Autor: dr Miloš Savin
Pred izbijanje Srpsko-bugarskog rata 1885. godine, Srbija, osnosno Zemlja čuda kako su je često nazivali srpski liberali iz Ugarske, nalazila se u delikatnim unutrašnje-političkim i geopolitičkim okolnostima. Srbijom je vladao kompletni apsolutizam kralja Milana Obrenovića, uprkos formalno postojećem pravnom poretku, kao i potpuna državna austrofilija, koja je prevazišla fazu geopolitičkih interesa, prerastajući u ličnu opsesiju kralja. Srbija je svoju politiku bazirala na Tajnoj konvenciji potpisanoj sa Austrougarskom 28. juna 1881. godine, koja je Srbiju držala u zavisnom položaju prema Austrougarskoj. Razlozi za potpisivanje Tajne konvencije su vezani za Berlinski kongres i priznanje pune nezavisnosti Srbije, odnosno za obećanja data Austrougarskoj i Nemačkoj tom prilikom. Nepunih mesec dana pre objave rata Bugarskoj, tadašnji vođa srpskih liberala i njihov zastupnik u ugarskom saboru Miša Dimitrijević, formuliše srpski narodno-liberalni stav, odnosno stav Srpske liberalne stranke u Ugarskoj: „Prema susednoj kraljevini Srbiji zastupaćemo sve ono što njenom unutrašnjem ojačanju i njenoj spoljašnjoj samostalnosti i nezavisnosti u prilog ide. Od sviju danas tamošnjih stranaka držimo da ovome program tamošnje Liberalne stranke najviše odgovara“ Stav srpkog liberalnog prvaka iz Ugarske nedvosmisleno prkosi tadašnjem apsolutizmu i austofiliji kralja i vlade u Srbiji. Nezavisna kraljevina Srbija za srpske liberale iz Ugarske predstavlja obnovu romantičarskog sna o vaskrsu Srpstva. Miša Dimitrijević piše: „Na ruševinama kosovske propasti iz grobnice politične samostalnosti srpske, podigle su se dve državice srpske: Srbija i Crna gora.“ Liberalna stranka u Srbiji nije pretrpela intenzivan progon, poput radikala, ali je kao beskompromisna opozicija bila u nemilosti vlasti. Ne treba zaboraviti ni ulogu koju je Jovan Ristić, vođa liberala u Srbiji imao u procesima vezanim za Berlinski kongres i Tajnu konvenciju, kojih su se liberali sa obe strane Save i Dunava selektivno sećali, smatrajući da to što je u realnom trenutku igrao na austrijsku kartu, ne čini Ristića manjim patriotom. Programski principi koje je Dimitrijević postavio kao glasilo srpskih liberala, Branik je nakon toga formulisao rečima: „Srpstvo teži ujedinjenju srpskih zemalja Srbije, Bosne, Hercegovine, Stare Srbije i Crne Gore“, argumentujući da je „ova težnja i istorijski i etnografski i etički i pravno potpuno osnovana“
Iako su prvobitno približavanje Srbije pod kraljem Milanom Austrougarskoj posmatrali kao racionalnu potrebu da se održe dobri odnosi sa moćnim i potencijalno opasnim susedom, srpski liberali iz Ugarske su se protivili prelaženju granice između nacionalnog interesa, patriotskog oportunizma, realnih političkih okolnosti i iracionalne potpune zavisnosti i obožavanja u čemu je bio nepokolebljiv kralj Milan. Liberali su precizno formulisali genezu svog stanovišta: „Austrija je htela da se proširi Srbija i da se malo približi istočnim narodima; u isto vreme izjavljuje Rusija da se ona čvrsto drži berlinskog ugovora. Kada je Rusija širila slobodu na Balkanu, Austrija se zauzimala za ropstvo tamošnjih naroda.“ Austriju su smatrali izuzetno nepouzdanim osloncem za Srbiju, pošto su kao austrougarski građani srpski liberali ocenjivali da se „Kompas naše (austrougarske) spoljne politike nalazi u Berlinu.“ Srpski liberali, iz Ugarske, su još bili pod gorkim sećanjem kako se austrijsko staranje nad njima završilo ukidanjem Srpske Vojvodine, čim je došlo do učvršćivanja habzburških odnosa sa Mađarima.
Pored značajnih koncepcijskih razlika u želji za proširenjima na račun Turske, a u kojima je Rusija sudeći po Sanstefanskom ugovoru davala prednost Bugarima, između Srbije i Bugarske je već duže vreme rasla tenzija, pre svega zbog blagonaklonosti Bugarske prema srpskim emigrantima (radikalima, posle propasti Timočke bune), koji su vršili antivladinu agitaciju sa pogranične bugarske teritorije, kao i zbog poseda kod Bregova na Timoku koji je promenom toka te reke prešao na tursku, kasnije bugarsku stranu granice. U trenutku najnapetijih odnosa između Bugarske i Srbije, bugarski rodoljubi svrgavaju u Plovdivu turskog guvernera, oslobađaju Istočnu Rumeliju što dovodi do ujedinjenja Bugarske 18. septembra 1885. godine. Bugarska je uvećana na račun Turske, u okviru svog etničkog prostora, ne zadirući u područja na koja je pretendovala i Srbija. Kralj Milan sa svojim političkim kružokom, umesto da u legalizaciji Bugarskog ujedinjenja vidi priliku za kompenzaciju prema Srbiji i srpsko širenje na račun teritorija koje su još bile pod turskom okupacijom, ubrzao je pripreme za rat protiv Bugarske, u kojoj je video smrtnu opasnost po interese Srbije. Strahujući od turske vojne snage, Milan je odbacio pomisao o kretanju u pravcu Makedonije.
Srpski liberali u Ugarskoj trezvenije vide situaciju na Balkanu, te u svom glasilu ističu: „Mi duboko žalimo, da brat na brata diže ruku. Mi držimo da put srpske vojske nije u Sofiju, već u Staru Srbiju.“ Pored očiglednog neslaganja sa politikom kralja Milana i naprednjačke vlade, rodoljublje im ne dozvoljava da okrenu leđa „srpskom Pijemontu“ što ističu u stavu: „Ako baš mora biti srpsko-bugarskog rata, držimo da ne sme biti ni jednog Srbina, koji će praviti smetnje Srbiji.“ Nacionalnu solidarnost Srpskih liberala Ugarske najbolje ilustruje rečenica: „Mi smo u prvom redu Srbi, pa onda Sloveni, a u ovakvim prilikama tek u poslednjem redu – političari.“
„Gordijevom čvoru“ koji je očigledno prevazišao mogućnost percepcije geopolitičkih odnosa kralja Milana i politički bezličnog oportuniste Milutina Garašanina, doprineo je i čitav splet međunarodnih odnosa. Rusija koja je prva inicirala bugarsko ujedinjenje, u ovom trenutku nija bila na tim pozicijama – nije joj odgovarala ličnost antiruskog „bugarskog“ kneza Aleksandra Batenberga, rođaka engleske kraljice Viktorije, koji je na svaki način pokušavao da dokaže da Bugarskoj ne treba ruska podrška. Ruski oficiri i vojni savetnici su povučeni iz Bugarske. Austrougarska se nije zalagala za bugarsko ujedinjenje, ali ga je prihvatila kao svršen čin, i nije imala interes da učini bilo šta protiv toga.
Srpski liberali u Ugarskoj, svesniji situacije, počinju da se izrazito antibugarski izjašnjavaju i postavljaju pitanje obeštećenja, odnosno prava na teritorijalno proširenje Srbije i Grčke zbog ujedinjenja Bugarske, ali na uštrb Turske.
Liberalski Branik u svojim tekstovima brani pravo Srbije da bude obeštećena, ali kritikuje nekontrolisanu bugarofiliju hrvatskog javnog mnjenja: „palo nam je u oči, da se naša braća Hrvati jako simpatišu sa Bugarima“, konstatujući da „premda su i Bugari unekoliko krivi, Hrvati su sasvim na strani bugarskoj“.
Jedan od najistaknutijih i najaktivnijih srpskih liberala iz Ugarske u tom periodu, Paja Janković, poredeći, indirektno, pokušaje pomađarivanja i stvaranja jednog mađarskog političkog naroda u Ugarskoj sa situacijom na Balkanu, zapaža da se neke „države trude da od svojih građana veštački stvore jedan narod, a i to da narodi teže da se u jednoj narodnoj državi ujedine.“ Poredeći metod formiranja država na principu narodne težnje da stvori ujedinjenu narodnu državu i drugi kad države naknadno veštački stvore svoj narod, zaključuje za prvi način da „je prirodan i istinit, a drugi neprirodan i lažan.“ Janković ističe da „ostvarenje načela o narodnoj državi vidimo i u najnovijoj krizi na balkanskom poluostrvu, to načelo je rukovodilo Bugare pri prisajedinjenju Rumelije; a i Srbija i Grčka ništa drugo ne traže i ne mogu tražiti, nego da i one prisajedine srpske i grčke zemlje.“ Janković veruje da su suprotnosti i animoziteti između Bugara, Hrvata i Srba izazvane veštačkim putem od strane neprijatelja i da Hrvati i Bugari treba to da shvate i vrate se slozi. Međutim, oštro se protivi hrvatskim tezama da su Srbi i Hrvati (pa i Bugari) jedan narod. U ovome vidi pokušaj asimilacije Srba u Hrvatskoj (i Makedoniji). Dosledno braneći princip prava naroda da se ujedini, Janković kaže: „Mi bi jako žalili kad bi Srbija bila povod da se Bugarska ne ujedini, kao što bi žalili da zbog Bugarske Srbija pretrpi ogromnu materijalnu štetu…“ Međutim, ovaj znameniti srpski liberal ostaje nepokolebljiv: „Ali ni za jedan momenat ne bi mogli biti u dvojbi na koga da bacimo krivicu zbog ovih žalosnih rezultata… Mi bi bacili krivicu u prvom redu na Berlinski ugovor, a u drugom na nenarodnu politiku bugarskih šovinista.“
Svoju analizu srbijansko-bugarskih odnosa Janković vraća u prizmu Milanove austrofilske politike i bezrezervnog oslanjanja na Austrougarsku, kao i dvolične Austrougarske politike prema Srbiji, zapažajući sledeće: „Ne može se znati je li Srbija mobilizirala vojsku u sporazumu sa Austrijom, ali da je Srbija računala i računati mogla na potporu austrijsku, potvrdio je govor Tisina u ugarskom saboru.“
Zanimljivo je da stav srpskih liberala u Ugarskoj povodom već izvesnog srpsko-bugarskog rata, iritira vladine krugove u Srbiji. Tako beogradski list Videlo optužuje Srbe u Ugarskoj, a na prvom mestu Dimitrijevićev liberalni Branik za bugarofiliju i antisrpstvo. U odgovoru jednog od najistaknutijih srpskih liberala Ugarske, odgovornog urednika Branika Nikole Joksimovića, sadržana je esencija političkog stava koji zauzimaju srpski liberali Ugarske: „Vrlo dobro znamo da Bugari nisu nevini jaganjci. Ali zato ne možemo da odobrimo sve što radi Srpska vlada“; „Ne branimo Bugare, dobro znamo da je u srpsko-bugarskom ratu svaki Srbin obavezan da moralno podupire Srbiju, ali dok se ne oglasi rat, dužnost nam je da kažemo, da ovaj rat neće uroditi dobrim plodom.“
Uvidevši da drastičnih mera velikih sila prema Bugarskoj neće biti, kralj Milan je 14. novembra 1885. godine objavio rat Bugarskoj. Miša Dimitrijević je odmah kritički odreagovao rečima: „Među susedima slovenskim, među braćom rođenom, među Srbima i Bugarima, buknuo je užasni krvavi rat… Ali uz današnju ubojnu trubu ne čujemo mi taj klik oduševljenja. Niti ga čujemo niti ga sami osećamo… Je li ovaj rat bar ičim opravdan? Je li on nužna korektiva poremećenih susednih odnošaja? Je li Bugarska zavitlala ubojno oružje na svoju sestru Srbiju? Mi od svega toga ništa ne vidimo… Zar malena kraljevina Srbija, taj srpski Pijemont, nema istovetne težnje ujedinjenja i proširenja? No, mi nećemo da svalimo ceo teret odgovornosti na samu Srbiju. Veliki deo ovog tereta nosi i Bugarska.“
Međutim, ostajući nepokolebljiv u svom rodoljublju Dimitrijević zaključuje: „Je li ovaj ozbiljan pokret rukovodila srpska misao ili nije, da li je srpske junake ispratilo na bojno polje oduševljenje naroda, ili je sve to delo više politike, pa su sinovi zemlje po svojoj podaničkoj dužnosti morali da pođu preko granice – nije sada pitanje… Srbi na ostalim krajevima koje nije pritisla ratna nevolja, treba da se nađu postradalim borcima srpskim na nevolji.“ Srpski liberalni predstavnici u Varoškoj skupštini Novog Sada, predvođeni dr Ilijom Vučetićem, odmah pokreću konkretnu akciju i već 1. decembra 1885. godine podnose zvaničan zahtev Glavnoj skupštini varoškog predstavništva Novog Sada da se iz gradske blagajne izdvoji novac za pomoć srpskim ranjenicima nastradalim u ratu, i da se navedena sredstva uplate srpskom Crvenom krstu u Beograd.
U cilju razvijanja najšire solidarnosti sa srpskom vojskom, obzirom da je očigledno da se zakasnilo sa mirnim rešenjem, liberalski Branik ističe: „Nužno je da srpska vojska što pre okonča ovaj rat.“ „Kako su se razvile stvari, svaki Srbin mora želeti pobedu srpskom oružju, inače za Srbiju nema izlaza iz ovog ćor-budžaka“ „Sadašnja politika Srbije, to je nešto prolazno, važnost Srbije, to je nešto stalno. A najveća nesreća bi bila da Srbija bude potučena, jer ukoliko bude ona slabija, utoliko je više upućena da traži tuđu pomoć i zaštitu.“
Usled loše komande, taktike i čitavog planiranja ovog nepotrebnog sukoba, ratno klatno se sa bugarske prebacilo na teritoriju Srbije – nakon poraza kod Slivnice u Bugarskoj, loše komandovana, obezglavljena i demoralisana srpska vojska izgubila je i Pirot u Srbiji. Odmah potom, 28. novembra Austrougarska je energičnim posredovanjem (pretnjom da će Austrougarska vojska ući u Srbiju, a Ruska u Bugarsku) izdejstvovala kod bugarskog kneza primirje – koje je suštinski predstavljalo i kraj rata. Veoma je zanimljiv i jedan od austrougarskih argumenata predočenih bugarskom knezu – veliko uznemirenje srpskog stanovništva Habzburške monarhije.
Bugarska diplomatija, snažno podržana od strane Engleske, pokušala je da veže pitanje mira sa Srbijom i sa priznanjem ujedinjenja Bugarske, u čemu je imala znatan uspeh. Ujedinjenje sa Istočnom Rumelijom i pobeda nad Srbijom su dovele do munjevitog rasta popularnosti i aklamacione podrške kneza Batemberga u bugarskom narodu, što je potpuno poremetilo ruske planove za organizovanjem njegove smene. Nakon što je lošom procenom kralja Milana i njegovih saradnika u vezi sukoba sa Bugarskom, lančanom reakcijom Ruska aktivnost protiv Batenberga obesmišljena, brzo je došlo do konsenzusa među silama. Formalno nije došlo do ujedinjenja Bugarske sa Istočnom Rumelijom, ali su one praktično spojene personalnom unijom pošto je knez Batenberg priznat za guvernera Istočne Rumelije. Zvaničan mirovni ugovor između Srbije i Bugarske je potpisan tek 3. marta 1886. godine.
Srpski liberali u Ugarskoj su se od početka protivili ovakvom avanturizmu vladajuće elite u Srbiji. Celokupna politika Srbije u tom periodu je bila suprotna srpskim liberalnim načelima koje je prema kraljevini Srbiji istakao Miša Dimitrijević – na prvom mestu: unutrašnje ojačanje i spoljašnja samostalnost i nezavisnost. Poraz, austrougarsko posredovanje i zaštita, izmoljeno primirje, drugim rečima nacionalna sramota, za srpske liberale u Ugarskoj je bila ne prihvatljiva. Branik o tome piše: „Poraz srpske vojske još nije poraz srpske države, do merodavnih faktora u Srbiji stoji da se ove pogreške izglade kako to interesi srpstva zahtevaju“; „Dužnost Srbije je da prekrati primirje, da rat obnovi i da austrijsko nametanje odbije na najdostojniji način. Bugari u Pirotu, a Austrija da ih tera iz Pirota – ne to nije zgodan trenutak koji bi godio Srbiji“. Ne krijući ogorčenje prema vladi Srbije, Nikola Joksimović lamentira: „Teško je što su Bugari u Pirotu, još teže je što su srpski državnici slabi, najteže je što pokrovitelj pomaže. Svemu tome treba da narod u Srbiji učini kraj.“ Ne mireći se sa porazom Srbije u ratu protiv kog je bio, zapaža da „Velika Bugarska pod ovakvim prilikama opasnija je za Srbiju, a i za duži mir na istoku, jer će Bugarska tek posle ovog rata imati maha za agitaciju“, i zaključuje: „Neuspeh srpskog oružja ubrzao je ujedinjenje Bugarske.“ Pomalo se naivno nada, u one u koje nije imao vere ranije, da će dovesti do izvesnog preokreta rečima: „Ako Srbija produži rat i bude uspešno napadala, njeno će se stanje poboljšati.“
Austrougarsko držanje prema Srbiji u ovom sukobu, srpski liberali Ugarske ironično predstavljaju rečima: „Napustili smo i kralja Milana i Srbiju, zaboravili smo za jedan čas „interesnu sferu“, samo da održimo prividnu slogu u trojecarskom savezu.“
Ostavi komentar