Kralj Aleksandar I Karađorđević Ujedinitelj

KRALJ ALEKSANDAR I KARAĐORĐEVIĆ UJEDINITELJ

Autor: msr Ognjen Karanović, istoričar

Nije samo ime Josipa Broza Tita obeležilo postojanje Jugoslavije i, svakako, ime jugoslovenske države nije bilo poznato u svetu samo zahvaljujući delatnostima pomenutog komunističkog doživotnog predsednika druge po redu zajedničke državne zajednice Južnih Slovena. Možemo slobodno da ukažemo na činjenicu da je nekoliko decenija pre dolaska komunista na vlast u Jugoslaviji, utemeljitelj, osnivač i prvi vladar jugoslovenske države, viteški kralj Aleksandar I Karađorđević, takođe uživao veliko poverenje, slavu i simpatije kod političkih i opštedruštvenih elita, ali i kod najširih slojeva populacije u mnogim zemljama ondašnjeg sveta, a posebno u Evropi. Dakle, ime kralja Aleksandra I Ujedinitelja jednako je obeležilo istorijat postojanja jugoslovenske države u svesti velikog dela naroda i država u svetu, makar u periodu između dva svetska rata. Odnos jugoslovenskih naroda prema ličnosti i delatnostima ovog znamenitog izdanka dinastije Karađorđević bio je, svakako kompleksan iz različitih razloga, a istorijska nauka, akademska struka i srpska inteligencija imaju dužnost da izvrše analizu i da putem dobijenih rezultata iste pruže adekvatne zaključke o navedenim pitanjima. Nesporno, njegovo najčuvenije i najkontroverznije delo jeste „stvaranje Jugoslavije“, u čijem procesu je, prema mišljenjima pojedinih istoričara, imao presudnu ulogu. Za deceniju i po, koliko je vladao južnoslovenskim narodima u novostvorenoj državi, ličnim zalaganjem i uticajem, uspeo je da izgradi potpuno novu organizaciju državne vlasti, a ne zaboravimo, u statusu regenta, postao je suveren države koja se prostirala na površini od 87.800 km2, gde je živelo oko 4 miliona građana, da bi nakon završetka Velikog rata i sloma Habzburške monarhije, postignutog zaslugama pobedničkog oružja srpske vojske, postao vladar nove države, koja se prostirala na teritoriji od 247.542 km² i gde je 1921. godine živelo blizu 12 miliona građana. Često zaboravljamo da je taj čovek nesporno zaslužan za stvaranje prvog velikog, jedinstvenog, suverenog i nezavisnog „državnog organizma“ Južnih Slovena. Sa druge strane, bio je ličnost od velikog međunarodnog ugleda i značaja, tvorac „versajskog sistema kolektivne bezbednosti“ u Srednjoj Evropi, kao i na jugoistoku iste. Svrsishodnost i funkcionalnost jugoslovenske države čiji je istorijat obeležen životom kralja Aleksandra Karađorđevića, predstavljaju nepresušni izvor sporenja u javnosti svih društava nastalih raspadom Druge Jugoslavije nakon završetka tragičnih Ratova za jugoslovensko nasleđe (1991-1999). Pomenuta javnost u savremenom svetu u velikoj meri ukazuje na nekakvo „breme krivice“ koju bi ime Aleksandra Karađorđevića trebalo da „ponese“ kada je u pitanju očigledni neuspeh ideje jugoslovenstva, ideologije jugoslavizma ili „jugoslovenski državni projekat“. Dok spontano ili maliciozno, marginalizujemo njegove nesvakidašnje državničke i političke kvalitete, izvanredne osobine velikog vojskovođe, istovremeno, čoveku koji je stvarao nezavisnu državu jugoslovenskih naroda, spočitavamo odgovornost za njenu propast. Kao da je „Titova Jugoslavija“ predstavljala veliki uspeh i još nerazumnije, kao da je ista opstala do danas?! Kralj Aleksandar dao je život za Jugoslaviju i bio je prva žrtva napora onih političkih činilaca u zemlji i inostranstvu koji su nameravali da čovečanstvo „gurnu u provaliju nestanka i smrti“. Bio je poslednja saveznička žrtva iz Prvog svetskog rata, a možda i prva žrtva fašističke nemani iz Drugog svetskog rata! Međutim, da bismo mogli da odgovorimo na sve postavljene nedoumice, potrebno je prvo da otkrijemo ko je, zapravo bio viteški kralj Aleksandar Ujedinitelj i zbog čega je njegova ličnost, možda predstavljala i uzor u ponašanju i vladavini Josipa Broza?

Budući srpski i jugoslovenski vladar rođen je 16. decembra 1888. godine na Cetinju u ondašnjoj Knjaževini Crnoj Gori. Na svet je došao kao četvrto dete i drugi sin kneza Petra Karađorđevića, potonjeg kralja Petra I Oslobodioca i kneginje Zorke, rođene Petrović, najstarije ćerke knjaza Nikole I Petrovića, velikog srpskog vladara Crne Gore. Aleksandar Karađorđević bio je praunuk Karađorđa Petrovića, vožda Prvog srpskog ustanka, a samim tim i neposredni potomak rodonačelnika ove čuvene srpske vladarske dinastije. Pored Aleksandra, u braku Petra i Zorke Karađorđević, rođeno je još četvoro dece od kojih je najstarija bila princeza Jelena (1884-1962), potonja supruga kneza Ivana Konstantinoviča od Rusije, jednog od najbližih rođaka ruskih careva. Za razliku od supruga Ivana, koji je mučenički postradao od zločinačke boljševičke ruke 1918. godine, kneginja Jelena i njeni sinovi uspeli su da prežive komunistički teror u prvim mesecima Oktobarske revolucije, te da bezbednost potraže u emigraciji, gde je sestra kralja Aleksandra Ujedinitelja i preminula 1962. godine u Nici. Druga ćerka kneza Petra i kneginje Zorke, Milena (1886-1887) umrla je još u detinjstvu, a njihov najstariji sin, princ Đorđe (1887-1972) bio je prestolonaslednik u Kraljevini Srbiji nakon Majskog prevrata, pa sve do čina sopstvenog odricanja od srpskog trona 1909. godine. Najmlađe dete i ujedno mlađi brat budućeg kralja Aleksandra, princ Andrija (1890) preminuo je svega mesec dana nakon dolaska na svet. Nedelju dana nakon rođenja princa Andrije, a petnaest dana pre njegove prerane smrti, porodicu kneza Petra zadesila je strašna tragedija. Od posledica poslednjeg porođaja preminula je i kneginja Zorka Karađorđević (1864-1890), čime je njen, dvadeset godina stariji suprug, postao udovac koji se od tada sam brinuo za vaspitanje i ispravan razvoj troje siročadi, koji majku verovatno nisu ni upamtili. Inače, knez Petar je živeo u emigraciji još od 1858. godine, tačnije od Svetoandrejske skupštine kada je njegov otac knez Aleksandar zbačen sa srpskog prestola i proteran iz otadžbine u koju se nikada više neće vratiti. Od pomenutog datuma, pa sve do Majskog prevrata 1903. godine, vladari Srbije pripadali su dinastiji Obrenović. Tako je i knez Petar sa svojom porodicom živeo na Cetinju pod zaštitom svog tasta Nikole I Petrovića NJegoša i to u kući koja se nalazila preko puta rezidencije crnogorskog vladara, gde je kralj Aleksandar i rođen. Mladi Aleksandar rastao je pored vojnički vaspitanog oca, kneza Petra. Prve „korake“ u školovanju doživeo je, upravo na Cetinju, da bi sa ocem, bratom i sestrom 1894. godine napustio Crnu Goru, kada se njegova porodica preselila u Ženevu, gde je živela veoma skromno. Sin siromašnog srpskog kneza pohađao je osnovnu školu zajedno sa drugom decom iz građanskih slojeva društva u Švajcarskoj, gde se pokazao kao veoma talentovan i uspešan učenik. Školovanje je nastavio 1899. godine u Sankt Peterburgu, gde je bio student prestižne škole Pravovedanija, ali je pravac njegovog školovanja, kao i uopšte životne sudbine bio određen Majskim prevratom u Srbiji 1903. godine, kada je sa političke i istorijske scene na brutalan način uklonjena dinastija Obrenović, posle čega je Aleksandrov otac, knez Petar izabran za novog srpskog kralja.

Sa navršenih petnaest godina života postao je redov u čuvenom Šestom puku srpske vojske koji će od tog vremena u njegovu čast nositi ime „Kraljević Aleksandar“. Bez obzira na nove profesionalne obaveze i društvenu ulogu koje su bile uslovljene političkim promenama u Srbiji posle 1903. godine, kraljević Aleksandar ostao je privržen talentima svog intelekta, kao i procesima klasično-tradicionalnog obrazovanja svoje ličnosti. Od najranijih dana, bio je zaljubljenik u svetsku i nacionalnu književnost, strastveni poklonik lepih umetnosti, posebno kada su u pitanju bili slikarstvo i muzika, o čemu je svedočio i Aleksandrov prvi guverner, grof Lujo Vojnović. Sam Lujo Vojnović je tvrdio da je Aleksandar „…mlad i talentovan čovek koji je pokazivao neophodnu bistrinu da shvati suštinu stvari…“. Od jeseni 1905. godine nastavio je školovanje u carskoj Rusiji, koje se pokazalo kao izvanredno značajno za razvoj Aleksandrove ličnosti, iako je isto, usled različitih okolnosti, bilo dugotrajno i neredovno. Upisao je studije u elitnom Paževskom korpusu, gde su vojne nauke, gotovo isključivo, izučavali pripadnici carske i visokih aristokratskih porodica, kao i deca državnih i vojnih starešina. Kraljević Aleksandar je uživao posebnu naklonost i lično prijateljstvo ruskog cara Nikolaja II Romanova, zbog čega je njegov politički profil u percepciji diplomatija evropskih zemalja i svetskih sila bio označen kao „proruski“ ili „rusofilski“. Aleksandar je zaista negovao jedan specifičan i emotivno-blagonaklon odnos prema velikoj srpskoj saveznici Rusiji, kao i prema carskoj dinastiji. Uoči izbijanja Velikog rata postojali su i planovi o uspostavljanju bračno-rodbinskih relacija između dinastija Karađorđević i Romanov, tako što bi se, u to vreme, već prestolonaslednik Aleksandar venčao sa velikom kneginjom Tatijanom, ćerkom cara Nikolaja II i carice Aleksandre Fjodorovne. Između nesuđenih supružnika „zaiskrila“ je i iskrena emotivna naklonost, pa su vođeni i pregovori o braku, kada je u provodadžijsku misiju u Rusiju putovao i predsednik srpske vlade Nikola Pašić. Rat i potonje revolucije u Rusiji osujetili su sve planove o pomenutom braku, kao i realizaciju istih, a ostalo je zabeležno da je regent Aleksandar na Solunskom frontu 1918. godine doživeo blaže nervno rastrojstvo kada je čuo vesti o monstruoznim likvidacijama članova carske porodice u Jekaterinburgu. Takođe, pijetet prema uspomeni na carsku porodicu, kao i lična zahvalnost prema velikoj zaštitničkoj pomoći Rusije i ruskog dvora u odnosu na Srbiju u toku Prvog svetskog rata, navela je kralja Aleksandra da u godinama posle pobede boljševičke revolucije pruži utočište hiljadama izbeglica iz Rusije, a posebno poraženim snagama belogardejaca, predvođenim generalom Vrangelom, zbog čega je, upravo u tadašnjoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca osnovana i Ruska zagranična pravoslavna crkva. Svakako, činjenicu da je Jugoslavija tek 1940. godine normalizovala političke odnose sa Sovjetskim Savezom i sa istim uspostavila redovne diplomatske relacije, između ostalih, morali bismo da posmatramo i u kontekstu izloženih istorijskih uslova i okolnosti koje su pratile lični odnos Aleksandra Karađorđevića prema sudbini carske porodice Romanov i carske Rusije.

Međutim, boravak u Rusiji posle 1905. godine nije najpovoljnije uticao na krhko zdravstveno stanje kraljevića Aleksandra. Odluci da prekine redovan boravak i školovanje u Rusiji, uz oštru rusku klimu, doprineli su i politički izazovi sa kojima se ruski narod suočavao posle neuspešnog rata sa Japanom i prve ruske revolucije 1904/1905. godine. U skladu sa savetima lekara, pronađeno je rešenje prema kome je Aleksandar ovladavao gradivom i pripremao ispite u Srbiji, dok je iste polagao u Rusiji. U date svrhe, srpska vlada je angažovala i nastavnika, ruskog pukovnika Suljmenova, koji je kraljeviću Aleksandru pomagao u pripremanju ispita u Beogradu. Na opisani način, od 1907. godine, Aleksandar je uspešno položio ispite u šestom i sedmom razredu Vojne akademije Paževskog korpusa, da bi studije iznenada prekinuo kada je počeo da pohađa specijalistički kurs u Sankt Peterburgu i to usled izbijanja Aneksione krize u jesen 1908. godine. Nekoliko meseci posle nastavka studija u Rusiji, Aleksandar je pozvan da se vrati u Srbiju, kako bi preuzeo položaj prestolonaslednika Kraljevine, nakon što je njegov stariji brat, princ Đorđe bio prinuđen da pomenute dužnosti napusti u martu 1909. godine. Od navedenog vremena život, sada prestolonaslednika Aleksandra, u velikoj meri doživeo je promene, a ispunjavajući obaveze koje su proishodile iz njegovog položaja, pokazao je zavidne organizacione sposobnosti i političko-upravljačke kapacitete. Pred Srbijom je tada bio najvažniji nacionalno-politički zadatak: izvući se iz nepovoljnog okruženja, odoleti pritisku Austrougarske i pripremiti se za oslobodilački rat protiv Turske. NJegov dvor je postao stecište nacionalnih radnika, književnika, slikara, trgovaca, ali i običnih domaćina, seljaka. Istovremeno je prokrstario čitavu Srbiju, zalazio u kuće seljaka, interesovao se za njihove tegobe. Na vojničkom planu preuzeo je Inspektorat celokupne vojske, koji se starao o naoružanju, snabdevanju i, uopšte, obuci vojske. Obilazio je garnizone, prisustovao vojnim manevrima i u tome se toliko iscrpljivao da se u jesen 1910. razboleo od tada opake bolesti trbušnog tifusa, koja ga je zamalo stala života, a bolesti gastroenterološkog karaktera bile su gotovo stalni pratilac zdravstvenog stanja kralja Aleksandra i u kasnijem periodu njegovog života. Međutim, svi navedeni izazovi i dužnosti nisu ga ometali u njegovim naporima da ostvari sve interne i spoljnopolitičke interese Srbije. Ostvario je veliki uspeh sklapanjem saveza sa bugarskim kraljem Ferdinandom, čime je omogućio realizaciju uspostavljanja pakta balkanskih država usmerenog protiv opstanka osmanlijske vlasti na Jugoistoku Evrope, kao i konačno rešavanje Istočnog pitanja. U Balkanskim ratovima bio je komandant Prve armije, pod čijom komandom je ostvarena pobeda u Kumanovskoj bici 24. oktobra 1912. godine, što je „otvorilo vrata“ grandioznoj pobedi srpske vojske i Balkanskog saveza nad osmanlijskim neprijateljem. Ponovo pod njegovom komandom, u Drugom balkanskom ratu potučena je vojska dojučerašnjeg bugarskog saveznika u Bregalničkoj bici. Velikim pobedama srpskog oružja u Balkanskim ratovima, a posebno zbog oslobađanja srpskog naroda Stare i Južne Srbije od viševekovnog turskog ropstva, prestolonaslednik Aleksandar stekao je veliku naklonost celokupnog srpskog naciona, pa i počasni nadimak „Osvetnik Kosova“.

U osvit početka do tada najvećeg ratnog sukoba u istoriji čovečanstva 1914. godine, a zapravo već nakon svršetka Balkanskih ratova, prestolonaslednik Aleksandar ušao je u ozbiljan lični i politički sukob sa oficirskim krugovima koji su pripadali organizaciji „Crna ruka“. Kao i civilne vlasti predvođene radikalskom vladom Nikole Pašića i prestolonaslednik Aleksandar iskazao je stav da bi u novooslobođenim oblastima Stare i Južne Srbije trebalo što pre organizovati redovnu, na srpskom ustavu, zasnovanu organizaciju vlasti, kako bi i dati regioni bili u prilici da dostignu privredni i opštedruštveni nivo razvoja koji je vladao u „predkumanovskim“ granicama Kraljevine Srbije. „Crnorukaši“ su zastupali mišljenje da je u novooslobođenim oblastima potrebno zadržati vojnu upravu, pa je zbog jednog, na prvi pogled, sasvim trivijalnog pitanja, tzv. „prvenstva civilne ili vojne vlasti“, izbila velika politička kriza u Srbiji. Politička kriza ušla je u svoju akutnu fazu u proleće 1914. godine, kada je Pašićeva vlada usvojila tzv. Uredbu o prvenstvu vlasti. U crnorukaškim krugovima kovani su planovi i o državnom udaru, tj. o zbacivanju dinastije Karađorđević sa srpskog prestola. Pozadina pomenutog sukoba mnogo je kompleksnija i njeni počeci nalaze u istorijatu konstelacije odnosa političkih snaga u Srbiji nakon Majskog prevrata, kada je „zaverenička grupacija“ oficira iz 1903. godine nametnula svoj, ponekad i presudni uticaj na državnu i nacionalnu politiku Kraljevine. Posebno kompleksan koncept datih političkih uticaja uspostavljen je nakon formiranja organizacije „Ujedinjenje ili smrt“, odnosno Crna ruka 1911. godine. Uticaj ove neformalne i neinstitucionalne političke snage u Srbiji predstavljao je veliki problem za redovno funkcionisanje i delatnost državnih organa i prestolonaslednik Aleksandar bio je i te kako svestan potrebe da ova organizacija bude apsolutno marginalizovana ili čak u potpunosti uništena. Priliku za obračun sa Crnom rukom, regent Aleksandar dobio je tek 1917. godine, kada je ovo tajno društvo bilo praktično uništeno u famoznom Solunskom procesu. Konkretno, prestolonaslednik Aleksandar uspeo je da izađe na kraj sa zahtevima Crne ruke koji su želeli da uklone sa vlasti Nikolu Pašića u kasno proleće 1914. godine i uz pomoć ruskog poslanika Nikole Hartviga, privremeno je obuzdao nerazumne aspiracije ove polulegalne političke grupacije. Međutim, možda i kao posledica navedenih političkih previranja, nekoliko dana pre sarajevskog atentata, tačnije 24. juna, dogodila se nova, iako ne i formalna, smena na srpskom prestolu. Naime, kralj Petar I Oslobodilac je iz ličnih razloga, zbog narušenog zdravstvenog stanja (kako je zvanično navedeno) prepustio sve dužnosti i obaveze kraljevske vlasti svom sinu, prestolonasledniku, čime je Aleksandar postao regent Kraljevine Srbije.

U vreme Julske krize 1914. godine i na početku rata delatnost regenta Aleksandra pokazala se kao presudna u organizaciji odbrane zemlje, ali i u odluci o odbacivanju austrougarskog ultimatuma. Kao vrhovni komandant oružanih snaga predvodio je pobedonosne bojeve srpskog vojnika u Cerskoj i Kolubarskoj bici u prvoj godini rata, a pokazao je izvanredno strateško-diplomatsko umeće kada je u proleće i leto 1915. godine odbacio planove zapadnih saveznika iz sila Antante da iscrpljena srpska vojska i delovanjem pošasti epidemije pegavog tifusa, potpuno desetkovana Srbija, preduzmu ofanzivu protiv autrougarske vojske na potesu od Srema, preko Slavonije do Istre i Dalmacije, gde bi trebalo da se sastanu sa italijanskim savezničkim snagama (koje se, doduše, nisu ni pomerile sa svojih frontovskih pozicija u Severnoj Italiji sve do 1918. godine). Regent je shvatio da bi linija logističke podrške iz Srbije bila izuzetno duga i verovatno kompromitovana u takvoj jednoj operaciji, gde bi onda njegove snage, negde kod Vinkovaca bile potpuno okružene od strane neprijatelja, a potom i nemilosrdno uništene. Kada je izostala pomoć saveznika prilikom simultane ofanzive Centralnih sila na Srbiju sa tri strane u jesen iste godine, priklonio se strateškoj ideji o povlačenju naroda, vojske i državnih organa iz Srbije prema Grčkoj, odnosno odbacio je mišljenje vojvode Živojina Mišića da je potrebno koncentrisati sve oružane snage na prostor Kosova i Metohije, a potom u jednom kontraofanzivnom napadu pružiti otpor nadmoćnijem neprijatelju. Takođe, plan vojvode Mišića podrazumevao je da je u slučaju verovatnog neuspeha pomenute kontraofanzive srpskih oružanih snaga, potrebno zatražiti sepratni mir sa Centralnim silama. Navedna strategija i taktika bila je apsolutno neprihvatljiva za regenta Aleksandra koji je dobro razumeo da bi u tom slučaju država Srbija zauvek bila uništena, čak i u slučaju pobede Sila Antante u Velikom ratu. Spasavanje srpske vojske, koja se na albanskim obalama Jadrana našla gotovo u bezizlaznom stanju, iscrpljena dugim maršom, izložena bolestima, hladnoći i gladi, svakako je njegova istorijska zasluga. Danonoćno je upućivao apele ruskom caru, engleskom i italijanskom kralju i francuskom predsedniku, dok u poslednjem trenutku nije stigla saveznička flota i otpočela transportovanje srpske vojske na Krf. Posle njene reorganizacije i prebacivanja na Solunski front, bilo je sporno pitanje ko će komandovati celokupnom vojskom na tom frontu. Odlučno se usprotivio nametanju da komandovanje preuzme francuski general, jer mu je to izgledalo kao uzimanje njegove vojske u najam, a ne pružanje pomoći. Po ustavu Srbije kao regent i vrhovni komandant nije mogao da stavi svoju vojsku pod tuđu komandu. Saveznici su prihvatili da francuski general u svojstvu glavnog komandanta komanduje „u ime regenta Aleksandra i saveznika“ pa je tako srpska vojska zadržala unutrašnju autonomiju i mogla biti upotrebljena na zasebnom delu fronta. Još od 1916. godine, svestan značaja Solunskog fronta, regent Aleksandar neprestano je upozoravao vlade i vojne krugove elita savezničkih zemalja na važnost ratišta na Jugoistoku Evrope, te da bi ovladavanjem nad istim, Antanti omogućilo i pobedu u ratu. Danas nam je i te kako poznato koliko je bilo istine u stavovima regenta Aleksandra ukoliko uvidimo činjenicu na koji način je proboj Solunskog fronta 1918. godine uticao na svršetak Velikog rata. Nepobitno je dokazano da su dve odluke regenta Aleksandra prilikom proboja Solunskog fronta, koje je on doneo kao vrhovni komandant svoje vojske, bile i te kako sudbonosne po budućnost srpskog naciona i same Srbije. Prva odluka bila je naređenje o nastavku ofanzivnih dejstava dolinom Vardara prema Severu, što je doprinelo faktičkom razdvajanju nemačkih i bugarskih trupa i konačnom izbacivanju Bugarske iz rata. Druga odluka sastojala se u naredbi da srpske snage ne čekaju dolazak glavnine savezničkih trupa u rejon ratnih dejstava kod Niša, već da same nastave ofanzivu protiv dve nemačke i tri austrijske divizije. Navedene odluke pokazale su svoje vrednosti u odnosu na uspešan završetak celokupnog rata. Kao što smo naglasili, Bugarska je kapitulirala, a ubrzo su i Austrougarska i Nemačka zatražile primirje od Sila Antante.

Kada je u pitanju „stvaranje Jugoslavije“, politika i čin koji su neprolazno i sudbinski povezani sa imenom Aleksandra Karađorđevića, u toku rata regent nije pokazivao veliki entuzijazam prema realizaciji ideje jugoslovenstva. Svakako, Aleksandar nije bio protiv ideje stvaranja zajedničke države Južnih Slovena i kao i srpska vlada, dosledno je zastupao politiku ratnih ciljeva svoje otadžbine definisanu u tekstu Niške deklaracije iz 1914. godine. Međutim, u mnogim proglasima, regent je isticao potrebu da Kraljevina Srbija i njeni građani, kao i srpski narod u Habzburškoj monarhiji, na prvom mestu budu oslobođeni, a potom da dođe do realizacije opštejužnoslovenskog ujedinjenja u jednu nezavisnu i suverenu državu. Pojedini istoričari iznose tvrdnje da je regent Aleksandar prihvatio stvaranje jedinstvene države južnoslovenskih naroda iz uverenja da bi srpski nacionalni korpus u proširenoj Srbiji, a bez jugoslovenskih etničkih teritorija iz nekadašnje Austrougarske sa pretežno rimokatoličkim stanovništvom (Slovenija i Hrvatska), bio ugrožen delovanjem susednih država, a bez političkog uticaja Rusije, koja je bila praktično uništena boljševičkom revolucijom. U prvim godinama Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, u vreme državnopravnog provizorijuma i privremenog parlamenta, imao je ulogu posrednika između dva bloka suprotstavljenih političkih stranaka: sa jedne strane, Radikalna stranka sa Hrvatskom zajednicom i slovenačkim klerikalcima, a sa druge, Demokratska stranka sa socijaldemokratama. Prvi blok bio je naklonjen idejama decentralizacije države, dok se drugi koalicioni blok više zalagao za očuvanje unitarne države, kakva je proklamovana Prvodecembarskim aktom ujedinjenja. Oba bloka imala su različita gledišta u pitanjima sprovođenja mera socijalne politike, zbog čega su se, u zavisnosti od situacije, smenjivali na vlasti. Vidovdanski ustav definisao je Kraljevinu SHS kao „ustavnu, parlamentarnu i naslednu monarhiju“. Iako je vršio vlast više od sedam godina, stupio je na presto i stekao titulu kralja tek posle smrti svoga oca, kralja Petra, 16. septembra 1921. godine. Kao što je poznato, od početka svog postojanja jugoslovenska država bila je suočena sa brojnim i, zapravo nerešivim problemima u njenom funkcionisanju. Date probleme možemo grupisati u tri velike skupine, odnosno iste možemo posmatrati u kontekstu postojanja tri važna činioca koji su onemogućili funkcionalni život nove države. Suštinski i prevashodni problem u pomenutoj funkcionalnosti (koji nije prevaziđen ni u istoriji postojanja „Druge“, „Titove“ Jugoslavije) nalazio se u različitim percepcijama uloge i svrsishodnosti Jugoslavije u partikularnim interesima njenih nacionalnih zajednica, pre svih, hrvatske i srpske. U postojanju Jugoslavije, hrvatske nacionalne elite videle su samo jednu nužnu istorijsku fazu u ostvarenju političkog interesa zasnovanog na teoriji o „istorijskom i državnom pravu“, odnosno „siguran put“ prema stvaranju samostalne hrvatske države na širokom prostoru koji je uključivao i „nehrvatske“ etničke teritorije. Sa druge strane, u postojanju Jugoslavije, veliki deo srpske nacionalne elite video je sveobuhvatno rešenje nacionalnog pitanja srpskog etniciteta, ali i nacionalnih pitanja drugih južnoslovenskih naroda, pa i hrvatskog. Ove dve, potpuno različite i suprotstavljene političke platforme u percepciji budućnosti nacionalnih interesa srpskog i hrvatskog naroda, predstavljale su trajnu kategoriju nefunkcionalnosti zajedničke države i osnovni uzrok njene propasti, kao i neslavnog kraja ideje jugoslovenstva. U skladu sa postulatima navedenih platformi, drugi činilac u problemima u vezi sa funkcionisanjem novostvorene države, nalazio se u suprotnostima oko državnog uređenja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, a potom i Kraljevine Jugoslavije. Treći važan faktor u determinisanju problema u funkcionisanju zajedničke države bio je stav značajno uticajne Komunističke partije Jugoslavije. Naime, svega nekoliko godina od stvaranja države Južnih Slovena, KPJ je zauzela političku poziciju prema kojoj je Jugoslaviju trebalo u potpunosti dezintegrisati, jer je navodno predstavljala interese „velikosrpske buržoaske hegemonije“. U ličnosti kralja Aleksandra, ista je videla i stvarni i personalni izraz interesa za očuvanjem jugoslovenske države, zbog čega istoriografiju i istorijsku nauku u celini ne bi trebalo da iznenade političke okolnosti koje su dovele do pokušaja atentata na jugoslovenskog suverena u Beogradu 29. juna 1921. godine, koji je izveo jedan komunistički aktivista.

Na opisani način uređenu državu pratili su stalni izazovi u njenom funkcionisanju, koji su imali ekonomske i političke osobenosti. Permanentna kriza dobila je poseban pečat „mučkim pucnjima“ u Narodnoj skupštini Kraljevine SHS 20. juna 1928. godine, kada je radikalski poslanik Puniša Račić, prethodno isprovociran, ubio dr Đuru Basaričeka i Pavla Radića, poslanike Hrvatske seljačke stranke, dok je vođu HSS i Pavlovog brata, Stjepana Radića, teško ranio. Od posledica pomenutog ranjavanja Stjepan Radić je preminuo u Zagrebu u avgustu iste godine. Atentat u Skupštini predstavljao je prelomnu tačku u agoniji političke krize u zemlji, posle koje više nije ostalo mnogo prostora za jedan razuman sporazum o budućnosti zajedničke države. Do tada, kralj Aleksandar je zastupao izrazito unitarističku politiku, gde se uglavnom oslanjao na političke pozicije Radikalne stranke, ponekad i Demokratske. U političkim projekcijama državnog uređenja jugoslovenski suveren nije mnogo odstupao od postulata istog utemeljenih u Vidovdanskom ustavu. Bio je izraziti protivnik decentralizacije Kraljevine SHS, koja bi bila zasnovana na principima federalizacije njenih sastavnih komponenti, u skladu sa istorijskim razvojem organizacije pravno-političke vlasti u prošlosti, jer bi to značilo revitalizaciju postojanja „starih“, „feudalnih“ pokrajina iz epohe habzburške i osmanlijske vlasti na jugoslovenskom tlu. Svakako, novo „oživotvorenje“ pomenutih pokrajina koje bi potom bile konstituisane kao federalne jedinice jugoslovenske države, sa ustavno-pravne tačke gledišta, omogućilo bi radikalizaciju secesionističkih tendencija kod onih etničkih i verskih zajednica u Kraljevini, koje su bile nezadovoljne postojećim ustavno-pravnim poretkom. Pre svih, dato nezadovoljstvo bilo je prisutno u najširim populacionim slojevima hrvatske nacionalne zajednice. Međutim, zločin u Narodnoj skupštini, postojeću političku krizu preobratio je u svojevrsnu agoniju perspektive opstanka zajedničke države, a iz Zagreba dolazili su nagoveštaji da hrvatske političke elite pripremaju saziv Hrvatskog sabora, koji bi trebalo da proglasi otcepljenje Hrvatske iz Kraljevine SHS. Na osnovu usmenih i pisanih svedočanstava pripadnika ondašnje političke elite Kraljevine SHS saznajemo da je kod kralja Aleksandra sazrevala misao o neophodnosti razdruživanja „srpskih“ i „hrvatskih“ zemalja, odnosno od dezintegraciji države na način koji bi podrazumevao „amputaciju“ Hrvatske. Pomenute ideje kralj je izložio u nekoliko razgovora sa rukovodiocima Samostalne demokratske stranke, Svetozarom Pribićevićem i dr Gregorom Žerjavim, političarem iz Slovenije. Pribićević i Radić predvodili su koaliciju SDS i HSS, koja je nastupala pod imenom Seljačko-demokratska koalicija (SDK). Navedena koalicija, kao i njeno rukovodstvo, pružili su odlučan otpor ovim navodnim kraljevim idejama. Istovremeno, hrvatske političke elite okupljene oko najmoćnije hrvatske političke partije HSS i saveza SDK, odbacili su date predloge, sa tvrdnjom da iste ne žele raspad države, već njeno preuređenje u skladu sa federalističkim principima. Koliko su pomenute ideje kralja Aleksandra o raspadu Jugoslavije zaista bile realne? Da li je kralj iskreno razmišljao o „amputaciji Hrvatske“? Ukoliko nam je poznato da je samo nekoliko meseci kasnije, u januaru 1929. godine, kralj Aleksandar zaveo lični režim, te zabranio rad svim političkim organizacijama, posebno onim sa „partikularno-nacionalnim predznakom“, čime je utemeljio politiku integralnog jugoslovenstva, onda nam je teško zamisliti da je istovremeno istinski zastupao politiku dezintegracije zajedničke države. Mišljenja smo da je iznošenjem datih zamisli o „amputaciji Hrvatske“, kralj izvršio svojevrsni politički manevar, kako bi hrvatske nacionalne elite odvratio od planova o secesiji Hrvatske. Sa druge strane, hrvatski političari bili su svesni da političke okolnosti u zemlji i svetu, hrvatskom narodu ne bi omogućili priliku da konstituišu samostalnu i suverenu hrvatsku državu, jer isti ne bi mogli da računaju da pomenuta „samostalna Hrvatska“ svoje granice proširi i na teritorije gde su Srbi živeli u relativnoj ili apsolutnoj većini. Na taj način, Hrvatska bi bila opet svedena na teritoriju koja je u prošlosti nazivana „Ostatkom ostataka Trojedne kraljevine“, a čije granice se obuhvatale širi teritorijalni pojas u okolini Zagreba, Varaždina i Karlovca. Na ovaj način zamišljena Hrvatska bila bi „lak“ plen za iredentističke ciljeve Mađarske, kao i za nezajažljive teritorijalne aspiracije fašističke Italije. Iz sličnih razloga i slovenačke političke elite odbacile su ideje o „amputaciji Hrvatske“, zbog čega je kralj smatrao da je iznošenjem pomenutih predloga, a potom odbacivanjem istih, zapravo ostvario političku pobedu. Samo će naredni politički događaji i neumoljivi tok istorije pokazati da li je i koliko pogrešio u datim procenama!

Uvođenjem Šestojanuarske diktature u zemlji 1929. godine, kao i usvajanjem Zakona o nazivu i podeli Kraljevine na upravna područja, 3. oktobra iste godine, kralj Aleksandar se opredelio politiku „integralnog jugoslovenstva“. Državno uređenje bilo je zasnovano na unitarističkoj regionalizaciji putem osnivanja devet administrativnih jedinica, odnosno banovina koje je isključivalo bilo koje „istorijsko-pokrajinske“ ili „versko-nacionalne“ prerogative. Bio je to poslednji pokušaj kralja da jačanjem jugoslovenske ideologije, zapravo onemogući raspad zajedničke države. Promenjen je i naziv Kraljevine SHS u Kraljevinu Jugoslaviju. Kralj je smatrao da će jednim aktom izvršiti definitivno spajanje ili sinkreciju slovenačkog, hrvatskog i srpskog nacionalnog identiteta u jedinstvenu jugoslovensku naciju, čime bi vremenom bile stvorene mogućnosti da jugoslovenski narodi istinski „zavole“ zajedničku državu i time otklone sve opasnosti od njene dezintegracije. Kralj je imao mišljenje da će na ovaj način ugušiti sve suprotnosti između nacionalnih interesa „tri jugoslovenska plemena“, te da će na taj način definitivno rešiti „nacionalno pitanje“ u njegovoj Kraljevini. Sasvim sigurno, Šestojanuarska diktatura pripremana je nekoliko meseci, možda i godinama, jer je u veoma kratkom periodu, praktično u prvim danima nakon uspostavljanja iste, usvojen ceo „korpus“ zakona i legislativnih rešenja o ustrojstvu i funkcionisanju države, za čije koncipiranje je sigurno bilo potrebno obezbediti određeno i ne baš kratko vreme. Bez obzira što je dati proces sproveden bez potrebne parlamentarne i demokratske procedure, prvi put nakon stvaranja Jugoslavije, nova država je zaista dobila jednu funkcionalniju ulogu. Međutim, diktatura je bila veoma nepopularna, posebno u inostranstvu. Sa druge strane, osnovni cilj koji je trebalo postići zavođenjem ličnog režima kralja Aleksandra nije ostvaren, a teško da bismo i bili u stanju da u istoriji bilo koje civilizacije pronađemo neki primer generisanja nove nacije putem usvajanja nekoliko političkih i pravnih akata. Ubrzo, kralj je uvideo da njegov potez iz 1929. godine nije rešio osnovna pitanja u funkcionisanju jugoslovenske države. Jugosloveni nisu „zavoleli“ Jugoslaviju. Ipak, promene iz 1929. godine ustavno su ozakonjene 1931. godine, kada je kralj „darovao“, tzv. „Oktroisani ustav“. Već 1933. godine, Aleksandar je izražavao spremnost da odbaci „šestojanuarski poredak“, te da nakon potrebnih priprema, naredne godine omogući postizanje opštedruštvenog sporazuma o novom obliku državnog uređenja. Predvideo je da proces realizacije datih planova počne nakon njegove posete Francuskoj 1934. godine. Nažalost, zločinačko umorstvo kralja Aleksandra u Marseju 9. oktobra 1934. godine osujetilo je pomenute planove. U prilog dokazu da je kralj zaista nameravao da sprovede proces „prekomponovanja“ državnog uređenja, moramo da pomenemo i navode kneza Pavla Karađorđevića, koji se od smrti Aleksandra 1934. godine, pa sve do 27. marta 1941. godine nalazio na čelu Namesništva Kraljevine Jugoslavije koje je vršilo kraljevsku vlast umesto maloletnog naslednika Aleksandra Ujedinitelja, kralja Petra II Karađorđevića. Naime, na kritike zbog Sporazuma Cvetković-Maček iz 1939. godine, kojim je uspostavljena Banovina Hrvatska, kao samostalna jednica u okviru Kraljevine Jugoslavije, knez Pavle je pružio objašnjenje da on „… nije ništa uradio, što već nije planirao Viteški kralj Aleksandar, njegov brat od strica“, te da su samo „… u život sprovedeni planovi kralja Aleksandra I Karađorđevića…“.

Razlog zbog koga je kralj tako grčevito podržavao politiku opstanka Jugoslavije, možda bismo morali da potražimo i u izazovima koji su pratili međunarodne političke okolnosti. Kralj Aleksandar uživao je veliki ugled u međunarodnoj politici i na planu spoljnopolitičkog položaja Kraljevine Jugoslavije postigao je zavidne uspehe. Bio je jedan od kreatora stvaranja „kolektivnog sistema bezbednosti“ u Srednjoj i Jugoistočnoj Evropi, zasnovanog na principima koje su iznedrene odlukama Versajskog mirovnog sporazuma. Cilj date politike bio je očuvanje međunarodno priznatih granica uspostavljenih u Versaju od 1919. godine, kako bi bile sprečene sve eventualne iredentističke i revanšističke težnje zemalja poraženih u Prvom svetskom ratu, poput Nemačke, Austrije ili Mađarske, kao i teritorijalne i ideološke aspiracije pojedinih savezničkih država iz Velikog rata, čiji interesi nisu do kraja bili zadovoljeni (Italija, SSSR). Dakle, interesi velikih sila, „čuvara versajskog poretka“ (Francuska, Velika Britanija, Sjedinjene Američke Države) sastojao se u politici očuvanja jedinstvene jugoslovenske države, koja je trebalo da ima ulogu svojevrsne „tampon zone“ (slično funkciji nekadašnje Austrougarske) širenju uticaja SSSR ili Nemačke. Kao odlučna i snažna ličnost, kralj Aleksandar bio je neophodan u procesima realizacije date međunarodne politike pomenutih velikih savezničkih sila. Aleksandar je presudno uticao na formiranje saveza Mala antanta 1921. godine (reorganizovan 1933. godine), pakta između Čehoslovačke, Rumunije i Kraljevine SHS, odnosno Jugoslavije, koji je nazivan i „petom silom u Evropi“. Takođe, presudno je uticao na stvaranje Balkanskog saveza četiri države u februaru 1934. godine, a ovaj pakt činile su: Jugoslavija, Turska, Rumunija i Grčka. Prevashodni cilj delatnosti ovog saveza bio je očuvanje „versajskog poretka“ u Jugoistočnoj Evropi, ali kralj Aleksandar je ispoljio i čvrstu nameru da putem aktivnosti ovog nadnacionalnog saveza revitalizuje relativno marginalizovanu politiku sadržanu u paroli „Balkan – balkanskim narodima“, odnosno da umanji uticaj svih velikih sila na međudržavne realacije i politiku zemalja u regionu. Planirao je da u taj savez uključi i Bugarsku, čime bi data politika bila u potpunosti „zaokružena“, a sam Balkan postao bi region stabilnosti i trajnog mira. Naravno, atentat u Marseju osujetio je sve planove blaženopočivšeg Viteškog kralja Ujedinitelja, a u narednim godinama, delovanjem totalitarnih ideologija i zemalja koje su zastupale pomenutu politiku, celokupan sistem „kolektivne bezbednosti i stabilnosti“ u regionu doživeo je potpuni kolaps.

Sasvim razumljivo, privatni život kralja Aleksandra I Karađorđevića bio je u velikoj meri uslovljen političkim interesima i platformama države u kojoj je obavljao dužnosti suverena. Međutim, brak između kralja Aleksandra i princeze Marije Hoencolern-Sigmaringen od Rumunije nije bio sklopljen iz političkih i državnih interesa. Početkom 1922. godine, između budućih supružnika nastale su iskrene emocije i naklonosti. U junu iste godine, u svečanoj ceremoniji venčanja između kralja Aleksandra i princeze Marije, jugoslovenska država dobila je svoju kraljicu. Između supružnika su vladali iskreni i harmonični odnosi. Prema tvrdnjama savremenika, kralj Aleksandar imao je blagu i nenametljivu narav, a taj karakter otkrivao je i svoju drugu stranu jedino u komplikovanim političko-državničkim obavezama koje je jugoslovenski suveren morao da obavlja. Karakter svojih bračnih odnosa, kraljevski par trudio se da prenese i na svoje potomke, odnosno sinove. Naime, u braku kralja Aleksandra i kraljice Marije rođena su tri sina. Najstariji, Petar, budući, ali i poslednji jugoslovenski kralj, rođen je 1923. godine, dok je mlađi sin, kraljević Tomislav na svet došao 1928. godine, a najmlađi, Andrej 1929. godine. Odnos kralja Aleksandra prema ideji jugoslovenstva, možda bismo mogli da sagledamo u opisu imena koja su nosili njegovi sinovi. Ime najstarijeg sina, Petar, korespondiralo je sa nacionalnim identitetom srpskog naroda. Tomislav je dobio ime u čast imena prvog hrvatskog kralja, a bilo je planirano da drugorođeni sin kralja Aleksandra na svet dođe u Zagrebu, što se zbog nepovoljnih vremenskih prilika koje su pratile put kraljice Marije u Hrvatsku, nije ostvarilo. Ime kraljevića Andreja, uslovno rečeno, korespondiralo je sa opšteslovenskim etničkim i slovenačkim nacionalnim identiteom, a najmlađi sin jugoslovenskog vladarskog para rođen je na Bledu. Opisana simbolika u vezi sa okolnostima dolaska na svet i davanja imena naslednicima kralja Aleksandra, a u kontekstu odnosa jugoslovenskog vladara prema ideji jugoslovenstva, može da dobije još upečatljiviji smisao, ukoliko na ispravan način sagledamo reči kralja Petra II o pomenutom odnosu, koje je isti zapisao u svojim memoarima. Naime, u jednom od poslednjih susreta sa sinom, prestolonaslednikom, koji se dogodio nekoliko meseci pre kraljevog puta u Francusku 1934. godine, Aleksandar je zamolio svog naslednika da „… uvek ima na umu da je očuvanje Jugoslavije, uslov za opstanak mira u svetu…“. Možda je kralj Aleksandar prestolonasledniku Petru uputio te „amanetne“ reči, usled saznanja da boluje od karcinoma želuca, zbog čega su lekari iznosili procenu da je jugoslovenskom vladaru ostalo još šest meseci života, pri čemu je upotrebom ovih snažnih misli želeo da uveri svog potomka u važnost očuvanja svog velikog životnog dela. Međutim, ostala je dilema, da li je kralj Aleksandar ispravno razumeo, a potom i interpretirao misao o ulozi Jugoslavije u procesima očuvanja evropske ili svetske političke stabilnosti?! Uvidom u potonje istorijske događaje dolazimo u priliku da zaključimo da postojanje jugoslovenske države nikada nije bio uslov očuvanja mira i stabilnosti u Evropi ili svetu, već upravo „posledica istog“! Kada su postojale potrebe za očuvanjem mira i stabilnosti, tada je i Jugoslaviji dopuštano da egzistira, a kada je taj poredak u Evropi i svetu narušavan, onda je i Jugoslavija uništavana. Nema sumnje da je i „personalni izraz“ uloge te države, otelotvoren u ličnosti Viteškog kralja Aleksandra I Karađorđevića Ujedinitelja, doživeo identičnu sudbinu kao i zemlja koju je stvorio, za koju je živeo i na kraju, za koju je i život dao.