotromanić. Sukob sa dubrovačkim trgovcima zbog pomoći Vladislavu doveo je do priličnog zatezanja odnosa, pa čak i proterivanja dubrovačkih trgovaca u jednom momentu. Odmetanje od Stefanove vlasti velikaške porodice Branivojevića izazvalo je napad Bosne i Dubrovnika na njihovu zemlju koja se nalazila u Zeti. Kako je ovaj sukob tangirao njegove zemlje zabeležena je intervencija mladog kralja Dušana za nekog njegovog čoveka. Dušan, kao prestolonaslednik i mladi kralj upravljao je, po starom nemanjićkom običaju, Zetom. Nastavljen je 1327—1328. godine rat sa Dubrovnikom i borba oko Stona i Pelješca, koje je Republika silno želela. Ovaj konflikt nije dovršen za Stefanova života.

Smrt Stefanove prve supruge Teodore Smilec, dovela je srpskog kralja u situaciju da traži sebi novu ženu. Prvo su vođeni pregovori o braku sa Blankom Tarentskom, koje je pratila Stefanova ponuda unije, ali su se ovi pregovori sasvim izjalovili. Brak sa Marijom Paleolog je konačno sklopljen, i tako je ova carska rođaka i vizantijska princeza došla u Srbiju. Nešto pre toga, episkop Danilo Humski je bio najpre u mirovnoj misiji u Bugarskoj, zatim ugovara brak kralja u Carigradu i konačno postaje arhiepiskop Danilo II, veliki srpski istoričar, pisac, ideolog dinastije Nemanjića, svetitelj i jedna od najzanimljivijih figura srednjega veka.

Srbija Stefana Dečanskog se uzdigla u vodeću silu Balkana. Građanski rat u Vizantiji između dede i unuka Andronika II i Andronika III je tome doprineo. Stefan je u ratu podržao Andronika II, a bugarski car Mihailo Šišman Andronika III. Srpski je vladar odustao isprva od napada na Vizantiju, ali u građanskom ratu desio se trijumf Andronika III, koji na presto dolazi 1328. godine u Carigradu. Ali bugarsko—vizantijski savez protiv Srbije je tek krenuo da se ostvaruje. Mihailo Šišman napada granicu od 1328. godine, i po Camblaku tada su usledili pregovori kada je Stefan svom bugarskom protivniku kazao:

Budi zadovoljan sa svojim, da to dobro bude, a ne želi drugo, što Bog drugima darova, jer dolaziš u sukob sa Bogom, kao onaj koji smućuje i ratuje ono što je od njega dobro razdeljeno.

Stefan je sada samo kupio vreme. Stiglo je srpsko pojačanje i 28. jula 1330. godine odigrala se bitka kod Velbužda. Iznenadni srpski napad na Bugare je potpuno satro njihovu vojsku, ova bitka je bila potpuna katastrofa Bugara, i sam car je bežao, pao s konja i biva ubijen. Bitka kod Velbužda bila je pravi trijumf srpskog oružja, taktike, a u boju se naročito istakao mladi kralj Dušan.

Evo kako izvori prenose bitku i carevu pogibiju u istoj:

Car bugarski bi uhvaćen od srpskih vojnika i bi priveden k sinu carevu, Stefanu, koji je tada pokazivao u borbi veliku hrabrost, i tu se liši života bedno (Grigorije Camblak).

A car Mihailo videvši padanje svojih vojnika, poče bežati, i kada je bežao, sila Gospodnja sape noge njegovu konju, i spavši sa konja sakruši sve telo svoje. I tako videvši vojnici gospodina kralja njegovo padanje, priskočivši ubiše ga svojim oružjem, i tako izdahnu. I položivši telo njegovo na konja, prenesoše ga ka gospodinu svome kralju (Danilov učenik).

U ovoj bici bio je ranjen i oboren s konja bugarski car Mihajlo. Ali pošto ga nisu tada prepoznali, kasnije ga je našao jedan slovenski konjanik među onima koji su se zbog rana bili sklonili u šumu, gde su ležali na zemlji jer se nisu mogli maknuti s mesta. Kad je bio doveden pred kralja Stefana, koji je s drugima stajao tu blizu, Stefan mu je rekao da ga je pravedni sud božji doveo do toga. Jer je on zbog velike oholosti i bez ikakvog razloga hteo da zauzme kraljevstvo koje mu nipošto nije pripadalo. Na to Bugarin ništa ne odgovori, već obrati pogled prema njemu, podigne prst prema nebu i reče: Neka se ispuni volja božja. Izrekavši to, izdahne (Mavro Orbin).

Vizantija je odustala od rata, a Stefan je bugarskim boljarima prikazao mrtvog cara, i za kratko je vratio sestru Anu Nedu na presto u Bugarskoj. Srbija je nakon bitke ipak ostala bez teritorijalnog proširenja, novih titula za vlastelu i pljačke Bugarske, što je verovatno i navelo zetsku vlastelu da Dušana podstakne na prevrat i rat protiv oca. Početkom 1331. godine izbila su otvorena neprijateljstva, ali je sklopljen za kratko mir u aprilu, zbog čega je nanovo izbio sukob u avgustu iste godine.

Stefan se najpre sklonio u utvrđeni grad Petrič, potom se predao sinu, a sam Dušan je krunisan u Svrčinu 8. septembra 1331. godine.

Stefan je umro 11. novembra 1331. pod nejasnim okolnostima, ali priču da je iza njegove smrti  Dušanovo ubistvo raširio je Camblak, i malo je verovatno da se to uistinu zbilo. Moguće jeste da je došlo i do kakvog oružanog sukoba oca i sina, ali, moguća je i prirodna smrt u zatočeništvu. Bilo kako bilo, upravo tada svoj život je skončao ovaj srpski vladar.

Najpoznatiji je po izgradnji manastira Visoki Dečani. U osnivačkoj povelji za crkvu Hrista Pantokratora u Dečanima, koju je izdao kralj sam Stefan, zapisano je da Sveti Sava odabra i obeleži da podigne Božji hram u mestu koje se zove Dečani u župi Zatrnavskoj, ali nije stigao da to uradi. Protomajstor hrama bio je franjevac Vita iz Kotora, što je i zapisano na hramu:

Fra Vita mali brat, protomajstor iz Kotora, grada kraljevog, sazida ovu crkvu Svetog Pantokratora gospodinu kralju Stefanu Urošu Trećem i njegovom sinu svetlom i prevelikom i preslavnom gospodinu kralju Stefanu. I sazida se za osam godina i dovršena je sasvim crkva u leto 6843.

Izgradnja crkve Hrista Pantokratora (Svedržitelja) trajala je između 1326—1327. godine i 1334—1335. godine, prvi je ktitor bio kralj Stefan Dečanski, drugi njegov sin, kralj i car Stefan Dušan (1331—1355). Sa dužinom od 26 i visinom od 30 metara ovaj manastir spada u najveće građevine srednjovekovne Srbije, i zato je nazvan Visoki Dečani.

U njemu je najvrednija relikvija kivot sa moštima Stefana Dečanskog. Kanonizovan je rano, u arengi jedne Dušanove povelje 1343. godine je nazvan sveti. Stefan Dečanski je kanonizovan kao kralj mučenik, čemu najviše doprinosi Grigorije Camblak i kompozicija žitija i stradanja Stefanovog koji je prikazan kao mučenik, ali pobožan vladar. Konstantin Mihailović iz Ostrovice nastavio je da popularizuje kraljev kult. Pod obnovljenom Pećkom Patrijaršijom ideal svetog kralja se povezao sa idejom obnove države. U Karlovačkoj mitropoliji Dečani su topos izgubljenog zlatnog doba koje treba obnoviti, i posebno je na ovim prostorima cvetao barokni kult Stefana Dečanskog. Jovan Rajić je najviše doprineo da se ostvari i sekularna glorifikacija Stefana Dečanskog i prikazao je u svojoj Istoriji srpskog kralja više kao profanog junaka. U obnovljenoj srpskoj državi kralj Stefan Dečanski je simbol negdašnje snage, ali i kosovskog zaveta, jer njegove povelje manastiru Dečanima, kao i pre svega ovaj znameniti hram, važan su spomenik srpskog trajanja na ovom prostoru.